F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

Birinchidan, bitta hodisani turlicha fikrlar, tushunchalar, 
tushuntirishlar, ularni ajratishga turlicha yondoshishlar hech ham uni 
tashvishlantirmasligi kerak. Aksincha, bunday turlicha fikrlarni k rib 
ularni bir-biri bilan solishtirish dalillarini tushunishga va qarorga 
kelishga t risini tanlashga harakat qilishi kerak. Bunday yondashish 
aniq nuqtayi nazardan oddiy haqiqatni bilib olishning eng samarali 
usulini bildiradi. Demak, ba'zi ijtimoiy psixologik hodisalarni 
137 

---

tushuntirishda farqni sezib qolganingizda hech ham hayajonlanmang, 
balki xursand b ling, ylab k rishga imkoniyat mavjud va 
muammoga z qarashlaringizni ishlab chiqish imkoniyati b ladi. 
Ikkinchidan, agarda qituvchi ilmiy adabiyotlarda uchraydigan 
turli nuqtai nazarlarni z ta'riflari bilan tushuntirib bergani metodik 
mazmunda foydali b lsa, bu talaba uchun muammoni rganish 
b yicha jiddiy va qiziqarli ishlar uchun oson b ladi. 
Uchinchidan, talabalarga quv mash ulotlarida bitta muammo 
b yicha bir necha nuqtayi nazarlarni rganib chiqish kerak 
b ladigan masalalarni yechish topshiriladi. Bu misollar talabaga 
muammoga turlicha nazariy yondashishlarni taqqoslash va tahlil 
qilishga, mavjud ilmiy qarashlarni qaysi birini q llash va nima 
uchunligiga rgatadi, keltirilgan savollardan eng qaysi biri ayni ana 
shu turlariga kiradi. 
Qanday b lsa ham zamonaviy ijtimoiy psixologiya nazariy va 
amaliy y nalishlarda ancha muvaffaqiyat bilan rivojlanib kelmoqda. 
Metodik mazmunda fanning tarixiga nazar solib chiqish maqsadga 
muvofiq b ladi, bu talablarning quv faoliyatiga yaxshi ta'sir 
k rsatadi va fanni rganishga yordam beradi. Mustaqil ishlash uchun 
talabalarga quyidagi quv topshiriqlarni taklif etish mumkin, ularni 
seminar va amaliy mash ulotlarida muhokama qilish mumkin b ladi. 
Buning uchun ularni davra suhbati, amaliy yinlar, ijtimoiy psixologik 
treninglar ssenariylari va rejalariga kiritish kerak. Savol va masalalardan 
ba'zilarini balki ma'ruzalarda qituvchi dastlab tushuntirib tishi 
talab etiladi. 
Bu masala ijtimoiy psixologiyaning predmeti haqidagi birinchi 
topshiriqqa taalluqli. 
1. Adabiyotlarda «ijtimoiy-psixologiya» tushunchasiga turlicha 
ta'riflar beriladi va ijtimoiy psixologiya fani predmetini tashkil etuvchi 
muammolar tartibi beriladi. Ular turli mualliflar tomonidan bildirilgan 
b lib, bir-biridan farq qiladi. Ularni diqqat bilan qib chiqing va bu 
nuqtayi nazarlardan birini tanlashga harakat qiling. Agarda bu nuqtayi 
nazarlardan hech biri t ri b lib chiqmasa, zingiz shaxsiy nuqtayi 
nazaringizni ifoda etishga harakat qilib k ring. 
Ijtimoiy psixologiyaning turlicha qarashlari mana shulardir: 
a) bu insonlar munosabatlari muammolarini uning shaxslararo 
(«men», «boshqalar») va guruhlararo («Guruh» «Guruh») shakllarda 
rganadigan fandir, ya'ni makroguruhlar (aloqa qiluvchi) sonida va 
mikroguruhlar rtasidagi odamlar munosabatlarini rganadi. 
b) bu fan odamlarning ijtimoiy guruhlarda ishtirok etishlari 
hodisasi sabablari, ularning hulqi va faoliyati qonuniyatlarini rganadi 
hamda bu guruhlarning zaro psixologik tavsiyanomalarini, shu bilan 
138 

