F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- birinchidan
| birinchidan, psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlarini rganib, bilib
olishga; ikkinchidan, hayotiy vaziyatlarda psixikaning haqiqiy k rinishlari mos ravishda ularni tushunishga; uchinchidan, fanda ularni idrok etish tarixiy mantiqiy jarayon sifatida yiantirsin. Shunday qilib, talaba kitobdagi matnlardan chetga chiqishi orqali, hayotiy haqiqatga yaqinlashadi va ularni ma'ruzadan yoki kitobdan qib bilib olgan nazariy qoidalari nuqtayi nazaridan tushunishga harakat qiladi. Quyida quv topshiriqlari uchun tahliiiy savollar va masalalar keltiriladi, ular asosan talabalarning fikrlash faoliyatlarini faollashtirishga qaratilgan. Ular qituvchilarga yordam sifatida pedagogik masalalarni hal etish uchun tuzilgan ba'zi savollar talabaiarga quv topshiriqlari tarkibida mustaqil faoliyatlari uchun va bu ishlar natijalarini keyinchalik semenar yoki amaliy mash ulotlarda muhokama etish bilan berilishi mumkin. Talabalar uchun murakkab b lgan savollarning bir qismi qituvchi tomonidan beriladigan ma'ruzalardan foydalanish mumkin. Shu rinda talaba ana shu qiyin b lgan savollarga zi uchun javob oladi. Bundan tashqari, qituvchi savollarni zgartirishi mumkin yoki aniq quv talablari, asosida z savollarini tuzishi mumkin. Demak, quv topshiriqlari: 1. Ushbu topshiriqning savoli I kurs talabasi uchun juda qiyin b lishi mumkin. Shuning uchun ma'ruzada muammoli bayon etish orqali foydalanish mumkin. «Psixologiya» fan sifatidagi mazmuni nimadan iborat? Bu masalada darslik va lu atlarda turlicha nuqtayi nazarlar mavjudligini qanday tushuntirish mumkin? 91 1. Psixologiyaning predmeti — «psixik hayotning aniq hodisalari» (Umumiy psixologiya darsligida) 2. Psixologiya «psixikaning rivojlanishi va faoliyati qonuniyatlarini hayotiy faoliyatning alohida shakli sifatida» rganadi. 3. Psixologiya — insoning va jonivorlarning obyektiv realliklarini his etish, qabul qilish, tushunchalari, sezgi va psixikaning boshqa hodisalari shaklida aks ettirishning faol jarayonini rganadi (psixologik lu at). 4. Psixologiyaning rganish predmeti k plab subyektiv hodisalarni z ichiga oluvchi inson va jonivorlarning psixikasini rganadi. Psixika — psixologiyada rganiladigan barcha psixik hodisalarning t plamini ifoda etuvchi umumiy tushunchadir. Psixologiya - haqiqatni psixik aks ettirish, k rish, t rilash va amal qilish haqidagi fandir. Nima uchun psixologiya predmetini bunchalik k p ta'rifiari mavjud ular mazmunan turlichami yoki faqatgina shakli s zi bilan ifodalanishi b yicha turlichami? Balki ular juda ham umumiy va hammasi b yicha kengdir va umuman olganda ularning barchasi bitta umumiy psixika mazmuniga egadir. Agarda ularning orasida, not ri ta'rif b lmasa, unda nima uchun ular har xil; masalani bunday keng q yilish albatta talaba uchun m ljallanmagan, balki qituvchining ma'ruzani bayon etishida tanlovchanlik metodikasidan kelib chiqib, bundan bir nechta ketma- ket tartibda kelib chiqadigan savollarni tuzish uchun qituvchiga yordam sifatida k zlangan. Undan talab qilinadigan narsa — bu psixologiya predmetining turli nuqtayi nazarlari bilan tanishishda talabada yuzaga kelishi mumkin b lgan savollarga javob topishdir. Talabada rganayotgan fani haqida aniq tasawur mavjud boiishi kerak. Psixologiya haqida gapirsak, unga boigan nuqtayi nazarlarning turli tumanligi b yicha aniq ifodalangan va umumiy qabul qilinganlar hisoblanmasligi k rinib turibdi. qituvchi uchun qiyinchiliklar ana shundan kelib chiqadi: Bir tomondan talabada fan predmeti haqida aniq tushunchani shakllantirish kerak, boshqa tomondan esa bu narsa ilmiy doiraning zida ham mavjud emas. Ushbu muammo dars tish amaliyotida odatda qanday hal etiladi? Psixologiyaning predmeti haqida savolga javob berishning ikkita usuli mavjud. Ularni Yu.V.Gareyter shunday k rsatib beradi; birinchi usul psixologiya predmetiga turli nuqtayi