F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

Ishbilarmon yinlar usuli: dastlab qitish tizimlarida emas, balki 
boshqaruv amaliyotida paydo b lgan. Hozirda ishbilarmon yin 
usuli turli jabhalarda q Uanilyapti, ijodiy faoliyatda loyiha tuzishda, 
real vaziyatlarda jamoaviy ishlab chiqishda, shuningdek, harbiy 
ishlarda q llanilyapti. Aytmoqchi «Ishbilarmon yin» usuli qitish 
usuli sifatida aynan harbiy yin hisoblanadi, amaliyotchilar qadimdan 
q shinni qitish uchun real jangu jadaUarda emas, balki jang 
shartlariga taqlid qilib yin shaklida harbiy harakat olib borganlar. 
yinlar asosan — bu q mondonni q shinni boshqarishga 
rgatadigah askarni esa jang sharoitlarda zini boshqarishga 
rgatadigan ishbilarmon yin usuhdir. 
Oliy quv yurtlarida turli kasb mutaxassislariga ishbilarmon 
yinlari k proq boshqaruv faoliyatida qitish uchun foydalaniladi. 
Ba'zan bu usulni boshqaruvda «ishbilarmon yinlari» deb ataladi. 
Umumiy k rinishda ishbilarmon yini usulining mohiyati - deb 
yozadi, bu boradagi mutaxassislardan biri E.A.Xurskiy — biz 
intonatsiya usuli (taqlid qilish, aks ettirish) turli vaziyatlarni yin y li 
bilan boshqarish deyish mumkin. Vaholanki, bunday aniqlik qituvchi 
uchun quv-metodik q Uanmada berilgan, lekin gap ishbUarmon 
yin usulini real boshqaruv usuU sifatida emas, balki talabalarni 
boshqarishga rganish usuli sifatida ekanligi haqida ketyapti. Bizning 
nazarimizda ishbilarmon yin usulini nafaqat boshqaruvda q llash 
54 

---

mumkin, shuningdek, xulosa chiqarishni boshqarishda ham q Uash 
mumkin. Umuman olganda, bu usulning psixologjk mohiyatini olsak, 
(har qanday) faoliyatga rgatish sifatida har qanday qitishda q Ilash 
mumkin. 
Ishbilarmon yin usulining mohiyati shundaki, quvchilami 
qitish faoliyatini modeilashtirish sifatida rganishdan iborat, chunki 
b Iajak mutaxassislar kasbiy vazifalariga javob berishga rgatadi. Agar 
pedagogika oliy quv yurtlaridagi qituvchilarni tayyoriash haqida 
gapiradigan boisak, unda psixologiyani qitishda quyidagicha 
vaziyatlar asosiy rol ynashi mumkin. «Dars», «orqada qolganlar bilan 
ishlash*, qishda orqada qolayotgan quvchi va xatolarni psixologik 
tabiatini psixologik sababini, masalan, diqqatni yoki matematikadan 
yozma ishda dars natijalarini tahlil qilish sharti va boshqalar. Bunda 
talabalar turli rollar bilan chiqish qilishlari mumkin: qituvchi, 
metodist, ta'lim departamenti inspektori, amaliyotchi talaba va hatto 
quvchini (aiochi, qoloq va h.) bunday ishbilarmon yinlar usuli 
oldindan rejalashtirilishi (ssenariy tuzish, roUarga b lish vaziyatni 
tanlash va h.) va amaliy mash uiotiarda tkazish mumkin. 
Masalan, darsda quvchilar diqqatining rivojlanishi mavzusidagi 
amaliy mash ulotda ishbilarmon yin usuli qituvchi tpmonidan 
tashkil qilindi. Unda psixologiya qituvchilari va talabalari ishtirokida 
maktabda darsni tish oldindan berildi. Bu sinflar rus tilini yaxshi 
zlashtirmayotgan quvchilardan tuzilgan. S.V.Ivanov, A.N.Ivanova 
tomonidan ishlab chiqilgan yangi rus orfografiyasi metodikasini tajriba 
qilish uchun tuzilgan tanlanma sinflar edi. 
Keyin talabalar mana shu dars va sinfhi kuzatishdan t plagan 
materiallari asosida ishbilarmon yinlar usuli tkazildi, ayni 
ekspremental xarakterga ega qitish q yilgan edi. Ular darsga katta 
qiziqish bilan munosabatda b lishdi, demak, ularning diqqati ham 
faolroq boidi. 
Amaliyotchi talabalar qituvchi va quvchi faoliyatini diqqat 
bilan kuzatadilar, yozib boradilar, ishbilarmon yin uchun 
keyinchalikka material t playdilar. Ishbilarmon yinlar usulida 
ishtirok etishi uchun talabalarga rollar taqsimlanadi. Shunday qilib 3 ta 
talabaga qituvchi roli berildi (ular 2 soatli psixologiya darsidan 
amaliy mash ulot olib borishlari lozim edi). 7 ta taiabaga esa ta'lim 
departamenti inspektor — metodisti roli berildi va 2 ta talabaga maktab 
mudiri va ilmiy xodim roli berildi. Shu orqali ish uyini tashkil qilinib 
rtaga tashlangan muammo hal qilinadi. 
Ishbilarmon yin usuli amaliy mash ulotda qanday tashkil 
qilinadi? qituvchi otlarga suffikslarni q shish mavzusi b yicha dars 
olib bordi. Boshqalar esa dars metodikasi b yicha z fikrlarini 
bildirishdi. Ularning xulosalarida tanqidiylik mavjud edi (asosan, 
55 