---

birga katta ijtimoiy guruhlar (xalq, millat, professional guruh), kichik 
guruhlarning (jamoalar, oila, d stlar guruhi) va boshqalar. 
d) bu fan turli ommaviy hodisalarning psixologik tomonlarini 
rganadi (taqlid qilish, ta'sirlanish, mish-mishlar, sarosima, moda, 
odatlar, an'analar). 
e) ijtimoiy psixologiyaning predmeti ijtimoiy hayotning (siyosiy, 
iqtisodiy, ma'naviy, turmush ...) turli shakllari psixologik aspektlarini 
va mos ravishda:* siyosiy hayotning ijtimoiy psixologiyasi, bozor 
iqtisodiyotining ijtimoiy psixologiyasi, san'at va madaniyatning ijtimoiy 
psixologiyasi, turmush ijtimoiy psixologiyasi va shu kabilar. 
Mualliflarning (G.M.Andreva, A.V.Petrovskiy, B.D.Parigina, 
M.R.Bityanova, K.K.Platonova, E.S.Kuzmin, R.S.Nemov va boshq.) 
mulohaza va dalillarini k rib chiqing va bir xulosaga keling: ijtimoiy 
psixologiyaning predmetini ta'riflashning qaysi biri sizningcha t ri, 
agarda bu faiining amaliy ahamiyatidan kelib chiqadigan b lsak. 
Ushbu savol talablari uchun qiyin b lishi mumkin, chunki «ijtimoiy 
psixologiya» kursi predmeti va masalalari haqidagi birinchi ma'ruzada 
qituvchi ushbu savolga javob topishga quvchilarga yordam berish 
uchun ma'lum nazariyani sharhlab berishga t ri keladi. Buning 
uchun faoliyatni boshlanishdagi jamoat, jamoa va shaxsning ham 
ehtiyojlarini qondiruvchi sifatida talqin qilishdan iborat b lgan 
«Ijtimoiy psixologiya* tushunchasining genetik boshlanishini 
k rsatishgina yetarli hisoblanadi, bu uning — birinchi tomoni, 
ikkinchidan b lsa, shaxsni jamoani va ijtimoiy jarayonda, ya'ni 
zining kelib chiqishi b yicha ijtimoiy faoliyatda munosabatlar 
mahsuloti sifatida tushunilishi. Shuning uchun «insonning hayotiy 
munosabatlari yuzaga keladigan ijtimoiy — tarixiy sharoitlarni tahlU 
qilish birinchi navbatda inson faoliyat yuritadigan aniq bir ijtimoiy 
guruhlarni va har bir bunday guruh ijtimoiy aloqalar keng siyosatining 
elementi ekanligi ijtimoiy mehnatni taqsimlash vaziyatlarini tahlil 
qilishdan tashkil topadi. 
Ijtimoiy psixologiyani bunday tushunish turli ilmiy tizimlarda taklif 
etilgan har qanday uni tushuntirishlardan tubdan farq qiladi*. 
Shunday qilib, ijtimoiy psixologiya har biri alohida shaxs 
individning guruhlarda zaro munosabatlari sifatida ishtirok etuvchi 
faoliyati jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar mahsuloti 
hisoblanadi degan nuqtayi nazardan insoniyat psixologiyasini 
rganadi. Shuning uchun ijtimoiy psixologiya insonning guruhda 
yuzaga keladigan munosabatlari sharoitlarini rganish ham kerak. 
Bunday tushuntirish predmetning zini k rsatibgina qolmay, 
balki, nima uchun aynan uni, boshqa biror narsani emas, ayrim 
mualliflarning predmetni ta'riflashlarida ishtirok etgan boshqa 
narsalarni rganmasligini tushuntiradi. Agar qituvchi fan predmetini 
139 