nazarlar fanning tarixda qanday paydo boigan boisa, shunday k rsatib chiqishni k zda tutadi. Nima uchun bu nuqtayi nazarlar bir-birini almashtirib kelgani sabablarini tahlil qilish, oxir oqibat ulardan nima qolgani va bugungi kunda qanday tushuncha shakllanganligi bilan tanishib chiqishdir. Psixologiya predmetini ochib berishning ushbu usulini u keyingi barcha ma'ruza 92 va seminar mash ulotlarida foydalanishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Birinchi ma'ruzada esa ikkinchi usul bilan cheklanishni afzal biladi, ya'ni bu qisqacha javob berish y li orqali amalga oshiradi. Bu qisqacha javob rasmiyga xshaydi, lekin shunga qaramay juda ham aniq hisoblanadi. Javobning mazmuni psixologiya — bu «jon» haqidagi fandir. «Jon» va «psixika» esa lingivstik nuqtayi nazardan bir narsadir, ya'ni ular mos ravishda rus va lotin tillarida bitta «qalb» hodisalarini anglatadi; ammo fan va madaniyatning rivojlanishi bilan bu tushunchalarning mazmunlari ajralib keldi. Biroq tilda «jon» asosidagi k plab s zlar saqlanib qolgan b lsa-da, psixologiya esa k ngil haqidagi emas balki, psixikaga oid fan boiib qoldi. Psixologiya predmetini bunday tushuntirish metodikasi, unda ikkala usulga ham tarixiy yondashishni ifoda etsada, lekin juda kam q llanilishi mumkin, chunki «psixologiya» predmetining tushunchasini hozirgi holatini k rsatadi. Shu sababli psixologiya predmetiga zamonaviy mualliflarning nuqtayi nazarlari nimalarda farq qilishini k rib chiqish mumkin. Agarda ulami yaxshilab rganib chiqilsa, unda ularni umuman va yaxlit olganda bir xil b lib chiqadi, chunki predmetning umumiy falsafiy tushunchasini takrorlaydilar. Shunday qilib hamma muallifiar psixologiya bu psixika haqidagi fandir yoki boshqacha aytadigan b lsak psixika barchasi uchun ilmiy psixologiyaning rganish predmeti hisoblanadi. Shu bilan birga psixikaning zi obyektiv haqiqatning (aks ettirilishi) k rinishi sifatida qaralmaydi. Ammo boshqa qarashlar ham mavjud bu P.Ya.Galperinning nuqtayi nazari b lib, u psixologiya fanining predmeti butun psixika hisoblanmaydi deb ta'kidlaydi, chunki uni psixologiyadan tashqari boshqa fanlar ham rganadi. Psixika obyektiv dunyoni psixik aks ettirish va ongning turmush bilan munosabatlarini falsafa fani rganadi. Kasalliklarda psixikani tibbiyot fanlari rganadi, psixikaning biologik asoslarini oliy nerv faoliyati fiziologiyasi rganadi. Alohida psixik jarayonlarni har tomonlama bir vaqtda bir necha fanlar rganadi. Misol uchun, fikrlashni psixologiyada rganishdan tashqari ya'ni idrok etish, mantiq, kibernetika, tarix, pedagogika, etika va estetika fani hamda qitish metodikasi (evristika) fanlari rganadilar. Nutqni psixologiyadan tashqari pedagogika fiziologiya, lingvistika, oliy nerv faoliyati fiziologiyasi kabi boshqa fanlar ham rganadilar va har bir fan albatta psixik hodisalarning qaysidir birining aniq bir tomoni bilan qiziqadi. Psixologiya agarda butun psixikani rganmasa, uning qaysi aspektlarini rganadi? P.Ya. Galperin psixologiyaning predmeti subyektning taxminiy y naltiruvchi faoliyati hisoblanadi degan oyani ilgari surdi. Bu oya u ishlab chiqqan va keng tarqalgan aqliy 93 harakatlarining bosqichma-bosqich shakllanishi nazariy metodologik asosi b lib qoladi. '< P.Ya.Galperin z tezisini mana shunday asoslab be Birinchidan, psixikaning vazifasi oddiy qiziqish jonivorning va bilan tanishishdan yoki alohida obyektning ozuqa izlashidan t: (I.P.Pavlov b yicha, «bu nima refleksi») va insonning nazariy ij: faoliyati bilan subyektning turli hayotiy vaziyatlarda y l tc demakdir. Ikkinchidan, atrof dunyoda y l topish hatto idrok etishdarf fikrlashgacha, idrok etish vazifalari butun diapozonida ham faqatgin* intellektual masalalar bilan cheklanmaydi, vaziyatga mos ravishda" harakat qilish uchun bilib tushunib olish va baholash, y l topishga, talabalar sezgi, irodasiga ham muhtojdir. Ularning zlari esd subyektning izlash faoliyatining