F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

YOSH VA PEDAGOGIK PSIXOLOGIYANI QITISHNING 
METODIK ZIGA XOSLIKLAM 
Bu psixologiyaning ikki amaliy sohasi, agarda ularni birgalikda 
yagona quv fani sifatida qaraladigan b lsa, bolalik yillarida yoshning 
rivojlanishi va insonni qitish hamda tarbiyalashning samaraliligini 
psixologik sharoitlarni tushuntirish uchun umumpsixologik nazariyani 
q llashdan iborat b ladi. 
Bu fanlarni rganish talabalar, qituvchilar ota-onalar, har 
qanday katta odam uchun amaliy ahamiyatga ega b ladi. Talaba 
uchun esa har xil yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlarini 
107 

---

tushunib olish hamda ularga yin va quv faoliyatini tashkil etishda 
ta'sir k rsatish, faoliyatda shaxsning yaxshi xislatlarini rivojlantirish 
uchun b lajak faoliyatida ushbu sohadagi bihmlaridan foydalanishni 
rganib olishiga yordam beradi. 
Insonning yoshi psixik rivojlanishi qonunlari ontogenezini 
zlashtirib olish qituvchiga quvchilarni qitish va tarbiyalash 
malakalari b yicha pedagogik ishlarni maqsadga muvofiq tashkil 
etishga uni ilmiy y nalishida olib borishga, z- zidan borayotgan 
jarayonni k p jihatdan boshqariladiganga aylantirish imkonini beradi. 
Bunday bilimlar har qanday ota-ona uchun ham kerakdir. 
Yosh va pedagogik psixologiyani qitishning metodik xususiyatlari 
haqida qisqacha t xtalib tamiz. 
Psixologiyaning bu ikki sohasi bitta yoki ikkita mustaqil quv 
fanidan iborat b Iishi mumkin, qitish metodikasi ular bitta yoki 
ikkita quv fani sifatida rganishga bo liq b ladi. Pedagogik oliy 
quv yurtlari psixologiya fakultetlari uchun ular ikkita mustaqil fandan 
iborat b Iadi, boshqalar uchun esa (ped. quv yurti psixolpgiya 
fakulteti b limlari va pedagogik b lmagan quv yurtlari uchun) yosh 
va pedagogik psixologiya odatda, bitta fan sifatida qitiladi. 
qitishning metodikasi qanday b lishi kerakligi esa psixologiya 
fanning bu sohalarining mazmunini ochib berilganda aniq b hb 
boradi. 
Yosh psixologiyasi psixologiya fanining mustaqil sohasi sifatida 
inson psixikasi yoshi dinamikasini rganadi. «Qisqacha psixologik 
lu atda» ta'kidlanganidek (1985), «deyarli pedagogik psixologiya 
mazmuni bilan mos keladi; zining tarixiy rivojlanishida ularni bir-
biridan deyarli ajratib b Imaydi. Yosh va pedagogik psixologiyaning 
haqiqiy birligi-inson ontogenezda rivojlanuvchi va zgaruvchi 
rganish, obyektidir. U yosh psixologiyasida rivojlanish 
qonuniyatlarini borishida ishtirok etadi. Pedagogik psixologiyada esa 
— pedagogning maqsadga muvofiq harakatlari jarayonida qitish va 
tarbiyalovchi vosita sifatida ishtirok etadi». Boshqa manbalarda yosh 
psixologiyasi deyarli bolalar psixologiyasi bilan aralashtirilib yuboriladi, 
ya'ni ularning mazmunan bir xil deb qaraladi, misol uchun «Qisqacha 
psixologik lu atda* bolalar psixologiyasiga doir deyarli ma'lumot 
mavjud emas, yosh psixologiyasi haqida esa ma'lumot mavjud. Lekin 
«psixologik lu atda» (1996) yosh psixologiyasi haqida hech gap 
aytilmagan, ammo bolalar psixologiyasi haqida katta b lim mavjud 
b lib unga k ra ichki sharoitni hisobga olishda va shaxsda psixologik 
zgarishlarga erishgandagina samara berishi mumkin. Yosh va 
pedagogik psixologiya fanining amaliy sohasi sifatida zining ilmiy 
doirasidagi sohasi aniq psixologik hodisalarni tushuntirish (ya'ni ta'lim 
va tarbiya, rivojlanishi hodisalarini) uchun b lganligi kabi ularni qayta 
108 