---

eksprement tkazuvchi qituvchini yobiy tomonlarini k p 
q Uanflganligi uchun) *mudir» va ilraiy xodim esa, z 
qituvchiianning xato va kamchiliklarini oqlashga urinishdi. Suhbat 
nafaqat metodik nuqtayi nazardan muvaffaqiyatli chiqdi, shuningdek, 
psrixologik asoslangan tanqidlar ham k p b idi. Psixologik tahlil qilish 
nuqtayi nazaridan ham diqqatni rivojlantiruvchi ijobiy vaziyatlar 
namoyon b ldL Isfabiiarmon yin usuli oxirida asosiy xulosaga 
kelinsa va u quyidagicha shakllangan edi. quvchilarning diqqati 
darsga va rgatilayotgan mavzuga nisbatan faol qaratilgan. 
quvchilar vazifani a'loga bajarganlarida va bundan ma'naviy 
qoniqish olganlaridagina qiziqish hosil b ladi. 
qituvchining diqqati bu faoliyatni t ri bajarishga qaratilgan 
ichki nazoratdir. Uni qituvchi vazifa bajarishga y naltirganda 
boshqariladi deb xulosa qilindi. Bu shuni anglatadiki, diqqatni stirish 
va tarbiyalash uchun quvchilarni iloji boricha t ri faoliyat 
bajarishga y naltirishga alohida e'tibor qaratish lozim. Bu nafaqat 
mash ulotlarni qitishga tegishli, shuningdek, har qanday aqliy va 
amaliy faoliyatni rganish uchun ham kerak. Y naltirishga asoslangan 
faoliyat (P.Ya.Galpirin) ayni psixologik sharoitlarni yaratadi. 
Ishbilarmon yin usuli ayni vaqtda boshqa usullarga k ra 
samaraliroq chiqdi. Chunki u talabalarni real vaziyatlarga q yib aniq 
shaxslarning rolini qituvchi, metodist, ilmiy mudir, direktor rollarini 
ynab aniq fikrlashga majbur qiladi va bu vaziyat quvchilar 
diqqatini, tafakkurini y naltiradi, yaxshi zlashtirishiga irnkoniyat 
yaratadi. 
Talabalarni interfaol qitish usullaridan yana biri trening 
hisoblanadi. qitishning bu yangi usuli sifatida, birinchidan bizda u 
haqida ancha vaqtgacha bilishmagan, shunga qaramay arbda 
psixokorreksiya ishlarini bevosita amalga oshirish maqsadida kichik 
guruhlarda tuzilgan va maxsus munosabat tashkil etish usuli sifatida 
tarqalgan. Ikkinchidan u psixologiya yoki boshqa fanlarni yangi 
qitish usuli hisoblanmagan, hatto hozir ham shunday b lib 
ulgurgani y q. Zero, ba'zi oliy quv yurtlarida ijtimoiy psixologiyani 
qitishda trening amaliy mash ulotlarda hamkorlikdagi faoliyat 
jarayonlarini shakllantirish uchun q llana boshlaydi. Trening 
guruhlarida vujud a keladigan turli vaziyatlarni rgatuvchi 
hisoblanadi va shu ma'noda quvchilar uchun t la real vaziyat 
sifatida namoyon b Iadi va z faoliyati natijasiga javobgarlik bilan 
harakat qilishi kerak. Javobgarlik hissi faoliyatga kirishganda alohida 
ahamiyatga egadir. Nafaqat zi oldinga intilishi kerak, bu individual 
qitishda, hatto, guruhni qitishning erkin muhokamasida q l 
keladi, lekin guruhdagi sheriklar bUan oldinga intilishi har bir harakat 
yutu i — bu butun guruh faoliyatining yutu ining garovidir. 
56 