turli shakllaridan boshqa narsadan iborat emas. Uchinchidan, agarda psixika hayotining hamma shakllari izlash faoliyatining turli k rinishlaridan iborat b lsa, demak psixologiya psixik jarayonlar yoki vazifalarning barchasida aynan ana shu ularning y l topish tomonlarini rganadi. Psixologiya tafakkur, sezgi tasawur iroda qobiliyatlarni rganadi, deyish not ri, bu shuning uchun not riki; u tafakkur, sezgi, iroda va boshqa psixik jarayonlar vazifalarining umuman barcha tomonlarini rganmaydi. Psixologiya butun psixikani rganadi deb hisoblash not ri deb ta'kidlaydi, - P.Ya.Galperin. Chunki boshqa fanlar ham bunga tegishlidir. Ular faqatgina izlash jarayonida psixik faoliyat va umumpsixik faoliyatining har bir shakli hamda umumiy psixik hayotning asosiy tomonlarini tashkil etadi, degan mazmundagina t ridir. Aynan ana shu vazifasi uning boshqa hamma tomonlarini t ri hisoblaydi, ular shuning uchun deyarli ana shu vazifaga b ysunadi. Shuning uchun, hayotda eng muhim — harakatlami talab etuvchi vaziyatlarda t ri y l tanlash va uni bajarishda t ri harakat qilish faqatgina y l topish faoliyatigina psixologiya fanining predmetini tashkil etadi. Hozirgi paytgacha psixologiya predmeti haqidagi taklif etilgan tasawurlar xato b lib chiqdi. Shunday qilib, P.Ya.Galperinning psixologiya predmeti haqidagi oyasida k rsatilganlarining hammasidan prinsipial farq qiladi. Keyinchalik uning shogirdlari va izdoshlari zlarining hamma tadqiqotlarida ana shu nuqtayi nazarga amal qiladilar. Psixologiya predmeti haqidagi ushbu tasawur psixologik hodisalarning aniq mexanizmlarini izlash va topishga imkon beruvchi, ular nimadan iborat ekanini tushuntirib beruvchi metodologik tamoyil hisoblanadi. P.Ya.Galperinning psixologiya predmeti haqidagi tasawuriga asoslangan aqliy harakatlarni bosqichma-bosqich 94 shakllanish nazariyasini pedagogik amaliyotda q llanishdagi yuqori natijalari barchaga ma'lum. Hoziigi kunga kelib ikkita fikrni t ri va haqiqiy deb hisoblash mumkin. Birinchisi - psixologiya predmeti haqidagi ushbu nazariy tasawurning qoilanilayotganligi haqida ya'ni nazariy va empirik tadqiqotlarda ilgari mavjud tasawurlardan tashqari psixologiya zi doirasida psixik hodisalar mohiyatini izlash va topishga imkon beradi; ikkinchisi — psixologiyani izlash faoliyati haqidagi fan sifatida qarash, amaliy ahamiyatga egaligi, chunki inson faoliyatida t ri y l izlashga psixologlar y naltiradi, bu esa qitishda bilim, mahorat va k nikmalarning yuzaga kelishiga bexato sabab boiadi. Psixologiya predmetini izlash faoliyati sifatida belgilanish juda t ri va uni xato deyish ancha qiyin yoki hatto tanqid qilib b lmaydi. Chunki u psixologiyadagi mavjud tushunchalarga qarama- qarshi, balki ana shu ma'noda ularni aniqlashtiradi. ylaymizki, ilmiy psixologiya predmeti tmish tasawurlarini shakllanishi tarixida k rsatib berish va ma'ruza qish paytida qituvchiga hozirgi paytda «psixologiya predmeti»ning aniqlashgan tushunchasi P.Ya.Galperin b yicha izlash faoliyati hisoblanishini aytib tishga t ri keladi. Psixologiya perdmeti — bu shunchaki oddiy quv savoli emas, balki fanning zi uchun ham uni qitish metodikasi uchun haqiqatda mavjud jiddiy muammodir. Yuqorida aytib tilgandek, psixologiya predmeti haqidagi savolga ikki turda javoblar ihavjud. Birinchisi — ancha t ri, lekin murakkab, ikkinchisi — nisbatan rasmiy lekin qisqa. Birinchi usulda dastlabki ma'ruzalardan boshlaboq psixologiya predmetini bugungi kun fikrlar talqiniga k ra, fikrlar harakati tarixini batafsil ochib berish kerak boiadi. Ikkinchida esa — psixologiya qaysi savollar doirasini rganishini qisqacha aytib masalani chuqur tahlil qilishni keyingi darslarga qoldiriladi. Bu ikkinchi usul qisqaligiga qaramay metodika uchun umuman mos emas. Agarda har qanday mavzuni rganishda, qandaydir tarzda psixologiya predmeti haqidagi fikrlar tarixi t risida t xtalishiga t ri kelishini hisobga olsak, bu niyatni amalda