F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

PEDAGOGIKA OLIY QUV YURTLARIDA PSIXOLOGIYA 
QITISH METODIKASINING UMUMIY MASALALARI 
qitish maqsadiari va quv fani mazmuni har doim ham zaro 
bogiiqdir. Fanning mazmuni bari-bir borib quv maqsadlarini tarkib 
topishiga turtki b ladi. Psixologiya qitish maqsadlari gumanitar fan 
sifatida uning mazmuni, xususiyatlari bilan belgilanadi. Psixologik 
idrok etishning ziga xosligini har doim ham gumanitar bilim sohasi 
bilan bogiamaydilar. Bu borada boshqa nuqtayi nazarlar ham mavjud. 
Ular psixologiyani birinchi navbatda tabiiy, biologik yoki bioijtimoiy 
fan sifatida talqin etilishi natijasida, psixologiya fani haqidagi 
tortishuvlardan ancha aniq ifoda etilgan. V.Ya.Lyadus fikricha, 
psixologiyani ijtimoiy — tarixiy fan sifatida talqin etish kerak, bu esa 
uning tarkibidagi tadqiqotlar tabiiy fanlar usullarini rad etmaydi. 
Ammo uning asosiy mohiyatida ijtimoiy fanlar va gumanitar idrok 
etish usullari ynaydi. 
Gumanitar idrok etish — ilmiy idrok etishning alohida turi, boiib 
tabiiy fanlarga xshash rganilayotgan obyektga subyektning 
boshqacha munosabatini k zda tutadi. Gumanitar idrok etishning 
diqqat markazida buyumlar boidi. Shuningdek, u quyidagicha 
izohlanadi. Shaxs emas, subyekt — obyekt emas, subyekt — subyekt 
munosabatlari boiadi deb ta'kidlaydi M.Vaxtinning fikricha, buyumni 
idrok etish va shaxsni idrok etish — ikki har xil narsalardir. Buyumni 
bir tomonlama subyektni oxirigacha idrok etiladi. Shaxs idrok etiluvchi 
sifatida idrok etish «aniqligini», talab etmaydi, balki «kirib borishni» 
talab etadi. Idrok etish — anglanganlik har doim ham ikki tomonlama 
harakat. Idrok etuvchi subyekt — idrok etiluvchi subyekt munosabatlari 
— dialogdan iborat. Dialog esa vaziyatda boiadigan k rinishlarinigina 
k rsatishni k zda tutmay, kontekstlari tugatilmas turlarida berilgan 
ma'nolarini ham ochib berishni k zda tutadi. Shuning uchun 
dialogning oxiri y q, chunki haqiqiy tushunish tarixiylik va 
shaxslashtirilgan. Bu holat gumanitar tushunchada aniqlik va tushunish 
k rsatkichlariga tabiiy fanlar k rsatkichlaridan farqli ziga xoslikni 
beradi. 
Gumanitar idrok etishning aniqligi (identifikatsiya) bir xilligini 
aniqlashdan iborat emas, balki «begonani xuddi zinikiga xshatmay 
begonaligini» yengib tishdir, ya'ni idrok etuvchi va idrok 
59 