---

Bu aspekt treningning ishbilarmon yinlarga shunisi bilan 
xshaydiki, undan holi ishtirokchilar bir-biri bilan bo liq javobgarlik 
kuchli, lekin qitish usullari orasidagi farq yaqqol k rinadi, ulardan 
biri nazorat, ishini nazariyaga asoslanganligi, tamoyili b yicha amalda 
q llashga rgatishga xizmat qiladi, boshqa esa amaliyotda nazariyani 
rganishga (amaliyotda nazariya) xizmat qiladi. 
Guruhiy trening usulining ijtimoiy psixologiya fanini qitishda 
q llash bejiz emas, chunki butun tarkibi nazariy qonuniyatlar 
guruhlararo va guruh ichidagi munosabatlarga ba ishlangan, ularni 
amaliy mash ulotning guruhiy shaklida k proq yaxshi tushunish va 
zlashtirish mushkul, chunki fanni nazariy ahvoli rganilgan boshqa 
usullarida (ma'ruza ilmiy adabiyotlarni qish) shakllangan oliy quv 
yurtlarida fanlarni an'anaviy akademik usulda qitish va talabalarda 
sha akademik bilimlarida psixologik texnologiyalarni amaliyotda 
q llanilishi zamon talablariga t la javob bermaydi. Tarmoqli kasblar 
( qituvchi, rejessyor, trener va boshqalar) egalari bilan ishlashda 
qanday usullarda tashkil qilinadi. 
Trening usuli bilan darslar kamdan-kam tkaziladi. Bunday 
b lishiga quyidagi sabablar mayjud: 
- birinchidan - bu quv amaliyotida yangi va t la oqlamagan 
usuldir; 
- ikkinchidan - bu usul b yicha mash ulotlarni tayyorlash qiyin 
jarayon va k p vaqt talab etadi; 
- uchinchidan - har doim qituvchiga ijtimoiy psixologiyaning 
qaysi muammolari guruhiy treningga olib kelish kerakligini 
tushunavermaydi. 
Dastlabki ikkita sabab k rinishdan ahamiyatsizdek k rinsada 
uchinchisiga kelsak, amalda uni hozir k proq tkaziladigan trening 
mavzuyi va muammosi bilan nomlab bartaraf etish murhkin. Shunday 
akademik boshqarma yoki yuqori malakali institutlarda talabalar 
auditoriyasida jamoa mavzusi b yicha quvchi yoki talabalar 
jamoasining shiorlari «Tanishuv», « zaro tushunish*, «Yaxshi kayfiyat 
mimikasi-hissiy yaqinlik», «Nizolarsiz muloqot», «Nizoni nima qilish 
kerak», «Vaqtincha t xtatish, davom etishga q yib berish orqaga 
surish», «Men va jamoa» va h.k. treninglar tafakkur taraqqiyoti (nutq 
va uning namoyon b lishi) jarayoni guruhdagi individlar hamkorligi va 
boshqalar b yicha intellektual treninglar tkaziladi. 
Guruhiy trening usuli bilan tkaziladigan darslar qituvchida 
boshqa dars shakllari ishbilarmon yinlar, davra stoli yoki bahs kabi 
katta tayyorgarlikni talab etadi. Tayyorgarlik quyidagilarni z ichiga 
oladi: 
a) treningning rejasi ustida ishlash; 
57 

