F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

TIBBIYOT PSIXOLOGIYASINI QITISHNING 
MAZMUNI 
Tibbiyot psixologiyasi psixologiyaning tibbiyot bilan ayniqsa uning 
psixiatriya, nevrologiya, psixoxirurgiya kabi sohalari bilan aloqasini 
k rsatadi. 
Tibbiyot psixologiyasi predmeti hozirgi davrda ham aniq va bir 
ma'nodagi z tushunchasiga ega emas. 
Ba'zilar «tibbiyot psixologiyasi* va klinik psixologiya tushunchalari 
bir narsa deb hisoblaydilar. Boshqalar ulardagi farqni k rsatadilar 
ularni ajratadilar. Rossiya davlat ta'lim standarti r yxatida «Klinik 
psixologiya* deb atalgan quv fani mavjud, lekin «Tibbiyot 
psixologiya»si degan fan unda mavjud emas. Ammo bilimlarning 
bunday sohasini psixologik mutaxassisligi b yicha talabalar uni amaliy 
rganadilar. Klinik psixologiya haqida gapirsak, unda ta'lim davlat 
standartida ochib berilgan mazmuni b yicha psixologlar tomonidan 
emas balki, talaba hamshiralar tomonidan rganilishi kerak, chunki 
psixologlar z xizmat vazifalari sohasi b yicha statsionarlarda 
davolanishda b lgan bemorlar bilan ishlamaydilar. 
Biz tibbiyot psixologiyasi mustaqil quv fanidan iborat degan 
tasawurdan kelib chiqamiz va uning mazmuni klinik psixologiya bilan 
bir xil emas. 
Ammo tibbiyot psixologiyasi predmetining turli namoyondalari uni 
mustaqil ilmiy soha deb tan olishsada, turlicha tushuntiradilar. 
Tibbiyot institutlari talabalari uchun «Tibbiyot psixologiyasi* quv 
q llanmasida ushbu masalaga t rtta nuqtayi nazarlar keltiriladi. 
Ulardan birinchisi: tibbiyot psixologiyasi - bu talaba — shifokorlar va 
shifokorlarga m ljallangan an'anaviy psixologiya asoslari sifatida 
boshqa mualliflar tibbiyot psixologiyasi mazmunining kasalliklar 
tabiatini psixologik tahlil qilish, birinchi navbatda nerv-psixik 
kasalliklarni rganish deb hisoblaydilar. Uchinchi tadqiqotchilar 
tibbiyot psixologiyasini umumiy psixologiya bilan bir xil deb 
hisoblaydilar, Yangi bu ilmiy fanning predmeti psixik kasalliklarni va 
faqatgina ularni rganish deb hisoblaydilar. 
Bu fikrni dalillar keltirib tanqid qilgan mualliflar zgarishi 
t rtinchi nuqtayi nazarini ifoda etadilar, ular bu ilmiy fan «bemorning 
psixikasi xususiyatlari turli k rinishlarini va ularning so liqqa va 
118 

---

kasallikka ta'sirini», «psixologik davolash ta'sirlari tizimini, shu 
jumladan, «Shifokor — bemor tizimini» rganadi deb hisoblaydilar. 
Mualliflar tibbiyot psixologiyasi zining shunchalik muhimligiga 
qaramay «umumiy tibbiy amaliyotdan alohida b lib nafaqat ojiz balki 
q llanilishi ham mumkin emas» deb hisoblaydilar. 
Shunday qilib, mualliflar faqatgina «tibbiy yordam k rsatilishi 
sharoitidagina» bemor odamlar psixikasi tibbiyot psixologiyasiga 
taalluqli, meditsinadan tashqarida esa ularni tasawur qilmaydilar va 
bundan kelib chiqib tibbiyot psixologiyasi — bu psixologiyaning emas, 
balki meditsinaning sohasi deb juda t ri xulosaga keladilar. U bemor 
odamlarda yuzaga kelgah psixologik muammolarni* rganadi. 
Tibbiyot institutlarida ushbu quv fanini qitishda predmetini bunday 
tushuntirish balki t ridir, lekin faqatgina bemor emas, balki, so lom 
odamlar bilan ham ishlaydigan mutaxassislar uchun, xususan amaliy 
psixologlar va ijtimoiy pedagoglar uchun uning mazmuni biroz 
boshqacha k rinadi. Uni agarda obrazli qilib aytsak kamroq tibbiy va 
k proq psixologik b lishi kerak. Chunki ijtimoiy pedagog — amaliy 
psixolog, asosan, bemorlar bilan emas (balki ular bilan ham) mehnatga 
layoqatsiz yoki nafaqax rlar, so lom odamlar bilan ishlaydi. 
Psixologning asosiy vazifasi — kasal odamlar kamroq b lishi uchun 
harakat qilishi, umuman aholi orasida psixologik ishlar bilan 
shu ullanishdir. Psixogigyena, kasalliklarini psixoprofilaktika qilish, 
psixologik konsultatsiyalar, qattiq psixologik jarohatlanib chiqqanlarni 
psixologik so lomlashtirish hamda nevroz, o ir reaktiv psixozlaming 
asoratlarini, smirlarning buzilayotgan xulqida psixopatiyaning 
kuchayishida psixoterapevtik muolajalar bilan shu ullanadi. 
Tibbiyot psixologiyasi sohasidan bilimlarga ega b lgan amaliy 
psixolog psixik (zararlantiruvchi) jarohatlovchi omillar ta'siri ostida 
psixik faoliyatida kasallanishlarni boshlan ich simptomlarini z 
vaqtida k ra oladi va kerak b lganida z vaqtida psixologik yordam 
k satadi, psixogenli kasalliklarni z vaqtida diagnostika qilishni bilishi 
kerak, nerv-psixik kasalliklar bilan o rigan bemorlarni kerak paytida 
psixiatrga yuboradi. Amaliy psixologning muhim vazifalaridan biri 
guruhlar ichidagi va guruhlar rtasidagi nizo, kelishmovchiliklarni 
yumshatish va bartaraf etishdan iborat, iloji boricha oldindan nizolarni 
keltirib chiqaruvchi sabablarni bartaraf etishdan iborat, qisqacha qilib 
aytsak, amaliy psixolog turli xil psixik kasalliklar qattiq va uzoq davom 
etadigan betoblikka olib kelmasligi uchun hamma ishni qilishi kerak, 
meditsinaning aralashishga zaruriyat qoldirmasligi kerak. 
Shunday fikrlardan kelib chiqib, tibbiyot institutlarida 
rganiladigan tibbyot psixologiyasi meditsina bilimlari sohasi sifatida 
emas, balki psixologik adabiyotlarda k rsatilgandek psixologiya sohasi 
deb qarash kerak. 
119 

