F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

Ikkinchidan, k pchilik birinchi kurs talabalari psixologiyani 
birinchi marta rganganliklari va darhol ziga shaxsan uning 
zarurligini anglab oladilar, chunki zini rganish va zini yaxshiroq 
tushunib olishga imkon beradi. Bu qiziqarli va shu bilan bir vaqtda 
qiyin b ladi. Gap shundaki k plari allaqachon ma'lumga xshab 
tuyuladi, chunki turmushda ham psixologik bilimlarini egallash 
imkoniyati b ladi. 
Lekin, bolaligimizdan ma'lum b lgan turli psixik hodisalarning 
talqin etilishi agarda biz ularga psixologik nuqtayi nazardan qaraydigan 
b lsak, biroz boshqacha b lib chiqishi mumkin. Bu har doim ham 
darhol hisobga olinmaydi: Turmushdagi tushunchalar, k pgina 
hollarda ilmiy tushunchalardan farq qilib, ularni zlashtirib olishga 
xalaqit qiladi. Demak, psixologiyani qitish metodikasi psixikaning u 
103 

---

yoki bu hodisa va holatlari haqidagi turmush hamda ilmiy 
tasawurlarining farqiga talabalar e'tiborini qaratishga t ri keladi va 
hisobga otish kerak b ladi. 
Uchinchidan, ilmiy terminologiyalarni bilmay talabalar qishining 
boshlan ich davrida seminar mash ulotlarida, imtihonlarda javob 
berishda psixologik tushunchalardan foydalanishni bila olmaydilar, 
(«tushinib turibman lekin aytib bera olmayman» - shunday holat 
odatiy hisoblanadi). 
Bu kamchilikni qanday y qotish mumkin? Nutq - bu s zlarni 
oddiy talaffuz etish emas, balki fikrni tashqi ifoda etish ekanini esga 
olib, fanni qitish metodikasi birinchi navbatda rganayotgan 
mavzular mazmuni b yicha maxsus tuziladigan quv fikrlash 
masalalari (savollari) yordamida talabalarning fikrlashlarini 
rivojlantirish usullari haqida bosh qotirishi kerak, lekin talaba qanday 
fikrlashi qituvchi u z fikrlarini ovoz chiqarib ifoda etayotganda, uni 
nutqi b yicha aniqlab olish mumkin b ladi. Talaba qanchalik k p 
o zaki fikrlarni ifoda etsa, u shunchalik yaxshiroq fikrlaydigan b ladi 
va shunchalik tez ilmiy terminologiyani egallab oladi, xato qilsa qilsin 
lekin jim turmasin, chunki ovoz chiqarib qilingan xatoni har doim 
tuzatish mumkin. Eng yaxshi metodika — bu o zaki nutqqa 
chorlaydigan va nutqiy faolligini ra batlantiradigan metodikadir, ilmiy 
leksikadan foydalangan nutq — bu fanni zlashtirish natijasi sifatida 
ilmiy fikrlash demakdir. 
Bu umumiy fikrlar faqatgina umumiy psixologiyaga emas, balki 
boshqa psixologik fanlarni qitish metodikasiga ham taalluqlidir. 
Lekin ular umumiy psixologiyani qitish tajribalariga asoslangan: 
a) insonning intellektual - idrok etish doirasining (aqliy 
rivojlanishi) rivojlanishi qitish bilan, ehtiyoj motivlar (yoki affektiv — 
talablari) doirasining rivojlanishi jarayoni — tarbiya deb aytish 
mumkinmi? 
b) agarda shunday b lsa, unda muallifning «Hozirgi paytgacha 
bolaning psixik rivojlanishini k rib chiqishdagi katta kamchilik aqliy 
rivojlanish va shaxsning rivojlanish jarayonlari rtasidagi uzilish 
hisobIanadi» degan s zlarni qanday tushunish mumkin. «Shu bilan 
birga shaxs bilan shaxsning rivojlanishi hech qanday asossiz affektiv 
ehtiyojni yoki sababli - ehtiyojlari sohasini rivojlanishi deb 
tushuntiriladi*. Fikrga munosabatingiz. 
d) agarda tarbiyaning psixologik nuqtayi nazardan bu shaxsning 
rivojlanishi, ta'lim esa - aqliy rivojlanishi b lsa va psixik rivojlanishni 
k rib chiqishda ulardagi uzilishni muallif zamonaviy psixologiyaning 
kamchiligi deb hisoblasa, unda amaliy ta'lim va tarbiyada amaliy jihat 
qanday aks etadi? 
104 