q llash imkoni b lmaydi, Bu faqatgina psixologiya tarixini mustaqil quv fani sifatida, umumiy psixologiya haqidagi tushuncha b yicha rganilgandagina fnumkin boiadi. Agarda yosh davrlar, pedagogik psixologiya, tibbiyot yoki yuridik psixologiya rganilayotgan boisa, unda xuddi shu kabi ushbu aniq fanni predmetini ochib k rsatish talab etiladi. Bunda ham ana shu ikki uslubdan foydalanish mumkin, shu bilan birga metodik qiyinchilikka duch kelinadi. Shuning uchun, metodikaning birinchi usuli ancha t ri, turli davrlarda boigan psixologiya predmetiga hamma asosiy qarashlar bilan talabalarni darhol tanishtirib chiqish orqali qaysi qarashlar u yoki bu 95 , davrlarda asosiy ustun b lganligini qituvchi ma'ruza paytlarida tushuntirishi lozim. Bular psixologiya predmeti haqidagi quyidagi tasawurlar b lishi , mumkin; i 1. Jon, Ruh (Demokrit va boshqalar). i 2. Anglash hodisasi (Lokk). 3. Hulqi (bixevioristlar)! 4. Ongsizlik va uning ongga munosabatini (Z.Freyd). 5. Reflekslar (N.M.Bexterovning reflekologiyasi). 6. Reaksiya (K.N. Kornilov reaktologiyasi). 7. Insonning va jonivorlarning psixik hayot hodisalari mexanizimlari hamda qonuniyatlari (materialistik, psixologiya tarafdorlari). ] 8. Faoliyat nazariyasi (A.N.Leontev). ] 9. Izlash faoliyati (P.Ya.Galperin). • Shunday qilib, biz muammoli metod bilan bir quv savoli yoki masalasini ma'ruzaga q yish va hal qilish metodikasini rganib chiqdik. Muammo psixologiya predmeti haqida b lganligi sababli bu savol prinsipial muhimlikka ega va shu bilan birga uni hal etishda hali yakuniy nuqta q yilmagan, chunki uni qitish metodikasi alohida e'tiborni talab qiladi. Shuning uchun yuqorida aytilganlarni hammasini yagona haqiqat deb qabul qilish kerak emas, balki uni bu muhim masalani ma'ruzada bayon etishni ijodiy yondashish orqali amalga oshirishning yangi usuli deb hisoblash mumkin. Quyida qituvchi sifatida zi tanlab olib foydalanishi mumkin b lgan boshqa quv topshiriqlari (muammoli savol va masalalar keltiradi). 1. Nima uchun fanni professional darajada zlashtirib olish uchun rganilgan fanni predmetini aniq tasawur etish muhim hisoblanadi? Quyidagi keltirilgan javob variantlari I kurs psixolog talabalari bilan s rovnoma savollari tkazilganda olingan natijalar qaysi birlarini xato qaysilari esa qay darajada t ri ekanligini aniqlash mumkin? a) fan predmetini aniq bilganda imtihonda yaxshi javob berish mumikin yoki nazorat ishida psixologiya b yicha har qanday xususiy savolni tahlil qilish mumkin; b) fanning predmetini savollarini bilish umuman kursni zlashtirishda hech qanday alohida ahamiyatga ega emas; d) fan predmetini bilar ekan inson pedagogik yoki sotsiologik vaziyatlarni, psixologiyadan ajratishda qiynalib kuzatayotgan hodisalardan adashib yurmaydi; 96 e) fan predmetini bilish psixologiyani zini fan sifatida rivojlanishi uchun metodologik ahamiyatga ega ya'ni fanni rivojlantiruvchi omillar uchun muhimdir; f) agarda psixologlar zlari shu paytgacha z fanlari predmeti tushunchasini topa olmagan ekanlar, unda ma'lum b lgan u yoki bu nuqtayi nazarlariga amal qilishi kerak. g) kitobda aytilgan nuqtai nazarlarning hech biri ishonchli emas. Shuning uchun hatto, ulardan birini bilmay turib ham psixologiyaning aniq masalalarini zlashtirib olishi orqali psixoldg^b lishi mumkin; h) talaba psixologiya predmetini uni rganisfhy boshlaganidanoq tushunib olish kerak (keltirilgan nuqtayi hazarlardan birini qabul qilish yoki zining nuqtayi nazarini ilgari surish va uni asoslab berish kerak), aks holda qishda dogmatizm b ladi va kelajakdagi amaliy belgilar ijodidan mahrum b ladi. 3. Talabalarga topshiriqlar; Darslik va lu atlardan psixologiya b yicha idrok etish jarayonlari haqidagi savol turiicha bayon etilgan, misol uchun «umumiy psixologiya* va R.S.Nemovning darsligi va «qisqacha psixologik lu ati»ni solishtirib k ring. Ba'zi darslik va lu atlarda bu jarayonlar zaro solishtirilgan holda