---

Ammo psixologlar orasida ham bu ilmiy fan predmeti haqida 
fikrlar birligi y q, umuman ushbu muammoni psixologik ilmiy 
jamotchilik rtasida muhokama etilmagan. 
Hozirgi kunda tibbiyot psixologiyasiga psixologik fan sohasi 
sifatidagi nuqtayi nazarlardan bir nechtasini uchratish mumkinki, ular 
ma'lum xulosaga kelish va faqat shundan keyin undan kelib chiqib 
talaba psixologlar rganishi lozim b lgan savollar doirasini belgilab 
chiqishiga urinish uchun ularni tahlil qilib chiqish zarur. 
Barcha muallif — psixologlar tan oladigan eng birinchisi — bu 
tibbiyot psixologiyasini meditsinaning emas, balki psixologiyaning 
sohasi deb tan olishlaridir. Shu bilan bir vaqtda psixologlar uning 
mazmuniga meditsina mutaxassislariga doir savollarni ham kiritadilar. 
(misol uchun, nerv-psixik kasalliklar klinikasida miyaning tuzilishi va 
ishlashining zgarishi bemorning psixikasiga ta'sirini rganishi, 
somatik kasalliklar kilinikasida emas — psixik holatining somatik 
jarayonlariga ta'sirini). Lekin buni hamma ham biladi, klinika 
sharoitlarida psixologiyani q Uash amaliy psixolog vazifasiga kirishi 
lozim, lekin maktabda faoliyat, k rsatuvchi psixolog faoliyati 
kiritilmaydi, demak bu savoUarni talaba — psixologlar va umuman 
tibbiyot instituti b lmagan quv yurtlarida qitiladigan «tibbiyot 
psixologiyasi* fani tarkibiga kiritish t ri emas. 
Hamma psixologik nashrlar muaUiflari turU s zlar bilan tibbiyot 
psixologiyasidan — bu diagnostikada, davolash va kasalliklarni 
profilaktika qilishda psixologik qonuniyatlardan foydalanuvchi 
psixologiya sohasi deb bitta fikrni ifoda etadilar. Ilmiy fanning 
mazmunini va vazifalari masalasini k rilayotganda qarama-qarshUiklar 
yuzaga keladi. 
Birinchi qarama-qarshilUc diagnostika qUish, davolash va oldini 
oUshda psixologUc biUmlardan foydalarnladigan kasaUiklarni k rsatib 
tilayotganda yuzaga keladi. 
Ba'zi darsliklar va quv q Uanmalarida neyropsixologiya 
rganadigan kasalliklar haqida gap yuritiladi, ya'ni miya tuziUshlari, 
lokal zarralanishi natijasida oUy psixik funksiyalarining buzUishi 
haqida, lekin kasallikning zi haqida t la hech narsa deyUmaydi. 
Ba'zan mualliflar tibbiyot psixologiyasi jihatidan rganadigan 
doiradagi kasaUiklar haqida gapirib «turli kasalliklar» atamasi bUan 
cheklanadilar, balki hamma kasaUUdarda uni tibbiybt psixologiyasi 
rganishi kerak b lgan psixologUc «tomonlari» ham mavjud deb 
hisoblasalar kerak. Tibbiyot psixologiyasi mazmunida tadqiqotlar 
zaro bo Uq b Ub ikki sohasini mutaxassislari yuqorida aytib 
tilgan muaUiflar ham balki shunday deb hisoblash mumkin: biri 
somatik jarayonlarda psixologik zgarishlarning psixikaga ta'siri 
muammosi bilan bo liq, ikkinchisida esa asosiy muammo psixik 
120 

---

holatning somatik kasalliklarga ta'siri hisoblanadi, qisqasi yana hamma 
mavjud kasalliklar nazarda tutilmoqda. 
Bu hamma fikrlarni (ular hozirda ham bosib chiqariladigan 
darsliklar va psixologik lu atlarda ifoda etiladi, shuning uchun bu 
yerda ular haqida gapirilmaydi) not ri deb aytib b lmaydi, chunki 
psixologik qonuniyatlardan hamma kasalliklarni davolashda, agarda 
undan shaxs zararlangan b lsa, unda esa hammasi zaro bogiiq — 
jon va tana, psixika va organizm k rinishidan foydalanish mumkin. 
Ammo bu fikrlarning hammasini t ri deb hisoblab, shu bilan bir 
vaqtda ular xususiy holda turlicha va qonuniy olib qarasak juda ham 
umumiy ekanini va shuning uchun tibbiyot psixologiyasining 
predmetini ilmiy quv fani sifatida qafiy ifoda etishda maium 
qiyinchihklar tu dirishini tan olishga t ri keladi. 
Shunga qaramasdan ijodiy fikrlash t xtab qolmadi, masalan, 
1998-yilgi bir xil nomli rus tilida ikkita «Qisqacha psixologik lu at»lari 
bosmadan chiqdi. Ularda quyidagi ikki aspekt k rsatib tiladi. 
Birinchidan, tibbiyot psixologiyasi «bemorning psixik xususiyatlari, 
sogii i va kasalligiga uning ta'siri, shifokor hamda bemorning zaro 
munosabatlari, odamlarning jismoniy sogiomligi, nerv — psixik 
zararlanishlarining oldini olish maqsadida muhitni moslashtirish 
yoilarini» rganuvchi psixologiya sohasi sifatida ta'riflanadi. Agarda 
uni tibbiyot institutlari boimagan quv yurtlari talabalari uchun 
qitilishini nazarda tutsak, mayjud ta'riflash «tibbiyot psixologiyasi» 
tushunchasini taqqoslanganda bu yerdagi yangilik nimadan iborat. 
Agarda rasman qarasak unda «muhitni moslashtirish» va «nerv-
psixik zararlanishlarni oldini olish», qolgan tushunchalar belgilari 
hammasi faqatgina meditsina mutaxassisliklari, tibbiyot psixologiyasiga 
taalluqlidir. Aytilgan ikkinchi lu atda «tibbiyot psixologiyasi» 
tushunchasi «klinik psixologiya» tushunchasidan ajratilgan va 
ikkalasiga alohida tarif berilgan va ularning har biri — keng 
ifodalangan. Ushbu lu atdagi ikki tushuncha ta'riflarini taqqoslaymiz. 
Birinchi navbatdan ularning hajmi haqida gapirib tamiz, 
mualliflar «tibbiyot psixologiyasi» — «klinik psixologiyadan» k ra 
ancha keng tushuncha deb hisoblaydilar, shuning uchun u «tibbiyot 
psixologiyasining» bir qismidir, «klinik psixologiya* deganda kasalliklar 
kelib chiqishi va tib borishi, kasalliklarning shaxsga ta'sirini, davolash 
ta'sirlarining psixologik aspektlari psixik omillarini rganuvchi tibbiyot 
psixologiyasining sohasi tushuniladi. Tibbiyot psixologiyasining bu 
sohasiga quyidagi b limlar kirtiladi. 
Patapsixologiya, neyropsixologiya, stamopsixologiya, agarda 
birinchi ikki boiimning mazmuni maium b lsa, stamopsixologiya 
haqida qisqacha aytish kerak, u bemor shaxsini va turli xil kasalliklar 
bilan o rigan, lekin «nevrologik va psixik kasalliklarga tegishli 
121 