---

bunday ta'riflanishi ma'nosini ochib bersa unda talabalarni ishontira 
oladi. Talabaga nima uchun boshqa tushuntirishlar t ri kelmasligini 
k rsatishning zi qoladi. 
2. «Ijtimoiy psixologiya» tushunchasining qaysi bir ta'rifga amal 
qilmaslik s zsizdir: u z predmetiga albatta guruhlar psixologiyasini 
kiritadi, quyida aytib tilgan guruhlar klassifikatsiyasi (G.M.Andreyeva 
b yicha) bilan tanishib chiqib ularning har birini ta'riflab bering 
(agarda mumkin boisa mantiqiy tartibli va qat'iy defferensial) va 
guruhlar har bir turlari b yicha bittadan misol keltiring: 
— shartli, haqiqiy, laboratoriya, rasmiy, norasmiy, tabiiy, katta, 
kichik, difruz, nominal, jamoa, professional, referentli (shu jumladan, 
ijobiy, salbiy normativ, taqqotsiy, ijtimoiy — taqqosliy). 
Talabalarga topshiriqlar: guruhlarning har bir turlariga zingiz 
misollar keltiring. 
3. Ijtimoiy psixologiya mazmuni quv perdmeti sifatida «ijtimoiy 
psixologiya rganish bilan shu ullanadigan haqiqiy guruhlardan» 
tashkil topadigan degan nuqtayi nazar mavjud (M.P.EHTHHOBa 
CouHajibHaH ncHxojioraa - M. 1994. — 570). 
Talabalarga topshiriq: boshqa hamma guruhlar bilan ijtimoiy 
psixologiya shu ullanmaydimi? degan savol haqida siz nima deb 
ylaysiz? Bu savollarni seminar mash ulotlarida muhokama etishga 
tayyor boiing. 
4. Katta va kichik guruh orasidagi prinsipal psixologik farq 
nimada? 
5. Pedagog, rahbar, amaliy psixolog uchun u ishlaydigan jamoa 
ichida norasmiy guruh borligi haqidagi maiumot amaliy ahamiyatga 
ega boiadimi? Agarda ahamiyatga ega boisa, unda u nimadan iborat 
boiadi? 
6. Bitta guruh bir vaqtning zida «referent», «shartli», «katta», 
«tabiiy», «ijtimoiy», «norasmiy», «nominal», guruh boia oladimi? 
Agarda shunday boisa, z javobingizni isbotlab bering. Agarda 
bunday b lmasa bu guruhlardan qaysi birini chiqarib tashlash kerak? 
7. «Jamoa-ijtimoiy qimmatli hamkorlik faoliyatida rivojlanishning 
yuqori darajasiga erishgan umumiy maqsadlar va vazifalari bilan 
birlashgan odamlar guruhidir». Jipslashgan va ancha oldin uyushgan 
jamoatchilar t dasini qanday ta'riflash mumkin? Guruh ichidagi 
aloqalari darajasi b yicha u jamoaga xshadi, lekin uning a'zolari 
birgalikda faoliyati ijtimoiy y nalganligi b yicha jamoaga qarama-
qarshidir. Ana shunday ijtimoiy qarama-qarshi y nalishli guruhning 
qaysi biriga kiritgan boiar edingiz, shunga xshash boshqa guruhlarni 
k rsating. 
8. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy obyektini (guruhlar hamma 
turlarini) rganish asosida bu fanning amaliy psixologik, pedagogik 
140 

---

rahbar faoliyatidagi rolini qanday qilib ifoda etish mumkin: bu talabaga 
b lajak amaliy ishiga psixologiya fanning bosh^a sohalari bera 
olmaydigan nimani berish mumkin? 
9. Guruhda odatda, yetakchisi b ladi, u rasmiy lahbar b Hshi 
mumkin yoki u b lmasligi ham mumkin, u tayinlangan, hatto guruh 
tomonidan saylangan rasmiy rahbardan nimasi bilan psixologik farq 
qiladi? 
10. Ikkita fikrni taqqoslang: a) rahbarni hurmat qilish kerak, 
faqatgina shunda jamoada yaxshi psixologik muhit va jamoa 
a'zolarining hamkorlikdagi samarali faoliyati b ladi; b) rahbar q l 
ostidagilarining ' hurmatiga sazovar b lishi kerak va shunda jamoa 
a'zolarining hamkorlikdagi yetarli faoliyati b ladi. Bu ikki fikrdan 
qaysi biri sizga psixologik ancha t ridek tuyuladi? Yoki ularning 
ikkalasi ham bir xilmi? «Hokimiyat obr si» va «Obr ning hokimligi» 
tushunchalari rtasida qanday farq bor. 
11. Yetakchining obr si nimaga bo liq b ladi. (rasmiy va 
norasmiy): a) yetakchining « zini k rsatishi» mahoratiga, b) q l 
ostidagilarning yoki xodimlarning unga b lgan munosabatlariga (uni 
hurmat qilishlariga) yoki, d) unga ham bunga ham ikkalasiga birdek? 
12. Ijtimoiy yetakchiga hurmat munosabati nimaga bo liq 
b ladi? 
13. Muomala — aloqa — munosabat bu nima? Tushuncha 
mazmunini ma'ruzada muammoli metod bilan ochib berish va 
«muomala» tushunchasiga bir necha xil ta'riflar keltirilgan «ma'ruza 
zining metodikasi» IV b lim 2 paragrafi misollaridan foydalanib, 
talabalarga shunday topshiriq berish mumkin? «Ana shu 
tushunchalardan ilmiy mazmunini tashkil etuvchi ijtimoiy psixologik 
hodisaning mohiyatini t la va aniq aks ettiruvchisini zingiz 
tanlang», «Munosabat» — odamlarning rtasidagi ma'lumotlar 
almashishi, ularning zaro aloqalari» (Nemov R.S. psixologiya V3 
kn, kn 1. — 1998. — 669), «Munosabat - ikki yoki undan k p 
odamlar orasidagi rganish, bilish yoki effektiv — baholash xususiyatli 
ma'lumotlar almashishdan iborat zaro aloqalari» (psixologik lu at — 
M, 1996. - 323-b). 
Munosabat hamkorlikda faoliyat talablari oqibatida yuzaga 
keladigan odamlar rtasidagi aloqalarning rnatilishi va rivojlanishi 
k p qirrali murakkab jarayon va ma'lumotlar almashish, jarayonini 
idrok etish va tushunishni z ichiga oladi» (qisqacha psixologik lu at 
- M. 1998 - 229). 
Muomala — odamlar zaro aloqasidan iborat b lib unda 
emotsional — sezgi va ratsional ma'lumotlarni faoliyat bilan almashish 
sodir b ladi». «Keng jamoada munosabatlar» tushunchasi», «Ijtimoiy 
munosabatlar butun t plamini z ichiga oladi, chunki ijtimoiy 
141 