ta'kidlangan, boshqalarida esa keltirilmagan. Ammo ularning qatoriga quyidagicha psixik hodisalarni kiritish umumiy qabul qilingan deb hisoblash mumkin; sezish, his etish, idrok etish, xotira, tasawur, tafakkur, xayol va nutq. Masalan: psixik idrok etish materiallarning sxematik shunday tartibda joylashtiringki ularni idrok etish faoliyatda ketma-ketligi va ularning ish bajarishlari zaro bo liqligi tushunarli b lsin. K rgazmali sxematik joylashtirish sxemasini xohlaganimizdan birini tanlab olish mumkin (misol uchun graf shaklini metropoleten sxemasi kabi yoki boshqalar) asosiy — bu yaqqollik va tushunarlilik sxema javobini daftarga kiriting. 4. Psixologik adabiyotlarda «Diqqat» tushunchasirii bir necha turlicha k rinishda va talqin etilishini uchratish mumkin: a) bilish jarayonlaridan biri; b) qandaydir alohida mustaqil jarayon emas, balki har qanday bilish jarayonning (idrok etish fikrlash va shu kabilar) bir tomoni yoki vaziyati; d) psixikaning faoliyatini obyektga jamlanishini, y nalganlikni ta'minlovchi shunday xislatlar; e) aqliy harakatlar ularni bajarilishi dasturga mosligini ichki nazorat qilish, ya'ni y nalish tadqiqotchilik faoliyatining vaziyatlaridan biridir; f) D.N.Uznadze k rsatma nazariyasi b yicha,. diqqat «Inson diqqatining ichki holati* sifatidagi k rsatmasi bilan bo liqdir ya'ni 97 diqqat uning ichki holati k rsatmasi hisoblangan tashqi bir narsa sifatida talqin qilinadi; g) Ribonning fikricha, (diqqatning motorli nazariyasi) diqqatni harakatlar keltirib chiqaradi va harakatni boshqaradi, emotsiyalar natijasida yuzaga keltiriladi hamda ular bilan birga b ladi, ya'ni bir narsaning ustida ylash yoki biror narsani kuzatishdir. Masalan, darsning bir maromda va undagi ta'kidlanayotgan narsani kuzatish harakatiga emotsiya deb nomlash mumkin emas, demak bu yerda diqqat ham mavjud emas. Talabalarga shunday k rsatma beriladi ya'ni yuqoridagi topshiriq, qarashlarni tahlil qilib chiqib z munosabatingizni bildiring, qaysi nuqtayi nazarlar sizga yoqadi va nima uchun? 5. Miya psixikaning asosiy organi sifatida va miya nerv sistemasining markaziy b limi sifatida tashqi buyumlardan signallar (yoru lik, tovush, hid) nerv uchlarida ta'sirlanishni keltirib chiqaradi. Retseptorlar nerv tolalari b yicha miyaga keladi (bosh yoki orqa) unda q z aUshni keltirilib chiqaradi, u organizmning tashqaridan q z alishiga javob qaytarishi b ladi va nerv impulsi k rinishida muskullarga beriladi. Buning natijasida harakat sodir etiladi (impulsiv, reflektorli, bakteriya yoki ongli boshqariladigan). Psixik va fiziologik nerv bo liqliklari qisqacha miya faoliyati va psixikaning munosabati k rinishda b ladi. Endi psixologiyaning psixofiziologik, neyropsixologiya va boshqalari b yicha fiziologik asoslari b yicha tavsiya etiladigan adabiyotlarni qib chiqing. Nima uchun I.M.Sechenov psixik jarayonlar ongda boshqariladi va tamomlanadi, degan fikrni juda katta xato deb aytgan? Aslida qanday sodir b ladi: bilish jarayonlari qaerda boshlanadi va tamom b ladi: I.M.Sechenovdan oldin bu haqida qanday- ylaganlar. 6. Psixikani rganish borasida turli maktab va y nalish namoyondalari turli tarixiy davrlar mamlakatlarda ishlagan va ishlanayotgan olimlar ular psixik hayotni tushunishlari nuqtayi nazaridan turli yondashishlarga amal qilganlar. Misol uchun, fan tarixida quyidagilar ma'lum; psixikaga funksional yondashish shaxsiy yondashish va faoliyatli yondashish ularning har birining mohiyati nimadan iboratligini k pchilik psixologlar amal qiladigan shaxsiy va faoliyatli yondashishda qanday farq borligini k rsatib ma'ruzada ochib berish mumkin. Shundan keyin talabalarga darsliklardan uch xil yondashishlarning har biriga misollar topish topshiri ini berish mumkin. 