---

bo'lmagan», bemorlami diagnostika qilish, davolash, ekspertiza 
qilishning psixologik masalalarini rganadi*. Tibbiyot psixologiyasiga 
kelsak, unda mualliflar «gigena, profilaktika, diagnostika, bemorlarni 
davolash, ekspertiza qilish va reabilitatsiya qilishning psixologik 
aspektlari rganuvchi psixologiya sohasi» deb tushunadilar, bu 
ta'rifning vaziyat haqiqiy holatiga eng mos keladigan deb hisoblab, 
bundan keyin bayon etishimizda biz asosan unga amal qilib boramiz. 
Tibbiyot psixologiyasi tuzilishiga bir qator b limlar kiritilgan, ular 
orasida klinik psixologiya eng umumiysi hisoblanadi. Tibbiyot 
psixologiyasining jadal rivojlanib kelayotgan sohaiariga psixogigiena, 
psixformakologiya, psixoterapiya, psixik reabilitatsiya va 
psixokorreksion ishlar kiradi. / 
Shunday qilib, mualliflar z mazmuni b yicha tibbiyot 
mutaxassislari vazifasiga kiruvchi klinik psixologiyarii tibbiyot 
psixologiyasidan ajratib olib uning predmetini aniqlab olishda muhim 
ilgari qadam tashladilar, klinik psixologiyasi doirasidan chetga 
chiquvchi, lekin yanada kengroq — tibbiyot psixologiyasi sohasini 
mazmuniga kiruvchi barcha tibbiyot xodimlaridan tashqari psixologlar 
tomonidan ham rganishi kerak. 
Endi psixologik kasalliklarning oldini olish, diagnostika qilish va 
davolash, psixologiyaning, psixoprofilaktika, psixokorreksiya, 
psixofarmokologiya muammolarini amaliy psixologning qiziqishlari va 
tashvishlari doirasiga kirishi mumkinligini aniqlab olish qoladi. 
Birinchi navbatda hamma kasalliklari bilan, hatto statsionarlarda 
uzoq vaqt va chuqur davolashni talab etuvchi psixik kasalliklar bilan 
ham psixolog shu ullana olmaydi va shu ullanmaydi. Uning kasbiy 
burchi — odamlarning psixik salomatligi uchun kurashish, so lom 
odamlarda nerv - psixik kasalliklarini oldini olish, psixogigenik va 
psixoprofilaktik ishlarni tkazishdan iborat. PsixodiagnostUc va 
psixoterapevtik ishlar oUb borib bemorlarning psixik ahvollarini 
yaxshilash, ularning ba'zilarini zarur b lganida psixiatrga yuborish 
bilan shu ullanish kerak, shular orqaU psixologiyaning tibbiyot 
psixologiyasi sohasini mutaxassis sifatida z kuchini y naltirishi kerak 
b lgan obyektlarni asta-sekin aniqlanib boradi. Bular nerv-psixik 
buzUisbiar va psixogen kasaUiklar bUan kasallangan, lekin statsionar 
davolanishga muhtoj b lmagan va ish qobiliyatini saqlab qolgan 
shaxslar, hamda psixik (travmalar yetkazuvchi) jarohatlar yetkazuvchi 
ta'sirlanishi oson, zaif shaxslar, psixopatik, statsion shaxslar va ba'zi 
boshqalar shunga mos ravishda bu odamlarda psixUc holat, zini 
tutishida kasaUUc belgUari doirasi ham belgilanishi, psixolog kasbiy 
faoUyatida shu uUanishi kerak b ladigan kasaUiklar aniq r yxatini 
aniqlash mumkin. 
122 

---

Bunda psixikasi kasalkngan kasalliklar belgilangan r yxatni biroz 
kamaytirilishi mumkin. Lekin psixolog davolaydigan kasalliklar soni 
unchalik emas. Boshqacha qilib aytganda bitta kasalhkning zi 
insonning zini his etishida yoki vaqtinchalik psixik holatda turlicha 
namoyon b lishi mumkin va bitta emas balki bir nechta kasalliklar 
taassurotini berishi mumkin. Shuning uchun talabalar kasalliklarni bilib 
olishi va diagnostika qilish keyin davolash yoki boshqa psixokorreksion 
yordam k rsatishga rgatish uchun aniq kasalliklarni va ularning 
simpitomlarini ayirish maqsadga muvofiq b ldi. 
Shunday qilib, qaysi kasalliklar yoki patalogiya va psixik holati 
normasi rtasida b lgan, yoki shaxsning zini yomon his etishlaridan 
qaysilari talabalarning, b lajak amaliy psixologlar sifatida qiziqishlari 
obyekti sifatiga aylanishi mumkin. 
Ana shu nuqtayi nazardan tibbiyotdagi psixologik xizmat vazifasiga 
(xususan, tibbiyot psixologiyasi sohasi mutaxassisi hisoblangan 
maktabning amaliy psixologning ham) quyidagi kasalliklarni va uni 
yaqin holatlarini kiritish mumkin: bolalar va smirlarda psixogen 
buzilishlar. Kasallanishlari ularning ota-onalari va qituvchilaridan, 
bolalar va smirlarda psixopatiya, xarakteri va temperamenti, xafakter 
aksentuatsiyasi (ortiqcha ur u berish) psixik jarohat yetkazuvchi ta'sir 
k rsatishlarga nisbatan juda zaif xavfli guruhni tashkil etuvchi 
normaning eng keskin varianti sifatida k rsatiladi. 
Hozirgi paytda bolalar va kattalarda psixogen kasalliklari ancha 
keng tarqalgan, « tib kelayotgan yuz yillikning an'analaridan biri — 
psixogen kasalliklariga yaqin b lgan nerv-psixik kasalliklarning sonini 
muntazam sib borishi hisoblanadi - deb yozadi, tibbiyot fanlari 
doktori, shifokor-psixatr V.A. Gureva - ularning asosiy sabablari 
psixik tashvishlanish*, «ma'naviy hayajonlanish», «hayot tashvishlari», 
«hissiy kuchli ta'sirlanish — stress»lar hisoblanadi va smir yoshlar 
psixopatologiyasi muammolari bilan shu ullanuvchi mutaxassis 
sifatida, katta statistik ma'lumotlarga tayanib aytish mumkinki, eng 
zaif guruhlar orasida «birinchi ringa ishonch bilan bolalar va 
smirlar kiradilar» deb ta'kidlaydi. Ular birinchi navbatda oiladagi 
noqulay sharoitdan zarar k radilar (jamiyatlar, ajralishlar, oilaviy 
madaniy an'analarning y qligi, narkomaniya, alkogolizim, sudlanish, 
bolalardan voz kechishlar). 
Ana shunday sharoitlarda psixogen kasalliklar bilan zararlangan 
bolalar va smirlar bilan, ularning ota-onalari va qituvchilari bilan 
ishlar olib borish maktab psixologining muhim vazifalaridan biri b lib 
qonun, bemor bolalarga uni davolashda yordam berish. Kattalarni esa 
tibbiy psixologik bilimlar bilan tanishtirish, psixogigienik ishlarni olib 
borish *kerak. Ba'zi ota-onalar yoki qituvchilarning zlari ham 
psixoterapevtik yordamga muhtoj b lrshlari ham mumkin, chunki 
123 