---

"•2 
etilayotganning zaro bo liqligiga, kirib borganligi darajasidarf 
iboratdir. 
Psixologiyada qitish xususiyatlarini tushunishda muhim b lgan 
gumanitar idrok etishning yana bir xislati bu psixologik idrok etishning 
prinsipial ravishda geterogenligidir va k p jihatdan rasmiylashgan 
faqatgiria ilmiy — nazariy, mantiqiy fikrlashni nazarda tutib qolmay, 
balki obrazli, badiiy, tasviriy, hayoliy, k rgazmali — amaliy fikrlashni 
ham k zda tutadi. Gumanitar idrok etish xususiyatlaridan kelib 
chiqib quyidagi tarzda psixologiya qitish maqsadlarini mutaxassis — 
psixologlar va pedagogik faoliyatida qitish tizimida psixologiyani 
rganuvchilar uchun ham belgilanishi mumkiri. 
Psixologiyani qitishdan maqsad — odamlarning hayot faoliyatida 
ularning zaro aloqa munosabatlarini rnatish, bilish usullarini 
nazariy va amaliy egallab olishdir. Psixologik idrok etishning xususiyati 
bilim va harakatlari birligidan iboratdir. Shuning uchun ikki tomonga 
y nalgan ya'ni - ziga va boshqa odamlarga y nalgan harakatlar 
usuliga ega b lmagan nazariy idrok etish — bu ilmiy psixologik bilim 
emas, psixologik idrok etish va harakatlar usullari zini anglash 
birligiga erishish maqsadida amalga oshiriladi. 
Psixologiya fanini qitish faqatgina boshqa odamlar xulqi va 
fikrlash usulini qayta zgartirish, balki zini qayta tashkil etish 
mahoratini egallashga ham y naltirilgan. Psixologiya qitish 
metodikasining maqsadi shaxsni idrok etish munosabatlari va ularni 
qayta zgartirish usullarining birlashib ketganligi bilan belgilanadi. 
Albatta, bu maqsadga butun boshqa maqsadlar tizimini amalga oshirish 
bilan erishiladi. Bundan tashqari, u insonparvarlik tarbiyasi maqsadlari 
- dunyoqarashni shakllantirish, jamiyat qurilishida shaxsning amaliy 
y nalganligi bilan bo liq mutaxassisni qitishning ancha dolzarb 
maqsadlari tizimiga kiritilgan. 
Psixologiya kursining qitish vazifalari va tamoyili. 
Psixologiya qituvchisi oldida har tomonlama muhim quyidagi 
vazifalar turadi: 
1. Talabalarda — b lajak qituvchilarda - ilmiy dunyoqarash va 
shaxsning yuksak ma'naviylik sifatini tarbiyalash. 
2. Talabalarda mutaxassislik y nalishini tarbiyalash: qituvchilik 
faoliyatiga qiziqishni, bolalarga muhabbat, bola shaxsi va uning 
psixologik xususiyatlarini shu bilimlarga asoslanib quvchilar shaxsini 
shakllantirishda faol ishtirok eta oladigan b lishi kerak. 
3. Talabalarda psixologiyaning nazariy bilimlarini pedagogik 
amaliyotda qoilash mahoratini, quv — tarbiyaviy jarayonini va 
quvchi shaxsi shakllanishini kuzatishni rivojlantirish va tahlil qilish 
mahoratini stirish, shu asosda ularning hulqida, qitish ishlariga, 
rtoqlariga munosabatida namoyon boiadigan quvchilarning psixik 
60 