---

munosabat — iqtisodiy, siyosiy yoki oyaviy — zining ijtimoiy-
psixologik tomonlariga ega va odamlar rtasida bevosita yoki vositasiz 
aloqada namoyon b ladi». «Munosabat odamlar rtasidagi zaro 
aloqalar, asosan bevosita kuzatishlar asoslangan, «Munosabat» 
tushunchasi turli ijtimoiy va madaniy tizimlar rtasidagi zaro 
aloqalarni ta'riflashda ham foydalaniladi» («millatlararo munosabat*, 
«madaniyatlar aloqalar»), ya'ni odamlar rtasidagi shaxslararo 
aloqalaridan k ra ancha keng ma'noda», (Zamonaviy falsafiy lu at — 
M. 1996, 337-b). 
14. Siz tanlagan tushuncha bilan «munosabat» tushunchasi ilmiy 
mazmundan kelib chiqib quyidagi fikrlarni tahlil qilib chiqing: «Bola — 
bu har doim ikkita odam — u va katta odam» (D.B. Elkonin). Bu fikr 
va topshiriq b yicha IV bob 2-§ da keltirilganlardan siz tanlab 
olganligingiz bilan mos keladimi? Ushbu fikr «munosabat» tushunchasi 
bilan mos keladimi? 
15. L.S.Vigotskiyning quyidagi fikrlarini tahlil qilib chiqing: 
«...inson zi bilan zi holi qolganida munosabat vazifasini saqlab 
qoladi*, buni individning zi bilan zi munosabati sifatida tushunish 
mumkinmi? Agarda shunday b lsa, unda keltirilgan tushunchalaridan 
qaysi biriga kiritish mumkin? 
16. Quyidagi masalalami yeching? 
a) 12 ta kemachilar jimgina bir kemada ketmoqdalar. Bu 
munosabatmi yoki y qmi? Agarda munosabat b lsa, unda u qaysi 
tushunchaga t ri keladi va ularning qaysi biriga qarama-qarshi? 
b) ona bir oylik bolasini uxlatadi. Bu munosabatmi yoki y qmi? 
d) inson televizorda k rsatuv tomosha qilmoqda, bu munosabatmi 
yoki y qmi? Agar munosabat b lsa, unda ma'lumotlar almashish 
qani? 
e) ma'ruzachi monolog qiyapti, auditoriya esa savol ham 
bermaydi, hech bir fikr bildirishmaydi, yozmaydi, faqat eshitib 
tiribdi, shu orqali ular tushunishmoqdalar deb aytish qiyin. Buni 
ma'ruzachi bilan auditoriya rtasidagi aloqalar deb hisoblash 
mumkinmi? 
17. Adabiyotlarda t ridan t ri va boshqa y llar bilan, 
bevosita va bilvosita (yozma yoki taxminiy vositalar yordamida) 
shaxslararo va ommaviy munosabatlarni k rsatadilar, ilgarigi 
masalalarga qayting (16) va bering. 
«V» masalani vositali munosabatga taalluqli deb hisoblash 
mumkinmi? Agarda shunday b lsa, unda ma'lumotlar «Almashish» 
qani: kemachilar harakatlarini qaysi biriga kiritish mumkin: barcha 
harakatni sezish orqali munosabatgami yoki bevosita munosabatda 
faoliyat almashinishi orqali. 
142 