---

nerv-psixik buzilishi mavjud bolalar bilan ularning munosabatlarini 
qiyinlashtiruvchi, shu bilan ota-onalarning holatini yomonlashtiruvchi 
psixogen shakllar bilan kasallanishlari mumkin. 
Amaliy psixolog-hozircha talaba katta odamning zi (ota-onasi 
yoki qituvchining zi psixologik kasallik bilan k pincha nevroz 
bilan) kasallangan b lib, hech ham zini kasal hisoblamaydi va 
shunday ishonch bilan «bu bolalar» uning «asabiga» tegadi deb 
hisoblaydigan vaziyatlarga doim tayyor turishi kerak, chunki vaziyat 
haqiqatdan ham aksincha b lib chiqishi yoki hech b lmaganda ular 
bir-birlarining «nervlarini» bir xil buzayotgan b lishlari mumkin, lekin 
bolalar lichun bu ancha yomon va o ir b ladi, k pgiha psixolog 
mutaxassislar uchun m ljallangan psixologik adabiyotlarda k pincha 
hollarda oyoqda tkazib yuboriladigan psixogen kasalliklar haqida 
(tibbiyot xizmatiga murojaat etmay va kattalarning mehnat qobiliyatini 
y qotmaydi) biror fikr aytilmaydi, lekin amaliy psixolog aynan ana 
shular bilan doimiy ravishda ishlashiga t ri keladi. U ana shu 
kasalliklar bilan kasallangan odamlarni, ularning zlarini 
tushuntirishiga qarab, k zga tashlanuvchi odatdan tashqari psixik 
holatiga qarab aniqlab olishi, kasallikni t ri aniqlash, bunday 
odamlarga psixologik yordam k rsatishni bilish kerak, shuning 
natijasida psixiatrga, psixonevrolog va boshqa mutaxassislarga yuborish 
lozim. 
Psixologning diqqat qilishi kerak b lgan odamlarning boshqa bir 
guruhi psixonatik shaxslardir. Ular t la ma'noda psixik bemorlar 
hisoblanmaydilar, balki k pchilik odamlardan xarakteri diegar-
moniyasi bilan farq qiladi, (patalogik xarakteri yoki shaxsning alomat 
variantlari) bu hali bolalik davridan boshlangan xarakter xislatlari bir 
tekis rivojlanmaganligi oqibatidadir (nerv sistemasining tu ma 
kamchiligi sababli yoki bosh miyasining erta organik zararlanishi 
hamda not ri tarbiyalash, k rinishdagi ijtimoiy muhitning patogen 
ta'siri, turli xildagi psixopatiyalar ularni shartli ravishda 8 ta turga 
ajratadilar ya'ni psixik kasalliklardan (shaxsning kamchiligi sib 
bormaydi) nevrozlardan (davolanmaydi, ya'ni tuzalmaydi) va 
oligofrenlardan (intellekt saqlanib qoladi va hatto sishi mumkin) va 
psixopatlikka xshash holatlardan (bu hayot davomida yuzaga keladi 
va bosh miyasi jarohatlanishi, shizofreniya, infeksion kasalliklar sababli 
kelib chiqishi mumkin va xarakteri qattiq anomoliyasidan iborat 
b ladi) farq qiladi. Mashhur psixiatr P.B.Gannushkin chegara 
holatlari ya'ni norma va patologiya orasida haqida ta'limot yaratdi, 
psixopatiya ham ana shularga kiradi. 
Psixopatning xarakter diegarmonikligi — bu shaxsning diegarmo-
nikligidir, bunda intellektual doirasi saqlangan holda asosan, hissiy 
124 

---

sohasi zararlanadi yoki xarakter xislatlari rivojlanishi notekis sodir 
b ladi (bir xillarining yetishmasligi, boshqalaming oshib ketishi). 
Bir qator sabablarga k ra, amaliy psixolog psixopatik shaxslar 
xususiyatlari haqida bilishi kerak. Birinchidan, ular psixik jarohatlovchi 
ta'sirlarga ular ancha zaiflar va demak, psixogen kasalliklar bilan oson 
kasallanadi. 
Ikkinchidan, psixopatlarning ba'zi turlari (ta'sirchan, asabiy, 
tajang) jamoada noqulay sharoit, janjalli vaziyatda keskinlikni yuzaga 
keltirishlari mumkin. Uchinchidan psixopatik shaxslar (ayniqsa bolalar) 
ziga munosib, iliqlik, diqqat bilan munosabatda b lishga muhtojlar, 
ularriing faoliyatini tarbiyaviy y nalishlari b yicha ham qafiy 
individual ishlarini tashkil etish kerak. 
Shunday qilib amaliy psixologdan psixopatik shaxslarni ijtimoiy 
muhitga moslashtirish b yicha psixogigienik, psixoprofilaktik hamda 
ziga xos tarbiyaviy va kasbga y naltirish ishlari talab etiladi. 
Psixopatlarning xususiyatlarini bilish bundan tashqari ularni psixologik 
kasalliklar bilan kasallangan (turli shaxsdagi nevrozlar) va psixopatlarga 
xshash kasalliklar bilan adashtirib yubormaslik kerak, chunki ularni 
psixoterapevtik vositalari bilan davolash kerak. 
Demak, amaliy psixolog shifokordan farqli ravishda majburiy tibbiy 
yordamga muhtoj b lgan emas, balki asosan noqulay omillarning 
psixik jarohatlanish ta'siriga uchragan, psixogen kasalliklari bilan oson 
kasallanadigan yoki kasallanib b lgan hamda so lom va bemorlar 
chegarasida rin olgan psixopatlar bilan shu ullanishiga t ri keladi. 
Shunday qilib, talabalar amaliy psixologlar rganadigan ilmiy fan 
sifatida tibbiyot psixologiyasi, psixoterapevtik vositalar bilan davolash, 
diagnostika qilish va tibbiy (shifokorlik) aralashuvsiz (tibbiyot 
kasallaridan davolanib chiqishidan oldin va keyin) tadigan nerv-
psixik kasalliklarni profilaktika qilishni hamda tuzalayotgan psixik, 
somatik bemorlarni psixogigiena va psixologik reabilitasiya choralarini 
ham tadqiqot mavzusi qilib olishi mumkin edi. 
Psixologiya fanida zining aniq yechimini topa olmagan yana bir 
muammo, tibbiyot psixologiyasining psixologiya sohasi sifatida tuzilish 
muammosi hisoblanadi. 
Ba'zi mualliflar umuman bu muammoni chetlab tadilar. 
Boshqalari tibbiyot psixologiyasi tarkibiga neyropsixologiyani, 
patapsixologiyani qanday b lsa ham tibbiyot psixologiyasi klinik 
amaliyotida foydalanadigan hamma tibbiyot fanlarini kiritadilar. 
K rsatilgan nuqtayi nazarlarni tahlil qilib chiqish «tibbiyot 
psixologiyasi* quv ilmiy fanining tarkibiy tashkiliy qismlariga yangi 
klassifikatsiyasi kerakligini k rsatadi. Birinchidan, patapsixologiyani 
tibbiyot psixologiyasi tarkibida rganish t ri emas, chunki u 
psixologik fanning nazariy va tajriba mustaqil sohasi sifatida psixiatriya 
125 

---

va tibbiyot psixologiyasi uchun ilmiy bazani yaratadi va,u tibbiyot 
psixologiyasiga shu fanning amaliy sohasi sifatida kiritilishi mumkin 
emas. Nevropsixologiya haqida ham xuddi shunday fikrlarni aytish 
mumkin, biroq buzilgan oliy psixik vazifalarni tuzatilishi mumkinligi 
haqidagi xulosalar tibbiyot psixologiyasida bevosita amalga oshirilishi 
mumkin (psixokorreksion ishlarida), lekin eng asosiysi psixologiyaning 
bu ikki nazariy, tajriba va amaliy sohalari tibbiyot psixologiyasini 
fundamental ilmiy bilimlar bilan ta'minlaydi. Ikkinchidan tibbiyot 
psixologiyasi tarkibida psixiatriyani ham rganish t ri emas, u 
klinik tibbiyotning sohasi hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda tibbiyot 
psixologiyasi quv fani sifatida psixiatrik fanda va amaliyotda 
t plangan klinik ma'lumotIardan foydalanilmay qitilishi mumkin 
emas. 
Demak, psixologik yoki tibbiyot fanlari sohalaridan hech biri 
tibbiyot psixologiyasi bilan yaqin bo liq b lmasin, uning tarkibiga 
kiritilishi mumkin emas. Tibbiyot psixologiyasini amaliy fan sifatida 
zining ziga xos predmeti, z muammolari, vazifalari va z 
mazmuni mavjud. 
Psixologik fanning amaliy sohasi sifatida, tibbiyot psixologiyaning 
predmeti deb insonga jarohat yetkazuvchi yoki davolovchi psixologik 
ta'sir k rsatish, ya'ni psixik jarohatlovchi va psixoterapevtik omillar 
deb hisoblash mumkin. Tibbiyot psixologiyasi mazmunini psixikaning 
anomal hodisalarini (patopsixologiya, neyropsixologiya, maxsus 
psixologiya) hamda turli kasalliklar psixosomatik k rinishlarini, 
jarohatlar va miyaning tuzilishi kasallik bilan zararianishi, bemorga 
psixologik ta'sir k rsatishning davolovchi natijasini rganuvchi 
tibbiyotning ba'zi sohalari, psixiatriya, nevrologiya va nevroxirurgiya 
tashkil etadi. Tibbiyot psixologiyasining amaliy aspekti nervpsixik 
k rinishdagi kasalliklarni diagnostika qilish, davolash va oldini olish 
uchun (profilaktika) ilmiy psixologik va tibbiy bilimlardan 
foydalanishdan iboratdir. 
Tibbiyot psixologiyasining asosiy b limlari quyidagilardan iborat: 
psixoterapiya psixoformakologiya, psixoprofilaktika, psixokorreksiya, 
psixogigena hamda psixotoksikologiya. 
Tibbiyot psixologiyasi sohasida amaliy psixologning bilimlarini 
q llash b yicha faoliyat mazmuni quyidagilardan iborat: 
a) tashkilot, korxona, boshqaruvda q l ostidagi odamlaming psixik 
holatlarini rganish: psixogenkasallikni kelib chiqishi (yoki 
samotegenli) nerv — psixik kasalliklarini aniqlash va diagnostika qilish; 
b) nerv — psixik jihatdan kasallangan bemorlar bilan psixote-
rapevtik va psixokorreksion ishlarni olib borish, zarur b Iganda 
davolash muassasalariga, psixiatrga va boshqa mutaxassislarga yuborish 
kerak; 
126 