---

zgartirish uchun ham xizmat qiladi (ya'ni rivojlanish qonunlarga 
binoan qitish va tarbiyalash haqiqiy jarayonlarni tashMl etish uchun). 
Bu shuni anglatadiki, talabalarga hodisalarni tushuntirish uchun ular 
ilmiy tekshirish metodlarini egallab olishlari kerak, (misol uchun, nima 
uchun bir bilimlar boshqalaridan k ra oson zlashtiriladi, qolganlari 
qiyin zlashtirilishini tushuntirish uchun yoki bolani smirlik 
zgarishi davrida muvaffaqiyatli tarbiyalash asosida qanday sabablar 
yotishini). Bundan tashqari, aniqlangan faktni zgartirish uchun 
psixologik bilimlar k rinishini bilish, ya'ni tashkil etuvchi tajribalar 
metodlarini bilishi kerak (bu masalani talaba yosh psixologiyani 
rganish davri davomida hal etish mumkin). 
Pedagogik psixologiya — tarbiyaning psixologik muammolarini 
rgatuvchi psixologiya fanining sohasi, yosh psixologiyasi esa — inson 
psixikasi rivojlanishining yosh bosqichlarini rganadi. 
Nima uchun psixologiyaning bu ikki sohasi k pincha 
birlashtiriladi va bir qator quv yurtlari quvchilari bitta quv fani 
sifatida qitadilar, sabab nima, tushuntirib bering. 
Milliy psixologiyamizning fundamental tushunchasi (bu 
tushunchani psixologiya faniga kiritgan L.S.Vigotskiy davridan 
boshlab) faoliyat tushunchasi hisoblanadi. Shuning uchun pedagogik 
psixologiyada insonning psixik rivojlanishi uning faoliyati negizida 
yuzaga kelishi sifatida qaraladi; faoliyatning zgarishi inson ongini 
zgarishiga olib keladi va har bir yosh davrida psixik rivojlanishiga 
ta'sir k rsatadigan va uning keyingi yoshi davriga tishini 
belgilaydigan qandaydir asosiy, yetakchi faoliyat turi mos keladi. 
Biz amaliy fanlar bilan ish oUb borayotgan b lganimiz uchun 
seminar — amaliylar, seminar — munozaralar, «ish — yinlar* 
«M03roBaa aTaica» davrida suhbat, talabalarning shaxsiy mustaqil 
fikrlash va amaliy xarakterlarini faollashtiruvchi boshqa metodlar 
yordamida amaliy qitish metodlari hamda usullariga alohida e'tibor 
berishimiz kerak. Ma'ruzalar va aytib tilgan faol metodlarni q Uash 
bilan amaUy mash ulotlarning turli shakllari hamma talabalar — 
b lajak qituvchilar tomonidan yosh va pedagogik psixologiyaning 
nazariy va amaliy muammolarini ijodiy zlashtirishlarini ta'minlashi 
kerak. 
Talabalarning quv harakatlarini dasturlashtirish, ularning 
fikrlashlarini rganayotgan kursning asosiy savollariga y naltirish 
uchun quv masalalari t plamini tuzish kerak (faol fikrlashni talab 
etuvchi savolli topshiriqlar). Quyida talabalarda bajarish k nikmasini 
hosil qihsh uchun kerak b lgan shunday quv topshiriqlar 
t plamining taxminan namunasi keltiriladi. 
109 

---

Bu
a
^ . 
psixologi^ ^i qib chiqqandan keyin «tarbiya» tushunchasining 
psixologijf ^azmunini (pedagogik emas) - «ta'sir k rsatishini* siz 
Tarbiy " ^ y i nazari bilan kelishgan holda qanday qabul qilasiz? 
haqiqatan
tCn
|lar shaxsning rivojlanishi psixologik qonuniyatlarga 
yangilik k i
r a n i s n
sifatida, tarbiya amaliyotiga (metodikasiga) siz nima 
Talab
aJ ISn
taklif etgan b lar edingiz? 
Semin
aarga
^uyidagi topshiriqlar beriladi: 
tayyorlang- ^ash ulotlarida quyidagi savollarni muhokama etishga 
bir necha'
PSrx
ologiyada qitish va rivojlanish nisbatlari bilan bo liq 
qonunlari k
nUc
ltayi nazarlar mavjud; a) psixik rivojlanish zining 
sifatida, r i
v
° . ^
c n a
boradi, qitish esa, ijtimoiy tajriba shakllanishi 
rivojlanish °-"
a
nish esa erishilgan darajaga tayanishi kerak, ya'ni 
rivojlanish ^
ara
Vonining ortidan borishi kerak (J.Piaje), b) psixik 
t ri y lg
an
*
n
8 butun obyektivligi deb faraz qilinishiga qaramay 
°'zini b o
s h
^ yishdagina (psixologik asoslangan) qitish bilan z-
b iishi, ^; ^arishi mumkin, ya'ni ta'lim rivojlanishidan oldinda 
(L.S.Vigotsl
c
;
nin
8 ortidan ergashuvchi, rivojlantiruvchi b lishi kerak 
rivqjlanishnjJ^' D.B.Elkonin, V.V.Davidov va boshq), d) qitish — bu 
(E.Tordayk)
S
zidir, ya'ni rivojlanish va ta'lim bir narsadir 
t rimi? Iy'j keltirilgan nuqtayi nazardan qaysi biri sizningcha 
bering. ^