---

18, Munosabatlar vazifalari: 1) bo lovchi, 2) shakllantiruvchi, 
3) «tasdiqlovchi», 4) shaxslararo «individlar» rtasidagi zaro 
munosabatlarni tashkil etish va olib borish, 5) shaxsning ichidagi ( zi 
bilan zi dialog) munosabat. 
Bu vaziflarni bajarilmasligi nimaga olib kelishi mumkinligiga misol 
keltiring, bo lovchi vazifasini bajarmasligiga misol - muvaffaqiyatga 
erishilmagan Vavilon minorasining qurilishi haqidagi diniy rivoyat va 
boshqalar. 
19. Millat psixologiyasi (elatlar, xalqlar) - ijtimoiy-psixologik 
bilimlarning alohida sohasi, u har bir millat va xalqlarning 
boshqalaridan hamda uning tili va madaniyatini, turmush tarzidan 
farq qiluvchi haqiqiy mavjud hissiyotlari, kayfiyatlari, fikrlari, fe'li, 
amal, odatlari kechinmalarini aks ettiradi. Savol: milliy psixologiyani 
rganish bilish va hisobga olish insonning amaliy faoliyatida qanday 
maqsadlar va nima uchun kerak? Tub mahalliy millatning 
psixologiyasini maxsus rganish kerakmi? 
Misol uchun rus odamlari bilan ishlovchilar rus milliy 
psixologiyasini rganish yoki z- zidan yaxshi munosabatlar yuzaga 
kelishi kerakmi? 
20. Kichik guruhlar psixologiyasiga (mehnat, ilmiy, pedagogik, 
jamoalar): sizning fikringizcha guruhga rahbarlik qilishning qaysi 
usulubi eng keng tarqalgan (ikki mumkin b lgan uslubdan birini 
tanlang): 
Direktiv uslub 
Faqatgina yaqin 
kelajak maqsadlari 
q yiladi, uzoqqa 
m ljallangan 
maqsad esa guruhga 
noma'lum 
Rahbar 
ma'lumotlarni zi 
uchun yi adi, guruh 
uchun esa u z 
vazifasini bajarish 
uchun kerakliligini 
yetkazadi. 
Rahbar bir zi yoki 
yaqin xodimlari 
bilan hal etadi va 
guruhdan bajarishni 
Uslub 
elementlari 
Maqsadga 
intilish 
Ma'lumot 
berish 
Qaror qabul 
qilish 
Demokratik uslub 
Yaqin va uzoq maqsadlarni 
guruhga batafsil yetkazish, 
guruhning kelajakdagi 
rivojlanishini k rsatib 
berinsh. 
Rahbar va guruh rtasida 
ochiq va zaro ma'lumotlar 
almashish 
Guruh b lib muhokama 
etish, muhdkamalarda 
guruhlar vakillari bilan 
maslahatlashish asosida 
143 

---

talab etadi. 
Guruh faoliyatini 
rahbar tomonidan 
t la va doimiy 
nazorat qilib 
borilishi 
Sof k rinishda 
umavjud emas, 
bevosita shaklida 
hisobotlar, baholash, 
xulosalar, rahbariyat 
tomonidan 
nazoratchilarning 
qarorlari, muhokama 
etilmaydigan 
manbalari, faoliyat 
yakunlari b yicha 
rahbarning s zsiz 
qarori 
Yuqoridan pastga 
aniq, tushunarli, 
qisqa buyruqlar 
Qafiy chegaralangan 
Nazorat 
Javobning 
qayta aloqasi 
Aloqa 
xususiyatlari 
Vakolatlarni 
taqsimlash 
rahbar qaror qabul qiladi. 
Qaror qabul qilishi va 
olingan natijani nazorat 
qilish va oraliqda -
guruhning zini nazorat 
qilish 
Butun faoliyati davomida 
muntazam oqimi, faoliyat 
davomida va yakunida 
muvaffaqiyatlarni faol 
ra batlantirish. 
Pastdan yuqoriga muhokama 
va tanqidga ruxsat etiladi. 
Muhokamalar, umumiy 
qaror qabul qilish va 
qarorlarni bajarilishini 
borishini aniqlash davomida 
vazifaning aniqligi namoyon 
b ladi. 
Keng foydalana oladi.