---

d) psixogigienik psixokonsultativ va psixoprofilaktik xizmatlarni 
tashkil etish va aholi rtasida uning ishlarini tashviqot qilish hamda 
tibbiy psixologik bilimlar bilan tanishtirish ishtarini olib borish; 
e) turli k rnishdagi nevrozlar bilan, psixogen psixoz bilan, ish 
qobiliyati pasaygan psixopatga xshash holatlarda bemorlarni davolash 
uchun shifokor tomonidan belgilangan psixofarmologik vositalardan 
foydalanish. 
f) nevroz hamda boshqa psixogen kasalliklarning tkazib 
yuborilgan k rinishlarini aniqlash va tibbiy nazorat rnatish, 
ambulatoriya yoki statsionarlarda davolash uchun y llanma berish. 
Bu yerda ilgari uchratilmagan «psixopoksologiya» tushunchasi tilga 
olinadi. Bu tushuncha psixotomitetiyalar yoki gallyutsionogenlar deb 
ataluvchi (ya'ni galmotsilatsiya keltirib chiqaruvchi) kimyoviy (zaharli) 
moddalar keltirib chiqaradigan psixik kasalliklarini namoyon b lishini 
va davolash usulini rganuvchi tibbiyot psixologiyasining b lishini 
ifoda etadi. 
Bu moddalar hatto juda kichik miqdorida ham psixik buzilishlar 
keltirib chiqarib ya'ni gallyusinatsiya, alaxlash umumiy psixologik 
ta'sirlanish, hayajonlanish kabi miyaga jarohat yetkazuvchi ta'sir 
k rsatadi. 
Bu moddalarni narkotik sifatida q llash hollari ma'lum. Demak, 
bu yerda tibbiyot psixologlari va amaliy psixologlar uchun muammolar 
mavjud. Endi esa tibbiyot psixologiyasi rganishi kerak b lgan 
savollarni aytib tish orqali muammoli masalalar tizimini taklif etish 
mumkin. Ular qituvchining fikriga qarab turlicha foydalanilishi 
mumkin yoki muammoli ma'ruzada, adabiyotlarni mustaqil rganish 
uchun talabalarga quv topshiriqlarida, seminar mash ulotlari, 
guruhli mash ulotlarga tayyorlanishida, savollar va masalalar tizimi: 
LYuqorida keltirilgan «tibbiyot psixologiyasi» quv fani 
mazmunining ta'riflanishiga murojaat etib, unga kiruvchi tashkiliy 
qismlarni ifoda etuvchi hamma tushunchalarni yozib oling 
(diagnostika, davolash, psixoterapiya, psixogigiena, psixologik 
reabilitatsiya, psixoprofilaktika hamda nerv-psixologik kasalliklar 
shuningdek, tibbiyot psixologiyasining obyektini ham) va ularning har 
biriga tushuncha bering (ularni lu atlardagi ensiklopediyalar, darslik 
va quv q llanmalaridan toping). 
2. Tibbiyot psixologiyasining yuqorida keltirilgan asosiy b limlari 
bilan ularning darsliklar, lu atlar va ensiklopediyalarda keltirilgan 
tushunchalari bilan z daftaringizga yozib oling (psixoterapiya, 
psixofarmokologiya, psixokorreksiya, psixoprofilaktika, psixogigiena, 
psixotoksikologiya). 
3. Tibbiyot institutlarida rganiladigan tibbiyot psixologiyasi 
mazmuni b yicha amaliy psixologiya fanining mutaxassisi turli 
127 

---

gumanitar quv yurtlari talabalari rganishlari kerak b ladigan 
bilimlar doirasida nimasi bilan farq qiladi? Bu farqning asosiy sababi? 
Tibbiyot quv yurtlari talabalari uchun tibbiyot psixologiyasi b ,yicha 
darsliklarni diqqat bilan tanishib chiqing va vrachning bemorni 
davolash ta'siri psixik metodlarini nazariy-amaliy qoidalarini hamda 
tibbiyot deontologiyasini (ma'naviy va kasbiy burchi, tibbiyot 
xodimining bemorga nisbatan etikasi, odobi b yicha, fan haqida) 
amaliy psixologga taalluqli qismini daftaringizga yozib oling. 
4. Tibbiyot quv yurtlarida talabalar uchun m ljallangan tibbiyot 
psixologiyasi b yicha kitobning mazmunini ushbu quv fanning 
talabi, amaliy psixologlar uchun yuqorida aytilgan mazmuni haqidagi 
fikr va mulohazalar bilan taqqoslang va bu haqidagi zingizning 
fikrlaringizni seminar mash ulotlarida ayting. 
5. Matbuotda turli mualliflarning nerv-psixologik kasalliklar soni 
oshib borayotgani va ularning z navbatida yurak — qon tomir 
kasalliklari uchun turtki b layapti, degan havotirli maqolalarni 
uchratib turamiz. Shunday savolga javob bering: a) nerv-psixik 
kasalliklarining soni oshib borishiga nima sabab? b) yurak-qon tomiri 
kasalliklari bilan nerv-psixologik kasalliklar bo liq b lishini siz 
tushuntirib bera olasizmi? Shundan kelib chiqadigan yurak-qon tomir 
kasalliklarini qanday nomlash mumkin ya'ni psixogenli yoki 
psixosomatik sifatida d) nerv-psixik kasalliklar bilan kasallangan 
odamlarga amaliy psixolog qanday yordam k rsatishi mumkin: 
g) nerv-psixik kasalliklar yurak qon tomir kasalliklari sonini oshib 
ketmasligi uchun psixolog nima qilishi lozim? 
6. Psixika va organizm rtasidagi, inson psixologiyasi va uning 
fiziologiyasi rtasidagi bo liqliklar qonunini bilishingizdan kelib 
chiqqan holda quyidagi savollarga javob bering: psixogen va 
somatogenli psixik buzilishlar (kasalliklar) rtasida va somatopsixik va 
psixosomatogenli kasalliklar rtasida qanday zaro bo liqlik 
mavjudmi. 
7. Nerv-psixik buzilishlarning turlari juda k p b lgani uchun 
psixolog bunday kasallikka duch kelgan odamlarni aniqlab olish, 
diagnoz q yishni va birinchi yordam k rsatishni bilishi kerak. 
Markaziy nerv tizimi quv kursi juda ham qisqa va tajribalar nerv-
psixik kasalliklarning hamma turlarini eslab qola olmaydilar, ularni esa 
bilishlari kerak. 
8. Metodik maslahat: 
a) eng k p tarqalgan nerv psixik kasalliklar va ularga eng yaqin 
b lganlarining simptomlari bilan talabalarni tanishtiring. 
b) amaliy mash ulotga topshiriq bering: nerv-psixologik kasalligi 
aniq namoyon b layotgan z tanishlaringizdan birortasining xulqini 
(holatini) tasvirlab bering. Quyida ba'zi kasalliklar turlari simptomlari 
128 