---

xususiyatlarining yuzaga kelishi va rivqjlanish sabablari haqidagi 
xulosalar chiqarish mahoratini rivojlantirish. 
Pedagogik iristitutlarning talabalari psixologiyada psixikaning 
haqiqatdan aks ettirishi mohiyati ularning reflektorlik asosi haqidagi 
asosiy qoidalarini zlashtirib olishlari, ularda ilmiy dunyoqarashni 
shakllanishining asosi b lib xizmat kiladi. Psixik hodisalar ularning 
rivojlanishi va zaro bo liqliklarini k rib chiqib talabalarni tanqidiy 
fikrlashga rganib qoladilar. Psixik hodisalarni t ri ilmiy 
tushunishga erishish orqali psixologiya qituvchisi talabalarga diniy, 
xurofotlardan, psixikani manfaatparastlik qarashlaridan ozod b lishiga 
yordamlashadi. 
Psixologiya mash ulotlarida bayon etiladigan ilmiy qoidalar 
qituvchi tomonidan rasmiy e'lon qilinmasligi va talabalar tomonidan 
mulohaza qilmay t ridan-t ri qabul qilinishi kerak emas. 
Psixologiya qituvchisi talabalarni fanning asosiy qoidalari 
haqiqiyligiga ishontirishi uchun yetarlicha amaliy materiallarga ega 
b lishi lozim. Shu bilan birga nazariy qoidalarni t riligini isbot 
etuvchi va talabalaming inson psixikasi qonuniyatlarini chuqur 
tushunishlariga yordam beruvchi tajriba psixologik tadqiqotlarning aniq 
ma'lumotlarini tanlab olishi muhimdir. 
Psixologiya qituvchisi talabalar va quvchilar olayotgan 
psixologik bilimlar abstrakt va rasmiy b lib qolavermasliklari, ularning 
b lajak pedagogik faoliyatlarida q llanma, ishonchga aylanishiga 
intilishi kerak. Bunday ahamiyatlilikni kasb etishining asosiy sharti 
inson z tajribasi orqali olgan bilimlarini tekshirib chiqishi, mustaqil 
ylab olishi, idrok etayotganini boshdan kechirishi va unga nisbatan 
z munosabatini aniqlab qolishi kerak. Aynan shuning uchun 
talabalarning mustaqil ishlari, inson psixik faoliyati haqida ma'lumotlar 
t plashlari, ularni tahlil qilish va tushuntirishlari uchun muhim 
ahamiyatga ega. Talabalarda ilmiy, nazariy-mustaqil materialistik 
dunyoqarashni shakllantirish uchun qituvchi zining psixologik 
bilimlariga hissiy munosabatini yaqqol ifoda etilganligi, bayon 
etilayotgan nazariy qoidalarini haqiqiyligi, t riligiga ishonishi juda 
muhim hisoblanadi. qituvchining bunday munosabati talabalarda 
fanga qiziqishni oshiradi, psixologik bilimlarni egallab olish va ularni 
mustaqil kengaytirishga intilishlariga sabab b ladi. qituvchi fanning 
zamonaviy holatini va hozirgi davrda psixologik tadqiqotlarlardan t la 
xabardor b lishi, quvchilarda yuzaga keladigan savollarga javob bera 
olishi muhimdir. 
Talabalarda dunyoqarashni shakllantirish b lajak qituvchi 
shaxsining ma'naviy xislatlarini tarbiyalash bilan uzviy bo liqdir. Shaxs 
muammosi psixologiya kursida markaziy rinni egallaydi. Shaxsning 
shakllanishi jarayonida barcha psixik hodisalar yuzaga keladi va shaxs 
61 