---

b) talabalar bilan muammoning yechimini qidirishda fao 
ishtirokini ta'minlash (odatda, bu tilayotgan mavzudagi savolla 
oldindan berib q yish bilan bo liq) b yicha ishlash; 
d) qituvchining z ustida ishlashi, u zining treningda qanday 
tutishini ylab topadi; savollarni qanday q yish va muhokamalarga 
qanday munosabat bildirishi bahsli vaziyatni drammalashtirish yoki 
tomonlarning bir-biri bilan kelishishi guruh ishtirokchilarida javob 
variantlarini talab etishi yoki zi aytishi not ri yechimga guruh • 
qanday munosabatda qachon va qanday umumiy xulosa chiqarish 
kerak. Trening davomida talabalar faolligi qanday baholanadi va 
hokazolar; 
e) ishtirokchilar orasida rollarni taqsimlash, lekin rollar hammaga 
yetishmasligi mumkin. Shunda k pchilikka tanqidchi va kuzatuvchi 
rollari beriladi va treningda eng faol ishtirokchini ta'minlash. 
Trening davomida bajariladigan rollaming boshqa ishtirokchilariga 
taqdim etishi mumkin. Rollar turlicha b lishi mumkin. Ular 
mavzudan kelib chiqadi. Masalan, «Jamoa» mavzusi b yicha 
treningda «Nizosiz muloqot yoki nizoni bartaraf qilish» b limlarida 
shunday rollar b lishi mumkin. « qituvchi», «tashkilotchi», «fikrlar 
generatori*, «usta» (rollar imkon qadar nizoh) «adolat tarafdori», 
«kuldiruvchi», «tanqidchi», «q z aluvchi» «an'analar saqlovchisi», 
«uchinchi», «ayyor», «mu ombir» ( rtacha nizoli) va yaratuvchi, 
ishtirokchi, dangasa, yaxshi yigit, nozik qiz, administrator (kam nizoli) 
va h.k. 
Ijtimoiy psixologik trening bu oddiy s z bilan aytganda mashq 
qandaydir malakalarni egallash emas, balki faol ijtimoiy psixologik 
shaxsni muloqotda faolligi va y nalganligiga qaratilgan va guruhlarda 
ijtimoiy psixologik obyekti sifatida shakllanganligi darajasiga 
k tarilishiga qaratilgan qitish usulidir. 
qitish usuli sifatida guruhiy treningning ahamiyati quvchilarni 
bunday hamkorlikdagi faoliyati qaysiki oddiy talabalar quv guruhini 
ijtimoiy psixologik k rinishga ega modeliga aylantiruvchi muhimi 
hisoblanadi. Shuning uchun ijtimoiy treningni nazariyada shakllangan 
ijtimoiy amaliy psixologiyani qitishda yordam beruvchi deb hisoblash 
mumkin. Agar ishbilarmon usul — nazariyadan kelib chiqqan amaliy 
faoliyatga rgatsa, trening esa, amaliy vaziyatlardan kelib chiqib — 
nazariyani rgatishiga yana bir bor guvoh b lamiz. 
Faol qitish usullari haqida fikrimizni yakunlar ekanmiz 
qituvchilarga shuni eslatishimiz kerakki, bu yerda k rib chiqqan 
qitish usullari ziga xos alohida misollarga ega. Shuningdek, mazkur 
usullardan dars jarayonida foydalanish quvchilarda bilim, k nikma, 
malakalarni ongli ravishda va samarali zlashtirish imkonini beradi. 
58 

---