---

keltiriladi Ns 9-15 savollarga qarang hamda psixopatlarning (16) va 
xarakteri aksentuatsiyalashgan shaxslarning (17) simptomlari keltiriladi. 
qitish tajribalarida bunday metodika zlashtirish uchun yaxshi natija 
va zining qulayligi sababli talabalarga juda yoqishini k rsatadi. 
Yuqorida amaliy psixologning mijozlari tibbiyot aralashuvisiz, lekin 
mehnat qobiliyati pasaygan holda tadigan psixogen kasalhklar bilan 
kasallangan odamlar boiishi kerakligini aytgan edik. 
Psixogen kasalliklar ikki turga b linadi: nevrozlar reaktiv 
psixozlar (ularni yana psixogen psixozlar deb ham atashadilar). 
Nevrozlarning asosiy shakllari: a) nevrosteniya; b) nevroz 
d) miyaga rnashib oladigan nevroz holati. 
Nevrozlar psixik jarohat yetkazuvchi ta'sirlar ostida yuzaga keladi, 
vaqtinchalik ya'ni z vaqtida davolashganida tuzalishi mumkin 
(psixoterapiya, psixofarmakologiya, vitaminlar, gigienik gimnastika, 
havoda dam olish, suvda suzish). Ba'zan k p yillik davom etish 
xarakterga ega b lishi va shaxsning nevrotik rivojlanishiga tishi 
mumkin. Uning kelib chiqishga quyidagilar sabab b lishi mumkin, 
uzoq vaqt charchab toliqish, tez-tez va davomli stresslar, organizmning 
himoyalanish kuchlarining susayishi. 
Reaktiv psixozlar t satdan qattiq psixik jarohati (yaqin 
odamlarining t satdan vafot etishi, yon in va boshqa sifatlar, qattiq 
q rqish va shu kabi) natijasida psixikasi b sh yoki jismoniy 
holsizlangan psixopatik shaxslarda yuzaga keladi. Reaktiv psixoz tkir 
k rinishida namoyon boiadi, lekin tezroq davolanadi (bir necha 
soatdagi va quyidagi bir necha haftagacha, ba'zida 4—6 oyda). Reaktiv 
psixoz bilan kasallangan bemorlarni" darhol davolash muassasasiga 
yetkaziladi. 
Reaktiv psixozning asosiy k rinishlari: a) psixogen depressiya: 
b) reaktiv paraloid; d) asabiy reaktiv psixoz. 
Savollar: a) yaqinlaringiz yoki tanishlaringizni birortasini zini 
tutishi va holatida siz nevroz simptomlarini kuzatilishini 
uchratganmisiz? Reaktiv psixozlarni siz kuzatganmisiz? Qanday 
holatlarda? 
9. Psixogenli kasallik bilan o rigan bemorlarning holatini 
yengillashtirish uchun amaliy psixolog nima ishlar qilishi mumkin? 
10. Quyida eng k p tarqalgan nevrozlar-nevrosteniya 
k rinishining simptomlari keltiriladi. zingizni tanish odamlaringiz 
ongidan xulqi va holatida' xshash belgilar kuzatiladiganlarini toping, 
ularni tasvirlang (ular nimada namoyon boiadi, misollar k rsating) va 
bu odamga psixologik yordam mumkin boigan variantlari haqida z 
fikringizni ayting (agarda bunday yordam k rsatilgan boisa uning 
ta'siri qanday boiadi). 
Nevrosteniyaning simptomlari: 
129 

---

— jahli chiqishi, ta'sirlanishi, asabiylashining kuchayishi, zini 
tuta bilmasligi, toliqish, yi loqilik, zini nochor sezish, uzoq vaqt 
aqliy ishlash qiyinchiligidan (mumkin emasligiga) shikoyat qilish, 
xayolparishonlik, xotirasining buzilishi, chidamsizlik, tinch tira 
olmaslik, bir ish bilan uzoq vaqt shu ullana olmasligi, k pincha 
kayfiyati yomonligi, psixik faoliyatlardan keyin kechga borib 
kasalligining kuchayishi, dam olganidan keyin belgilarining b shroq 
namoyon b lishi. 
10. Biror bir nevroz bilan kasallangan odamga nisbatan xuddi shu 
masalani hal eting. 
Isterik nevrozning simptomlari: , 
— turlicha tarqaladigan va intensivlikka ega paralichlar 
(muskullarda kuch kamayishi), o riqni sezish, harakatlarni 
boshqarishlarining buzilishi, giperkinozlar (fiziologik maqsadga 
muvofiq b lishgan majburiy harakatlar), qaltirash, nutqining buzilishi 
(ovozi chiqmay qolishi va soqovlikka), tutqanoqlar (10—15 minutdan 
to bir necha soatgacha). K pincha zini alati tutishi bilan 
xayolining xiralashib turishi kuzatiladi. K pincha astaziya-afaziya 
kuzatiladi, bunda odam oyoqlari, muskullarida kuchlarini saqlanib 
qolgan b lsalar ham bemor yurish, turish qobiliyatini y qotadi, asta-
sekin yiqiladi, tirib qoladi. 
11. Parishonxotirlik nevroz bilan kasallangan odamning xulqi 
(holatini) tasvirlab bering (agarda zingiz kuzatgan b lsangiz 
boshqalarning hikoyalaridan foydalanish mumkin). Bemorni uning 
ifodasidan qat'i nazar, undan qutilishiga b lgan harakatlariga 
qaramay xayol, fikr, xavotir, q rqinchlarga berilishlar yuzaga 
kelaverib qiynaydi. Maslahatlar bering: bemor tuzala boshlashi uchun 
nima qilish mumkin, unga qanday yordam berish lozim yoki nima 
qilish kerak? 
12. Muhitning psixik jarohat yetkazish mumkin b lgan ta'siriga 
oson beriladigan va u yoki bu k rinishdagi nevrozlar bilan kasallangan 
odamlarga psixik yordam k rsatish uchun amaliy psixolog qaysi 
psixoterapevtik metodlardan muvafaqqiyat bilan foydalanish mumkin 
(shifokorga murojaat etishdan awal). 
13. Sizning fikringizcha, psixogen depressiya shaklidagi reaktiv 
psixoz bilan kasallangan biror bir odamning xulqi va psixik holatini 
tasvirlab bering uning simptomlari quyidagilardan iborat: kayfiyatining 
tushib ketganligi, yi loqilik, am, qay u q rqinch, harakatlarining 
sustlashishi yoki aksincha hayajonlanish b lib tgan baxtsizlik 
hayotidan ketmaydi (misol uchun, yaqin odamning lishi) 
(depressiyaning davom etish — 1—3 oy, 40 yoshdan katta b lgan 
odamlarda esa — 4—6 oygacha boshlan ich davrida z joniga qasd 
qilishga urinishlar mumkin). 
130 