---

Bu savolga javob berisfa uchun muallifning «shaxs rivojlanish 
tomonlari va qarama-qarshi birliklari haqidagi s zlarini diqqat bilan 
qib cbiqing va ylab k ring; «qarama-qarshi birlik»ning mazmuni 
nimadan iborat. 
Qaysi faoliyatning yetakchi turlari bola psixikasida sifatli 
zgarishga olib keladi, uning keyingi yosh davrlarida rivojlanishining 
boshqa davrlariga tishiga sabab b ladi; chaqaloqlikdan (0—1 yosh) 
ilk bolalik (1—3 yoshgacha), ilk bolalikdan maktabgacha yoshga 
(3 yoshdan 6 yoshgacha), maktabgacha yoshidan — kichik maktab 
yoshiga (6 yoshdan 10 yoshgacha), kichik maktab yoshidan smirlik 
yoshiga (kichik — 12 yoshgacha va kattasi 15 yoshgacha) va undan 
katta maktab yoshiga (17 yoshgacha), «Chaqaloqlik davrida keskin 
zgarish* «1 yoshdagi keskin zgarish», «3 yoshdagi keskin 
zgarish», «6—7 yoshli keskin zgarish», « tish yoshdagi keskin 
zgarish» deb ataluvchi davriy keskin zgarish larni qanday 
tushuntirish mumkin. 
4. Seminar — munozarada muhokama etish uchun yana bir marta 
D.B.Elkoninning «Bolalik davrida psixik rivojlanishni davriylashtirish 
muammosi* asarini diqqat bilan qib chiqing hamda uning «tanlangan 
psixologik asarlarini» yoki bu maqolaning qisqartirilgan varianti «Yosh 
psixologiyasi b yicha xrestomatiyasinU qib chiqing va quyidagi 
savollarga dalil va isbotU tarzda javoblar tayyorlang. 
Shunday qihb quv topshiriqlari (savol va masalalari): 
1. Psixolog D.B.Elkonin ilgari mavjud b lgan va darsliklarda 
hozirgacha saqlanib qolgan «yetarlicha nazariy asoslarga» ega 
b lmagan, «ulkan amahy tajribalarga» asoslangan «pedagogik 
davrlashtirish» rniga, bolalik davrida psixik rivojlanishni ilmiy 
asoslagan davrlashtirishni taklif etdi. 
Talabalar uchun topshiriqlar. 
a) ana shu davrlashtirishni diqqat bilan qib chiqing va z 
munosabatingizni bildiring; b) bunday davrlashtirishga olim 
tomonidan qanday nazariy dalillar keltiriladi. Tushuntirib bering; nima 
uchun uning fikrini t ri deyish mumkin yoki not ri? 
d) Qaerda ehtiyojlar doirasi va qaerda operatsion-texnik 
imkoniyatlar rivojlanishi ustun b lgan bola psixikasi, yoshining 
rivojlanishi yuzasidan har bir davriga hayotdan ohngan misollar 
keltiring. 
Ikkinchi qarash haqida gapiradigan b lsak, yosh psixologiyasini 
bolalar psixologiyasi bilan birlashtirib osongina tushuntirish mumkin. 
Hozirgi kunda nazariy va amaliy jihatdan yetarlicha darajada 
rganilgan deb faqatgina bolalik davri rivojlanishini hisoblash 
mumkin. Shuning uchun yosh psixologiyasi haqida jiddiy ilmiy 
mazmunda faqatgina bolalik davri psixologiyasi haqida gapirishgina 
105 

