F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

YURIDIK PSIXOLOGIYANI QITISHNING METODIK 
XUSUSIYATLARI 
Yuridik (huquqiy) psixologiya-huquqiy qoidalarni q llash va 
huquqiy faoliyatda ishtirok etayotgan odamlarning psixik hayoti 
xususiyatlari va qonuniyatlarini rgatuvchi fandir, boshqacha 
aytganda, bu huquq doirasida q llanilish va uning subyektlari, ya'ni 
huquqni himoya qilish organlari psixologiyasi haqidagi fandir. Yuridik 
psixologiya davlat ta'limi tizimida yuridik institutlar va 
universitetlarning yuridik fakultetlarida rganiladi, u huquqni himoya 
qilish tizimi quv yurtlarida iqtisodiy va boshqaruv quv 
muassasalarida qitiladi. Talaba yuristlarga bu fanni qitishdan 
112 

---

maqsad olim-huquqshunoslar yuristning psixologik madaniyatini 
shakllantirishni maqsad deb biladilar; bu madaniyat yuridik faoliyatni 
samarasini oshiradi, uning insonparvariashuviga yordam beradi. 
«Yuristning psixologik madaniyati — deb yozadi mualliflardan biri -
yuridik organlarning xizmatchilarda doimo psixologik bilimlar 
b lishini hamda yuqori madaniyatli munosabatlarni ta'minlovchi 
q shimcha uslublar shakllanishini ham k zda tutadi». 
Shunday qilib, gap psixologik bilimli yuristlar haqida boradi, 
chunki ularning faoliyatida odamlar bilan ishlash birinchi rinda 
turadi va bu ishning muvaffaqiyatli b lishi uchun ana shu 
odamlarning psixologiyasini bilish kerak. Yuridik psixologiya fani 
boshqa quv yurtlarida ham qitiladi: ijtimoiy himoya, ishlab 
chiqarish pedagogikasi, biznes (menejment va marketing) sohalarida 
ishlash uchun amaliy psixologiya b yicha ixtisoslikdagi talablar shu 
bilan birga bu yerda qitish umumiy psixologiya va psixologiya 
fanning boshqa sohalari asosida qitiladi va b lajak psixologlardan 
farqli psixologiya fanlarining katta t plami qitiladi. Shuning uchun, 
albatta, psixologlar uchun yuridik psixologiya kursi dasturiga umumiy 
psixologik savollar kiritilmaydi, boshqa psixologik b lmagan 
mutaxassislik talabalar uchun ular quv fanining mazmunini taxminan 
yarmini tashkil etadi. 
Mamlakatimiz huquqiy davlat y lida borar ekan yuridik (huquqiy) 
psixologiya kelajakda huquq rganiladigan hamma quv yurtlarida 
qitiladi deb k zda tutish mumkin. 
Gap shundaki, bu fanni rganishda talaba—psixolog 
psixologiyaning nazariyasiga emas balki huquqiy bilimlarni q llash 
faoliyati jarayonida haqiqiy yuzaga keladigan turli vaziyatlarni 
psixologik tahlil qilishga asosiy e'tiborlarni qaratishlari kerak. Bu bilan 
u zini qonunni himoya qilish organlari ishchilariga ularning 
faoliyatlarida psixologik yordam beruvchi konsultant yoki ekspert 
vazifalarini bajarishga tayyorlaydi. Boshqacha aytganda, yuridik 
psixologiyani rganishda talaba — yurist uchun uning mumkin b lgan 
mijozlari odamlar psixologiyasi haqida bilimlarni olish asosiy 
hisdblansa, talaba — psixolog uchun esa — yuristning faoliyatining 
psixologik mazmunini rganish hisoblanadi. Buning uchun u yurist-
prudensiyalarda b lmasa ham, unda hech b lmaganda yuridik 
psixologiyadan bilimlari b lishi kerak, ana shularni hisobga olib asosiy 
y naltiruvchi muammoli savollar va quv masalalari tuzilgan. 
Quyidagi taklif etilgan masalalarni hal etib talaba — psixolog zini 
biri tergovchi, biri sudya, biri ayblanuvchi, biri guvoh, inspektor, 
advokat yoki prokuror rnida xayolan tasawur etadi. Bunday rollarda 
xayolan b lish yuridik psixologiyani asosan quv va maxsus yuridik 
adabiyotlari b yicha rganishga t ri kelishi sababli kerakdir. Mana 
113 