---

14. Quyidagi simptomlar orqali ifoda etiladigan reaktiv paraloid 
bilan kasallangan odamga nisbatan xuddi shu masalani bajaring; qattiq 
hayotiy alaxsirash, xavotirlanish va harakatlar bilan hayajonlanish birga 
boiadi. 
Alaxsirash - bu bemorda hech bir tashqi sabablarsiz, uni 
y qligiga ishontirib boimaydigan yuzaki kelishuvga obyektiv yol on 
fikrlari (yoki oyasi). 
Reaktiv alaxsirash k pincha yakka zi qamalgan hollarda 
rivojlanadi va shu bilan birga tajovuz qiluvchi yoki himoyalanuvchi 
mazmunidagi ovozli gallusinatsiyalar bilan sodir boiadi, ba'zan uzoq 
yoi yurish, qiyinchiliklar biridan ikkirichisiga tib, uxlamay yoi bosib 
yana spirtlik ichimlik ichib ham yurgan sharoitdan yuzaga keladigan, 
temir yoi transporti deb ataluvchi turi ham uchraydi. 
Reaktiv alaxsirashga xshash holatlar qulo i o irlar va k zi 
ojizlarda ularga odatiy boimagan sharoitlarda paydo boiishi mumkin 
(situativ paraloid, bunday holatlarning davomiyligiga bir necha soatdan 
bir necha kungacha ba'zan haftagacha). 
15. Isterik reaktiv psixoz bilan kasallangan bemor tibbiy 
statsionardan tashqarida juda keng uchraydi, lekin shunday bemorni 
topishga harakat qilib k ring (tibbiyot adabiyotlardan yoki shaxsiy 
uchrashuvlaringizdan) va psixik holatda xulqida namoyon boiadigan 
uning simptomlarini tasvirlab bering, hammadan ham bir xil va bir 
vaqtda namoyon boimaydigan simptomlar xayolning qoron ulashib 
y qolishi (ganzerov sindromi) yol on, aqli zaiflik bunda bemor 
guyoki atayin oddiy savollarga not ri javob berayotgandek, oddiy 
harakatlar bajara olmaydi, kundalik buyumlarining ahamiyatini 
tushunmaydi, harakatlar sustlashishi yoki betartibligi, yuzning hayajonli 
aqlsiz, tentakroq ifodasi, k zlari keng ochilgan; k p oyoqlarining yoki 
butun tanasining ba'zan kichik qaltirashi, sababsiz qulishi yoki 
aksincha kayfiyatining tushib ketishi. 
Bu holatning ajoyibligi bemor oddiy savollarga javob bera olmaydi, 
lekin murakkab savollarga t ri javob bera olishidir (yol on 
aqlipastlik). 
Xulqi, mimikasi va nutqida t rilik (kattalarda bolalarga xos 
xususiyatning paydo boiishi: bolalar yinini ynaydi, injiqlik qiladi, 
bolalardek yigiaydi). 
16. Turli xil psixopatlar bilan amaliy psixolog qanday ishlarni olib 
borishi mumkin edi? 
Kundalik hayot va ishda psixopatlar bilan aloqa qiluvchi odamlarga 
u qanday maslahatlar bera oladi? Quyida psixopatlarning xarakteri 
asosiy belgilari qisqacha keltiriladi (P.B. Ganiushkindan toia qib 
chiqish mumkin) va sizning vazifangiz — hayotda odamlarsiz z 
kuzatishlaringizni tahlil qilib chiqing va psixopatik xarakterdagi 
131 

---

k rinishlarni eslatadigan ularning ba'zilarini xulqlariga misolni 
hayotdan topishga harakat qiling. Misol tanlashda sizning 
tanishlaringizning kuzatishlaridan dalil sifatida foydalanishingiz 
mumkin, psixopatlar turlari va ularning ziga xos xususiyatlari: 
astenik psixopatlar kuchli ta'sirchanlik, q rqish, qafiyatsizlik psixik va 
jismoniy osongina toliqish, uyquning tez-tez buzilishi harakatli kuch 
sarflash va uzoq tirib ishlashga toqatsizlik ishtahasining va buning 
natijasida oshqozon — ichak traktining faoliyatining buzilishi va 
bundan kelib chiqib zining jismoniy sogii iga katta e'tibor berish 
k pincha kayfiyatning buzilish holati boiadi. 
Asabiylashadigan psixopatlar haddan tashqari jahli chiqishi ba'zan 
hech narsani k rmaydigan azablanish pristuplarga beruvchi 
sergaklik, arzimas narsa uchun odamni hafa qilishlari haqoratlashlari, 
mushtlashish va hatto qotillik sodir etilishi mumkin, kayfiyat k pincha 
qay u va azablanish tomoniga zgaradi. Bu odamlar q pol 
adovatli, qaysar, faqatgina z fikri b yicha ish qiladigan, zolim va 
be'mani boiadilar. Isterik psixopatlar — atrofdagi odamlarga aslida 
boiganidan k ra ancha muhim shaxs boiib k rinishiga harakat 
qiladilar, zlariga e'tiborni tortishiga harakat qiladilar, mavjud boigan 
xislatlarning borligicha ishonadilar yol on xayol qilishga berilgan 
kayfiyati zgaruvchan, qaysar shuningdek, mehr q yishlik va 
tashvishlanish chuqur boimaydi, fikrlari tasodifiy holatlarga bo liq, 
kuchli ta'sirchanlik qaysarlik va quloq solmaslik bilan birga boiish 
mumkin. Shizoid psixopatlar - yakkalik aloqasizlik, yashirinlik, 
odamlar bilan munosabatlarga talabning y qligi (odamovi), lekin shu 
bilan birga ularda ichki dunyosi boy boiishi mumkin (xayolparastlik, 
zini rganish), odamlarga tashqi jihatdan befarq boisa ham diqqat 
e'tibor qiladi. Boshqalarga ularning tashvishlariga emotsional 
barqarorlik bilan tez hafa b lish va k ngli o rishi, affektiv 
psixopatlarga — buning asosini k ngli ochiq, xushmuomalali, 
mehribon odamlar, ularning kayfiyatlari doim zgarib turadi. Affektiv 
psixopatlarning ikki turini k rsatadilar: 
a) gipertimiklar (har doim kayfiyati balandlik, ba'zan mumkin 
boimagan narsalarga e'tiborsizlik, turli ishlarga urinish lekin, 
boshlangan ishni oxiriga yetkazmaydi: xushmuomalali, harakatchan, 
munosabatlarda k pincha odobsizlik, tortishishni yaxshi k radi, 
shunda tez jahli chiqib, tez jahldan tushadi; b) gipotimiklar kayfiyati 
doim yomon, atrofdagi faqatgina yomon tomonlarni k radilar; 
zlaridan har doim k ngli toimay yuradi va osongina ruhi tushib 
ketadi, kamgap, ziga e'tiborni tortishni yomon k radi, zi haqida 
gapirmaydi, tashqi harakatlari sust, tashvishli, qovo i osilgan hafaga 
xshaydi yaqin odamlari orasida kayfiyati k tariladi, hazil qila 
132 