7. Idrok, tasawur etish, xotira, xayol qilish, fikrlash bular beshta idrok etishning psixik jarayonlaridir. Ularning barchasi uning ajralmas tarkibiy qismi sifatida mavjud b lgan amaliy faoliyatlaridan misol 98 keltiring va unda bu jarayonlarning ish bajarishi nuqtayi nazaridan bu faoliyatni qisqacha tasvirlab bering. Bu savolni talabalarga ma'ruzaning oxirida berish, mustaqil ish sifatida topshirish, ularning javoblarini esa amaliy mash ulotlarda muhokama etish maqsadga muvofiq b ladi. 8. Reproduktiv va produktiv (ijodiy) fikrlash - ularning farqi nimada? Tasawur qiling sizning oldingizga bir necha masala q yilgan, siz ulardan ba'zilariga darhol javob bera olasiz, boshqalariga esa — biroz ylab, (biror bir taqqoslab, solishtirib, hisoblab), ichingizda esa sizda tayyor javob ham y q yoki ikkinchi holatdagidek izlashga harakatlar hani y q, siz uchinchi holatda nima qilasiz? Hamma uchta variantlarda ham fikrlash amalga oshiriladimi yoki hammasida ham emasmi? Qaerda ijodiy fikrlash, qaerda esa reproduktiv fikrlash namoyon b ladi? Ushbu savol odatda, agar talabalarga oldindan, hayotdan aniq misollarni tanlab, ularni yozib va qituvchiga topshiriq bilan berilsa, seminarda faol muhokama etilishiga olib keladi. Bunday topshiriq birinchidan, talabada mas'uliyatlilik hissini oshiradi. Ikkinchidan, qituvchiga misollardan ba'zilarini seminarda muhokama etishda foydalanishga imkon beradi, bu talabalarning fikrlashlarini faollashtiradi. Misollardan qaysilari muhokama etishni talab etadi yoki hammaga qiziqarliligini fikrlariga qarab aniqlab olish oson b ladi. 9. Predmetni idrok etish (buyumlar, moddiy obyekt) va uni ifoda etuvchi s zni idrok etish. Farqni k ryapsizmi? K rgan b lsangiz bu farq nimada? Bu farqning s zli, nutqli muomalalarda (boshqaruvchilik yoki qituvchilik faoliyatida, insonning inson bilish munosabatida) bu farqni hisobga ohsh muhimligiga siz misol keltira olasizmi? 10. Tasawur va ylash (xayol), «Xayolan tasawur etish» mavzusida misol ylab toping. Misolni (hayotdan oling, adabiyotlardan toping), tasawur va xotira, ularning zaro bo liqligiga misol keltiring. 11. Nutq-fikrni tashqi ifoda etish, qituvchining nutqi yangi materiallarni bayon etish, uning fikrlashini ifoda etilishi b lmasligi mumkinmi? 12. Talabaning nutqi (seminarda chiqishi) uning fikrlash ifodasi b lmasligi mumkinmi? 13. Barcha psixik idrok etish jarayonlari insonning hayoti davomida rivojlanib boradi, lekin kimningdir sezish hissi yaxshiroq va tezroq rivojlanadi (misol uchun eshitish yoki k rish). Kimdadir — nutq, ba'zilarda esa — fikrlash yoki xotirasi rivojlanadi. • Turli odamlarda psixik jarayonlarning rivojlanishi darajasidagi farqni qanday tushuntirish mumkin? 99 14. Shaxs psixologiyasi va psixologiyada shaxs tushunchasi, ma'ruzasida shaxs tushunchasida quyidagilarni taqqoslab chiqish mumkin: a) «Shaxs — insonning individualligini tashkil etuvchi insonning barqaror psixologik sifatlari t plamini k rsatuvchi tushuncha*; b) «Shaxs deb ya'ni ijtimoiy munosabatlarda ishtirok etuvchi va ijtimoiy rivojlanish namoyondasi hisoblangan ijtimoiy jonzod deb», biz «balog'atga yetgan, normal odamni (lekin chaqaloqni va aqli zaif odamni emas) aytishimiz mumkin». A.VPetrovskiy (M.1976 - 97-b.) muallifligi ostidagi «Umumiy psixologiya* darsh ida shunday deb aytilgan; d) «Shaxs tushunchasida quyidagilar ifoda etiladi; 1) inson individual munosabatlar va ijtimoiy faoliyat subyekti sifatida yoki 2) individual u yoki bu jamiyat birligini inson sifatida ta'riflovchi ijtimoiy ahamiyatli xislatlar barqaror tizimini shaxs faqatgina ong va zini anglash yuzaga kelishi bilangina namoyon b ladi» (Psixologik lu at - 1983 - 178-b.); e) «Shaxs — individning ijtimoiy munosabatlarida ishtirokini ifoda etuvchi, bir tomondan ^redmetli faoliyat va munosabatlarda oladigan tizimli sifatidir», (qisqacha psixologik lu at, — M. 1985—165-b); f) «Shaxs — 1) inson ijtimoiy munosabatlar va ongli faoliyat subyekti sifatida; 2) ijtimoiy aloqalarda ishtirok etuvchi va hamkorlikdagi faoliyat va munosabatlarda shakllanuvchilar bilan belgilanadigan individning tizimli sifatidir». Ma'ruza