---

mumkin. Ammo bu hech ham fanga yetuklik yoshida psixital 
rivojlanmaydi degani emas, psixologiya fan sohasi sifatida yoiijp 
psixologiyasining hozirgi holati bunday xususiyatni qituvchi hisobga 
olishi va talabalarga tushuntirishi, turli mualliflar qarashlaridagi fang 
ularning xato emas, balki ilmiy fikrning t xtamas xarakterlarinj 
bildirishni k rsatib berish kerak, bunga isbot sifatida ilgari aytib tgan 
«qisqacha psixologik lug'at»ning (1998) ichida keltirilgan, tuzatilgaii 
va t ldirilgan nashrida yosh va bolalar psixologiyasini ajratib, ikkita 
mustaqil b limlaridan berilganini k rsatish mumkin. 
Undagi keltirilgan tushuntirishlardan foydalanib, «Yosh 
psixologiyasi — insonning ontogenizi tu ilishidan to qariligigacha 
davom etishida shaxsning psixik rivojlanishi va shakllanish bosqichlari 
qonuniyatlarini rganuvchi psixologik fan sohasidir*. Bu tushuntirish 
orqali psixologiya bilan faqatgina bolalar yoshini cheklash mumkin 
emas. 
«Pedagogik psixologiya — ta'lim va tarbiyaning psixologik 
muammolarini rganuvchi psixologiya sohasi». Agarda yosh 
psixologiyasi bilan yagona quv fani sifatida qitiladigan b lsa, unda 
metodika qitish va tarbiyalash jarayoni sifatida inson psixikasi 
rivojlanishi bilan zaro bo liqligini k rsatish asosida quriladi. Bunda 
bolalik yoshida psixikasining rivojlanishi quvchilar quv faoliyatini 
tashkil etish psixologiyasining asosi, shaxsni intellektual va ma'naviy 
jihatdan rivojlantirib unga tarbiyaviy ta'sir k rsatuvchi rivojlantiruvchi 
qitish sifatida yetkaziladi. 
Agarda qitish alohida olib borilsa, unda yosh psixologiyasi albatta 
faqatgina bolaligidagi emas, smirlik, yoshlik, yetuklik va qarilik 
davrida ham psixikasini rivojlanishi haqidagi fan sifatida t laligicha 
va yaxlit bayon etiladi. Yosh psixologiyasi rakursida rivojlanish va 
qitish nisbatlarini k rib chiqish mumkin b ladi; a) ta'lim va 
rivojlanishning bir-biridan mustaqilligi; b) qitishning rivojlanishga 
bo liqligi: d) rivojlanishning qitishga bo liqligi, pedagogik 
psixologiyani qitishda qituvchi talabalarga ma'lum b lgan ana shu 
qonunlarga tayanishi mumkin, faqatgina ularni biroz eslatib tsa bas). 
Yosh va pedagogik psixologiyani qitish metodikasida qitish va 
tarbiyaning psixologik aspektlarini uning pedagogikadan farqini 
k rsatib biroz aniqroq tasvirlab tish muhimdir. 
Agarda pedagogika «qanday qitish kerak» va «qanday tarbiyalash 
kerak» degan savollarga javob bersa, psixologiya insonning psixik 
rivojlanish qonuniyatlariga tayanib «nima uchun aynan shunday 
qitish va tarbiyalash kerakligi»ni tushuntirishini doim ta'kidlash 
kerak, ya'ni psixologiya avlodlarining empirik tajribalari asosida 
t plangan va birinchi bor A.A.Komenskiyning «Buyuk didaktika» 
nomli pedagogik asarida umumlashtirilgan va pedagogik fikrlashning 
106 

---

keyingi vaqtlarida pedagogikaning usutlari va metodlarini 
rivojlantircrvchi tomonlarini ilmiy asoslab beradi. 
qitish va tarbiyalashning psixotogik aspektini bunday batafsil 
ta'riflash bu jarayonlarning psixologik mazmunini zlashtirib olish 
uchun zarur hisoblanadi. Chunki talabalarda bolalik cho laridan 
ta'lim va tarbiya haqida quvchilarga va tarbiyalanuvchilarga faqatgina 
tashqaridan ta'sir k rsatish, ota-onalar, qituvchilar va umuman 
quv tarbiyaviy tizimning ta'siri sifatida tasawurlari mustahkam 
rnashib olgan. Shu bilan birga eng asosiysi — quvchi va 
tarbiyatanuvchining shaxsi ichtri, psixologik qayta tiklanishini sodir 
b tishi haqida hech kim gapirmagan, chunki psixologiya ilgari 
rganitmagan. Bunday bir tomonlama ta'lim va tarbiya haqida 
faqatgina pedagogik va psixologik tasawur ham q shilishi kerak; 
ya'ni tashqi ta'sir k rsatishdan iborat. Bundan kelib chiqadiki, yosh va 
bolalar psixologiyasi — bir-biriga mos tushunchalar, ekan, 
P.F.Obuxovaning «Yosh davrlar psixologiyasi* (1996) kitobining nomi 
buni yana ham yaqqol namoyon etadi, ya'ni ularni umuman birday 
tenglashtiradi. 
Yosh psixologiyasi mazmuniga bu ikki xil qarashlarni (ulardan biri 
uning mazmunini pedagogik psixologiya bilan, ikkinchisi bolalar 
psixologiyalaridan biri deb hisoblaydi) mazmunan bir-biriga qarama-
qarshi deb hisoblash mumkin emas. Ular faqatgina bir narsaga turli 
tomonlardan qarashni bildiradi. Lekin shunga qaramasdan birinchi 
nuqtayi nazarni (yosh va pedagogik psixologiyaning mazmunlari 
mosligini) s zsiz qabul qilish qiyin (balki, shu sababli sha lu atning 
keyingi nashrida bu fikr takrorlanmagandir). Balki ularning mazmuni 
mos kelishi haqida emas, bu psixologiyaning ichki sohalarining yaqin, 
uzviy bir-biri bilan bo liqligini ta'kidlash yaxshiroq b lar, ya'ni 
pedagogik psixologiya zining tadqiqotlarini yosh psixologiyasida 
rganadigan psixikaning yoshiga qarab rivojlanish qonunlari bilan mos 
ravishda tashkil etadi.