---

yaxlitligi k rinishi sifatida qaraladi. Psixologiya talabalariga inson 
ichki dunyosi ya'ni y nalganlik, xarakteri, qobiliyatining shakllanish 
sharoitlari haqida ma'lumotlarni beradi. Psixologiya fanidan talabalar 
har bir quvchining shaxs xususiyatlarini, uning qiziqishlari, 
ishtiyoqlari, qobiliyatlarini bilib olib ularga t ri ta'sir k rsatadilar. 
Psixologiya fani shaxsni rganishga qaratilganligi talabalarda insonning 
ichki dunyosiga qiziqish, uning mohiyatini bilib olishga intilishi, 
boshqa odamlar va zining shaxsiy psixik xususiyatlarini tushunishga 
chorlaydi, z xotirasi, diqqati, irodasi, xarakterining sifatlarini bilib 
olishga intilish va ularni takomillashtirish quvchilar va talabalarda 
z- zini anglashning shakllanishida katta ahamiyatga ega. 
Talabalarning inson ichki dunyosiga qiziqishlaridan mohirona 
foydalanib, psixologiya qituvchisi ularga zlarida ijtimoiy qimmatga 
ega b lgan sifatlarini tarbiyalashda jamiyat oldidagi mas'uliyatlarini his 
etishga yordam beradi va shu orqali z- zini tarbiyalash vazifasini 
q yadi. 
z- zini tarbiyalash vazifasi talabalarning kasbiy y nalishlari 
shakllanishi bilan uzviy bo liqdir. Bu tushunchaga z kasbiga 
qiziqish, yaxshi qituvchi b lib yetishish va il or qituvchiga xos 
b lgan xususiyat va qobiliyatlarni zida tarbiyalashga intilish kiradi. 
Il or qituvchilarning ishi bilan amaliyot qituvchisi rahbarligi 
ostida maktabda olib boriladigan kuzatishlar yordamida tanishish, 
ularning pedagogik mahoratlari mohiyatini tahlil qilish, pedagogik 
adabiyotlarni rganish talabalarga pedagogik faoliyatda hamma mohir 
— qituvchilarga xos shaxsning ijobiy sifatlarini egallab olishga imkon 
beradi. 
Har qanday kasbda b lganidek, b lajak qituvchilar pedagogik 
faoliyatda zarur b lgan bilim, mahorat va k nikmalarni egallab 
olishlari kerak. Psixologiya qituvchisi talabalarni maktabda quv — 
tarbiyaviy ish sharoitida bolalarni kuzatishga, ularni z kuzatishlarini 
tahlil qilishga rgatadi, kuzatish jarayonida ularda paydo b lgan 
savollarga javob topishga yordam beradi. Kuzatishlar davomida 
talabalarda shunday savollar paydo b ladiki, ularga faqatgina 
psixologik qonuniyatlarni bilgan holdagina javob topish mumkin. Bu 
esa ularni psixologik adabiyotlarni mustaqil rganishga undaydi va shu 
orqali psixologik bilimlar t plash talabini yuzaga keltiradi. 
Talabalarni kuzatish va z- zini kuzatishlarini anglab olishlariga 
rgatish uchun psixologiya qituvchisining zi kuzatishni bilishi, 
quvchilarning xulq-atvori psixologik hodisalarni tahlil qilishi va 
umumlashtirishni bilishi kerak. Psixologiya qituvchisi z oldiga 
q yilgan vazifani bajarishi uchun dars tish metodikasini yaxshi 
egallab olishi kerak. Psixologiyani qitish metodikasini qitishning 
alohida usul va usublarini rganibgina qolmay, balki qituvchiga 
62 

---

quv fanida eng asosiy mazmunini ajratib ko rsatishda, psixologik 
hodisalardan eng ishonchlilarini, pedagogik ahamiyatlilarini tanlab 
olishga yordam beradi. Metodik q llanmalar psixologiya qituvchisiga 
psixologiya fani asosida qanday asosiy qoidalar yotishini, butun 
materiallarni qaysi tartibda bayon etish kerakligini tushunib olishga 
yordam berishi kerak. 
Psixik hodisalarni ilmiy tushuntirish quyidagi qoidalar asosida 
qurilishi kerak: 
1. Barcha psixik hodisalar psixologiyada haqiqatni aks ettirish 
sifatida qaraladi. Faoliyat jarayonida dunyoni aks ettirib, inson atrof 
dunyodagi predmetlar va hodisalar haqida bilim oladi. Haqiqatni aks 
ettirish faol xarakterga ega b ladi, chunki ular atrofni zgartirib va 
qayta tashkil etish uning faoliyati jarayonida sodir b ladi. Insonning 
hamma idrok etganlari uning individual xususiyatlari, t plagan tajriba 
va bilimlarida aks ettiradi. Psixik faoliyati jarayonida inson ongida 
obyektiv dunyoning subyektiv obrazi shakllanadi. 
2. Psixika alohida usulda tashkil topgan materiya — miyaning 
xususiyatidir. Ilmiy tadqiqotlar ma'lumotlari, klinik kuzatishlar bu 
qoidaning t riligini s zsiz isbot etadi. Psixik hodisalar asosida 
tashqi muhit ta'siri ostida yuzaga keladigan miyaning reflektorlik 
faoliyati yotadi. Bu ta'sir k rsatish miyada q z alish va sekinlashish 
nerv jarayonlari, nerv aloqalari namoyon b lishi bilan bo liqdir. 
Miyaning reflektorlik faoliyati tashqaridan ta'sir k rsatishga 
organizmning javob qaytarishini (ta'sirini) ta'minlaydi. Miya 
retseptorlariga keladigan javob ma'lumotlar ta'sirlanish samaraliligini 
belgilaydi. Javob afferentatsiyasi mavjudligi hisobiga inson va 
hayvonlarning organizm faoliyatini zi boshqarishi mumkin b ladi. 
Bu boshqarish faqatgina tashqi ta'sirlar bilan belgilanmay, ilgarigi 
ta'sirlar natijasida miyada tashkil b lgan nerv aloqalari t plami bilan 
ya'ni inson va jonivorlarning oldingi tajribalari bilan ham belgilanadi. 
Harakatlar natijalari odamning oldingi tajribasiga mos kelishi bu 
harakatning bajarilishini ta'minlaydi. Psixikaning boshqaruv roli 
tizimining tuzilishi va vazifasi murakkablashib borishi evolutsiya 
jarayonida oshib boradi. 
3. Insoning barcha psixik faoliyati sabablarga asoslangan b ladi. 
Ularning tashqi muhit ta'siri va bu ta'sir k rsatishlarga javob 
qaytaruvchi shaxsning ichki holati bilan yuzaga keladi. Insoning fikri 
va sezgilari, uning hamma harakatlari va ishlari oldingi hayoti, atrof 
sharoiti va tarbiyasi bilan bo liq b ladi. Ularni tushuntirish uchun 
uning harakatlari sabablarini bilish kerak. Ularni yuzaga keltiruvchi 
sabablar, inson qanday sharoitlarda sgani, uni qanday odamlar rab 
turganini, ular bilan munosabati qandayligini bilish kerak. 
63 