oxirida talabalarga quyidagi topshiriqlarni berish mumkin? «Shaxs tushunchasi berilgan boshqa adabiyotlarni qib chiqing, ularni ma'ruzalarda berilganlari bilan taqqoslang, ularda berilgan ilmiy mazmunni tahlil qiling, quyidagi savollarga javob bering: — va individni kiritish mumkinmi? — qaysi tushunchalardan biri bizning psixologiyamizda qabul qilingan shaxsni tushunishimizga mos keladi deb hisoblaymiz. — z ta'rifingizdan aniq bittasini (adabiyotlarda mavjudlaridan kelib chiqib) ifoda etishga harakat qilib k ring. 15. «Shaxs», «inson» va «individuallik» tushunchalari nimasi bilan farq qiladi? yoki sizningcha ular mazmunan bir xilmi? 16. «Shaxs psixologiyasi* b limida turli mualliflar shaxsning belgilari «y nalganligini» yoki xislatlari sifatlarini k rib chiqadilar: Inson uchun, R.S.Nemov ularni oltita hisoblaydi (qobiliyat, temperament, xarakter, iroda, emotsiya, motivlar). A.V.Petrovskiy muallifligi ostidagi «Umumiy.psixologiya» darsligida esa — faqatgina uchtasini k rsatadi. (Temperament, xarakter, qobiliyatlar). Lekin motivlilik bu yerda shaxs tavsifnomasiga kiritilgan. Faqatgina uning 100 faoliyati bilan bo liqlikda iroda va emotsiyalar ham (sezgilari) faoliyat tavsifnomasiga ham kiritilgan. Bu variantlardan qaysi birini siz t ri deb hisoblaysiz va nima uchun? Yoki ularning asosida yangi oyani yaratishning s nggi varianti uchun imkoniyat borligi haqida fikringiz bormi? Bunday savol odatda, manbalami diqqat bilan qiydigan talabalarda yuzaga kelishi mumkin, lekin k pchilik bu farqlarni sezmaydi. Shuning uchun bu savolga talabalar e'tiborini ma'ruza davomida tortish va ularga javob topishlarini s rash maqsadga muvofiq b ladi. 17. Qobiliyat tushunchasining mazmuni nima? Ular shaxsning tu ma xususiyati hisoblanadimi yoki t laligicha hayoti davomida egallanadimi? Yoki qandaydir imkoniyatlari tu ma b lib, ular faoliyati davomida namoyon b ladi va rivojlanadimi? Shunday b lishi mumkinmi? Zehni b la turib, u q biliyatga aylanmay ketadi. Boshqacha qilib aytganda, ilgari mavjud qanday imkoniyatlari sezilgan b lsa ham odatda, masalan, matematikaga, musiqaga, texnikaga yoki rahbarlik faoliyatiga qobiliyati rivojlanishi mumkinmi? 18. «Qobiliyat» va «Layoqat» tushunchalari rtasida farqni siz k rasizmi? Biror bir insonning odamlar quyidagi sifatlarga ya'ni «iste'dodli», «dono», «aqlli», «bilimdon», « qimishli», «ilmli», «qobiliyatli» ega deyishlarida farqni ko^rasizmi? 19. Xarakter tushunchasining mazmun? Turli psixologik asarlarda aytilgan xarakter belgilari va insonning ma'naviy (odob) sifatlari bilan solishtiring va xulosa chiqaring; nima uchun bitta tushuncha misol uchun talabchanlik, mehnatsevarlik, shuhratparastlik, zini hurmat qilish, urur, kamtarlik va shu kabilar xarakter xislatlarini (belgilari) va shaxsning ma'naviy sifatlarini ifoda etish uchun ishlatiladi; odamlar xarakteri bilan (yoki boshqa bir) tu iladimi yoki xarakter hayot davomida shakllanadimi? Ana shu uchta savollarni (17-19 raqam) seminarda muhokama etish, ularni mustahkamlashga zamin yaratish, quv ishlari, topshiriqlari tarkibiga dastlab kiritish orqali tortishuvlar faol b lishi kafolatlangan, chunki talabalar tomonidan k plab tushunchalar turlicha talqin etilishi k rinib qoladi, shu orqali psixologiyani ilmiy nuqtayi nazardan ularning mazmunini tushuntirib berishga urinishlar b ladi. 20. Temperament tushunchasining mazmuni? Zamonaviy psixologiyada temperamentning qanday turlari rganiladi va ular insonning nerv sistemalari tiplari bilan qanday bo langan? Bu savolni talabalarga seminarda javob berishlari uchun (amaliy mash ulotda) topshirish mumkin, ular quyida keltirilgan temperament 101 turlarining nerv sistemasi turlari tavsifnomalari bilan zaro bo liqliklari sxemasidan foydalanib javob tayyorlaydilar. Kuchi - b yicha (b shligi), o ir vaznligi b yicha, ( zini tutib olmagan) harakatchanligi b yicha (sustligi). Nerv sistemalari turlari Kuchli Kuchsiz Muvozanatlashgan Muvozanatlashmagan Harakatchan 21. Bir inson shaxsi uning faoliyatida qobiliyat, xarakter va temperamentlari bir-biri bilan qanday bo langan? Yoki ular bir-biriga bo liq emasmi? Yoki ular bir-birlariga qanday ta'sir k satadilar? Ushbu savolni ma'ruza paytida k rib chiqish talab etiladi, chunki dars tish tajribalarini talabalar, bu shaxs xislatlarini faqajgina «alohida» bir-biri bilan bo liq b lmagan ravishda rganishlari va zlashtirishlarini k rsatadi, chunki k pchilik darsliklarda ular bir- biridan alohida k rib chiqiladi. 