---

boshladi, bir zi b lganida va notanish (kam tanish) b lgan muhitda 
kamgap b ladi va ruhi tushib ketadi. 
Psixoastenik psixopatlar — xavotirlanish, q rqish, ziga 
ishonmaslik, doim shubhalanish va zini tekshirish odati, psixoastenik 
faqatgina hozir b layotgan k ngilsizliklardan q rqadi, k proq 
keyinchalik b lishi mumkin, b lgan noma'lum voqeadan («yomon 
xususiyatdan*) k proq q rqadi (mumkin b lgan xavfni kutish) 
shuning uchun bir ish qilishidan oldin juda k p ykrydi, ba'zan juda 
qiynaladi, ba'zan haqiqiy yoki hayotiy b lgan hikoyalari, xatolari bilan 
band b lish holati yuzaga keladi va qilingan ishining bir necha bor 
takror qilishga majbur etadi. Psixoastenik birinchi navbatda zi 
uchun, zining so li i, yaqinlarining hayoti, zi xayol qilayotgan 
qoron i kelajakda q rqadi. 
Qiyin ahvolga soluvchi kutishlari chidab b lmas darajaga yetadi va 
tunda psixostenik ziga xos b lmagan tirishqoqlik va shoshilinch 
bilan harakat qilishga kirishadi, bunga kirishar ekan u ziga va 
boshqalarga ham bir ishni bajarmagani tinchlik bermaydi. 
Barqaror b lmagan psixopatlar — ifodasi sifatlarining b shashi tez 
ta'sirlanish, emotsional sezgilarning mustahkam emasligi, faoliyatida 
qoniqish sabablarining ustuh b lishi, alkogolizimga rganish 
(hamtovoqlarining ta'siri bilan ichkilikka beriladi) xarakteri b sh 
odamlar sifatida ular har qanday yomon guruhlarga oson q shilib 
ketadilar, har xil yomon ishlar qilishlari mumkin. Boshqa odamlardan 
qolib ketmaslikka harakat qilib ular boshqa odamlar orasida hech ham 
yomon b lib qolmaydilar, ularni nazorat qilib borish kerak, qarovsiz 
ular osongina qiyalik b ylab pastga ketaveradilar. 
Hamma narsani y q qilib ichib yuboradilar, qimorga tikib 
yuboradilar, janjalli vaziyatlarga tushib qoladilar vaziyat ta'siri ostida 
qattiq intizom va tartib sharoitida beqaror psixopat yaxshi hayot 
kechirish va jamiyat uchun foydali odam b lishi mumkin. U 
boshqalar ta'siriga osongina beriladi, shuning uchun uni boshqarish 
oson (astenik psixopatlar bilan taqqoslash) kechadi. 
Paraloik psixopatlar — bu ziga ishonch, zinKyuqori baholash, 
qattiq qaysarlik, juda tor dunyoqarash, ular shubhalanish va 
ikkilanishni bilmaydilar, bir tomonlama fikrlaydilar va baholaydilar, 
«juda qimmatli* oyalardan boshqalarini bilmaydilar ufar uning ongini 
egallab olib boshqalariga rin bermaydi. Paralojk uchun eng aqlli 
odam — bu uning zi u hech qachon maslanat s ramaydi, uni 
ishontirib b lmaydi, e'tiroz bildirmaydi, paraloik qasoskor b lib, 
uning fikriga q shilmaydiganlarning hammasini, zining dushmani 
deb biladi yoki boshqa hollarda ahmoq deb hisoblaydi. Himoyalanib 
doim hujum boshlaydi, boshqalarni hafa qiladi, lekin zini hafa 
b lgan hisoblaydi k pincha unda bahslashish tortishga berilish 
133 

---

kuzatiladi. Juda tirishqoqlik topqirlik bilan zining hayoliy alohida 
huquqlari uchun kurashadi (mohirlik bilan tarafdorlarini izlaydi, 
zining haqligi va niyati yaxshiligiga ularni ishontiradi va ba'zan, 
uning uchun ilojsiz t qnashuvlarda aynan zining tirishqoqligi va 
maydaligi bilan olib chiqadi. Ammo paraloik atrofdagilar bilan hali 
ochiqchasiga dushmanlik adovatga kirmaydi, zi tanlagan sohasi 
b yicha boshqa hech narsaga e'tibor bermay, tartib odob, 
rasmiyatchilik bilan tirishib mehnat qiladi va bu u uchun juda foydali 
ishga aylanishi mumkin. 
v£sixopatik shaxslar psixik kasallangan hisoblanmasada, lekin tashqi 
muhit ta'siri ostida (psixogen va stomatik) ularda boshqalarga 
qaraganda osonroq turlicha psixogenlikka tuvchi reaksiyalar 
(nevrozlar, psixozlar), bu tuvchi psixik buzilishlarni psixopatlar 
dinamikasi deb ataluvchilar qatoriga kiritadilar va psixolog albatta 
bularni bilishi kerak. 
Psixopatiyani profilaktika qilishga quyidagilar kiradi: 
a) bolalik davrida t ri tarbiyalash; 
b) yoshligida t ri kasb tanlashga y naltirish; 
d) psixoterapiya va psixotrop vositalar bilan davolash (bu odatda, 
dekompensatsiya davrlariga b linadi va psixogen reaksiyalarda, ba'zan 
statsionar sharoitlarda). 
17. Xarakter aksentuatsiyasiga ega boigan shaxslardan psixopatik 
shaxslarni farqli jihatlari nimadan iborat. 
a) shaxsning boshqalariga yaxshi va hatto yuksak barqarorligiga 
qaramay maium turdagi psixogen ta'sirlarga nisbatan (o ir 
tashvishlar, jiddiy nerv-psixik keskinliklardan, ba'zilarini zararlanishi 
(ya'ni ta'sirlarda juda ham individual ta'sirlanish). 
b) smirlik yoshiga kelib shakllanib, ul ayib borgan sari esa 
xarakter aksentuatsiyalashuvi tekislanib boradi, har qanday emas 
(psixopatda b lgan kabi) balki ushbu individ uchun murakkab boigan 
psixogen ta'sirlar natijasidagina namoyon boiadi, ular aynan uning 
«b sh zvenolariga ta'sir k rsatadi*. 
Xarakterida aksentuatsiyasi mavjud boigan shaxslarning ndan 
ortiq turlari farq qiladilar, lekin sof turlari juda keng, k proq aralash 
turlari uchraydi 
Topshiriq: Turli xil aksentuatsiyaga ega shaxslar xulqlari 
xususiyatlarini yozib oling va ularning har biriga z 
kuzatishlaringizdan misollar keltiring, shu bilan birga ushbu shaxs qaysi 
biriga k proq yoiiqqan. 
18. Agarda siz ba'zi turlariga misollar topa olmagan boisangiz 
(bunday turlarni siz uchratsangiz), unda siz odamlarni psixogen 
ta'sirlardan qanday asrash kerakligini ylab k ring va z 
fikrlaringizni yozib oling. 
134 

---

19. Amaliy psixolog ota-onalar, qituvchilar, bolalar muassasalar 
rahbarlari bilan ishlashda xarakteri aksentuatsiyali va psixopat bolalarga 
nisbatan qaysi profilaktika xususiyatidagi choralarni q llash mumkin? 
Yuqoridagilarga asoslanib, tibbiyot psixologiyasiga taalluqli kerakli 
ma'ruzalarni qitish shart (psixoterapiya, psixogigiena psixopro-
filaktika, psixofarmakologiya), lekin ta'rif etilgan masalalarni yechmay 
turib zlashtirishning kerakli darajasiga erishish mumkin emas. 
Taklif etilgan masala va savollarga javob berish sharoiti 
ma'ruzalardagi nazariy bilimlarni egallash, adabiyotlarni qish va shu 
bilan birga kuzatilayotganlarning xulqi va holatini tasvirlash va diagnoz 
q yishda haqiqiy omillarni tahlil qilishda savollar uchun javoblarni 
vaqtinchalik orqaga surish mumkin yoki savolga keyinchalik hamma 
bilimlarni egallab b lib qaytish mumkin. 
135 

---