---

shuning uchun psixolog tasvirlash maqsadida aniq bir faoliyatni 
tasawur etish kerak (sabablari, maqsadlari, harakat, vosita va 
uslublarni, faoliyatidan kutilgan yoki haqiqatdan erishilgan yakuniy 
natijani) va xayoliy dialog metodi b yicha yurist kabi qarorga kelishi 
kerak: «Ushbu vaziyatda men nima qilgan b lar edim?»; «Psixologik 
nuqtayi nazardan qaysi biri t riroq; s roq qilinayotganning javobini 
t ri deb hisoblashmi?» yoki hech bir gap aytmaslikmi «nima uchun 
guvoh sudya bergan savollardan xabardor ekan yaqqol k rinib turgan 
b lsa, ularga javob bermayapti? Xohlamayaptimi? Aniqligiga 
ishonmaydimi? Biror narsadan yoki biror odamdan k rqadimi?* 
Ishtirokchilarning harakatlari va turli huquqiy vaziyatlarni rganib, 
psixolog z kasbi sifatida bilgan psixologiya qonunlari nuqtayi 
nazaridan yuzaga kelgan muammolarga javob izlaydi, vaziyatlarni esa 
talaba quv va ilmiy yuridik adabiyotlardan badiiy (yaxshi detektiv) 
asarlardan va hayotning zidan oladi. 
Albatta, fanning «yuridik psixologiya» darsligidan foydalanib 
rgangan ancha yaxshi b lar edi, lekin birinchidan, yuridik 
b lmagan quv yurtlari uchun bunday darslikning topilishi qiyinligi, 
ikkinchidan, aniq bir huquqni q llash faoliyati psixologik mazmunda 
emas balki yuridik ma'noda tasvirlangan. Shunga qaramay «Yuridik 
psixologiya» darsliklari b ykha har qanday boshqa «sof» yuridik 
kitoblardan k ra yurist faoliyatining psixologik aspektlarni rgansa 
yaxshi b ladi. Yana bir marotaba ta'kidlaymiz; odamlarning xulqi va 
harakatlari, faoliyatini psixologik tushuntiruvchi konsultant yoki 
ekspertning rolida ishtirok etuvchi psixolog uchun eng asosiysi turli 
kasbiy vazifalarni bajarayotgan yurist faoliyatining psixologik tuzilishini 
bilishdir. Faoliyatni bilib va amaliy yondashish tamoiyiliga tayanib, u 
har doim shu turdagi masalalarni malakali hal eta olishi mumkin 
b ladi. Shunday qilib, talaba—psixologlarga turli vaziyatlar modellarini 
tasawur etuvchi (ataylab yoki bilmay turib qilgan qonunga xilof 
harakatlar chigal vaziyatlar, ehtiyotsizlik bilan qilingan harakatlar 
bartaraf etilib, b lmaydigan kuch ta'siri ostida zarar yetkazish hamda 
huquqiy qoidani not ri talqin etish va shu sababali huquqni 
buzuvchi harakatlarni amalga oshirish yoki zarar keltirishga olib kelish 
paytida munosib yoki administirativ javobgarlikka tortilishini psixologik 
baholashni talab etiladigan vaziyatlarni tasvirlovchi vaziyatli 
masalalarni tahlil qilib, rganib chiqish taklif etiladi. Masalalar 
hamma vaziyatlarni jazolash yoki oqlanishi mumkin b lgan u yoki bu 
huquq qonunlarga mos keladigan kategoriyali hodisalarga taalluqlidir. 
Shuning uchun talaba huquqiy nuqtayi nazaridan hamma harakatlarni 
qonunga muvofiq b lishiga ishonishi mumkin, biroq mohiyati y liga 
ma'naviy — estetik tomondan adolatsizdek yoki umuman zararli misol 
uchun quyidagicha masalada (qurol ishlatib limga olib kelgan natijasi 
114 

---

bilan tugagan holatda) b lib k rinishi mumkin, bunday izohni berib 
tishimizdan maqsad quyidagilarni k rsatish: psixologdan hodisaning 
yuridik emas qonunga javob beradigan yoki javob bermaydigan 
tomonlarini emas, balki faqat psixologik tomonlarni rganish talab 
etiladi, chunki qonunning aniq moddasini unga aytib beradilar (buni 
bilish shart emas, biroq bilsa zarar b lmaydi). 
Vaziyatli masala va savollar: 
1. Har qanday faoliyatning psixologik tuzilishiga ma'lumki 
sabablar, maqsadi, vositasi va natijasi kiradi. Ana shu nuqtayi nazardan 
keng tarqalgan huquqni q llash faoliyati turlarini rganib chiqing: 
turli qonunga b ysunuvchi hujjatlar va ijroiya organlarning boshqa 
hujjatlari va ijroiya organlarning boshqa hujjatlari asosida qonunni 
ijrosini nazorat qiluvchilarning tergovchi: y l xizmatchisi noziri, 
prokurorning suddagi ayblovchi sifatidagi faoliyati, sudyaning, 
advokatning qonunni ijro etilishini nazorat qiluvchi prokurorning, 
hamda huquqni himoya qilish organlarining boshqa vakillari va 
boshqalar. 
2. «Militsiya haqidagi» qonunda qanday hollarda militsiya xodimi 
ogohlantirmasdan qurol ishlatishga (mumkinligi) huquqi borligi haqida 
aytilgan. Sizga ikki hodisani havola etamiz.