22. Shaxsning y nalganligini turli muallifiar turlicha belgilaydilar; «shaxsning xulqi y nalishini belgilovchi uning ehtiyoj va motivlari t plami* sifatida yoki «shaxs faoliyatini mavjud vaziyatlarga nisbatan bo liq b lmagan y naltiruvchi bir qator sabablari t plami» sifatida ham belgilaydilar, lu atlar va darsliklarda esa shaxsning bu xislatlari umuman k rilmaydi. Yuqorida keltirilgan ikki tushunchani taqqoslang, ularda farq bormi? Savolni bunday ifodalash orqali «muammoli» vaziyatni ma'ruzada q yilishi yaxshi b ladi, shunda talabalarning e'tibori hozircha bu muammo xususida psixologiya fanida bir xil tushunchaning y qligiga jalb etadi va uning murakkabligini tushuntirib berish hamda uning shaxsni tarbiyalash muammolari bilan bo lash kerak b ladi. 23. Faoliyatning psixologik tushunchasi tirik jonni «obyektga maqsadga muvofiq ta'sir etuvchi va shu bilan z ehtiyojini qondiruvchi subyekt sifatida ishtirok etadigan atrof dunyo bilan zaro faol aloqadorligi* sifatida yoki «subyekt talablarini amalga oshiruvchi maqsadga intilgan faollik» sifatida belgilanadi. Talabalarga savollar; a) fabliyat mazmuni va psixologiyasi b yicha bu ikki tushunchalar mazmunan bir xilmi? b) quyidagi hozirgi holatlar faoliyat - hisoblanadimi; q mondon hech narsa demasdan tank maydonini binokil orqali kuzatmoqda; rgimchak tezlik bilan pashsha ilingan tomonga harakat qiladi; ayiq daryoda baliq tutadi; nafaqax r yaqindagi parkni aylanib yuribdi; bolalar hovlida haqiqatdan ynamoqdalar; talabalar jim tirib ma'ruza eshitadilar, uni yozib olmayaptilar. 102 Talabalar bu masalalarni yuqorida keltirilgan defferensiyalar asosida yechimini topish topshirilad. 24. Faoliyatning psixologik tuzilishi; motivlar — maqsadlar — vositalar-natija uning tarkibi; maqsad, harakat, operatsiyalari. qituvchining ma'ruzalari natijasida talabalarda shakllana boshlaydigan bunday tushunchalardan kelib chiqqan holda, talabalarning mustaqil ishlari uchun quyidagi topshiriqlarni ifoda etish mumkin: — har qanday topshiriq faoliyatning psixologik tuzilishini tahlil qilib chiqish; (aniq bir yin, ta'lim yoki mehnat); — har qanday faoliyat ehtiyoj bilan qanday bo langahligini k rsatib berish; (sabab orqali, maqsad, vosita, natija orqali, yoki ular bilan t ridan-t ri va bevosita, bevosita bo liqligini); — ehtiyoj, motiv harakat maqsad bilan, operatsiya esa faoliyatni bajarish sharoitlari bilan moslashadi; Mazkur masala yuzasidan misol keltiring. Umumiy psixologiyani qitish metodikasini k rib chiqishda quyidagi umumiy (kamchiliklarni k rsatish) fikrlar bilan yakunlash mumkin. Psixologiya fanlarini qitish birinchidan — umumiy psixologiya — bu amaliy emas, balki nazariy fan b lgani uchun psixologiyaning amaliy sohalari uchun metodologik ahamiyatga ega, shuning uchun uni qitish quvchilarda nazariy fikrlashni shakllantirishga qaratilgan b lishi kerak; hamma quv masalalarini talabalar psixologik tahlil qilishi va amaliy vaziyatlarni baholashga rganishlari uchun t plamlar tuziladi. Bu psixologik ylash, fikrlash mahorati ularga yosh va pedagogik, ijtimoiy psixologiya va psixologiyaning boshqa amaliy sohalarini zlashtirishlarga yordam beradi. Umuman, haqiqiy faktlarda tuzilgan, amaliy maqsadga ega har qanday quv masalasi, amaliy muammoni hal etish uchun nazariy fikrlashga rgatish maqsadini k zlaydi. Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|