---

quvchilarga t ri ta'sir k rsatish uchun qituvchi ular rivojlanish 
tarixini ham bilishi muhimdir. 
4. Barcha psixik hodisalar ularning rivojlanishi bilan rganiladi. 
Bu qoida hayvonlar psixikasi taraqqiyotiga, inson ongining tarixiy 
rivojlanishi va bola psixikasining rivojlanishiga daxldordir. Rivojlanish 
har doim ham sifat zgarishlariga, yangiliklarga olib keladi. Misol 
uchun insonning kuzatuvchanlik, tasawuri kuchi va aniqligi, fikrlashi 
chuqurligi va tkirligida yangi, murakkab insoniy oliy hissiyotlar 
yuzaga keladi va rivojlanadi, ya'ni — vatanparvarlik, burch hissi, 
ehtiyotkorlik va boshqalar. Shaxsning yangi xislatlari amaliy faoliyat 
jarayonida, boshqa odarhlar bilan munosabatlarda yuzaga keladi va 
shakllanadi. Masalan, idrok etish jarayonida kuzatuvchanlik 
rivojlanadi. Fikrlash malakalarini shakllantirish orqali masalalarini hal 
etib inson fikrlash operatsiyalarini egallaydi, analiz va sintez, 
solishtirish va umumlashtirish, mavhum fikr yuritishni bilib oladi. 
Faoliyat davomida insonning aqliy qobiliyati rivojlanadi. Rivojlanishda 
murakkab irodaviy harakatlari ham takomillashadi — bola harakatlari 
asosida yotuvchi tushunarsiz istaklar kattalarda maqsadga muvofiq 
faoliyatning anglab yetilgan sabablariga aylanadi. Irodaviy xislatlari — 
qafiylik, dadillik, tashabbuskorlik — faqatgina irodaviy harakatlarni 
bajarish jarayonidagina rivojlanadi. Shaxsning psixik rivojlanishi 
sabablari bolaga q yiladigan talablar uning hayoti va faoliyati va uning 
imkoniyatlari rtasida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklardan iborat, 
ya'ni uning rivojlanishida erishilgan bosqichi bu talablarni qoldira 
olmasligi bilan bo liq. 
5. Insonning psixikasi uning faoliyatida namoyon b ladi va 
shakllanadi. Inson fanlarni, ularning xususiyatlarini, ular rtasidagi 
bo liqliklarni faqatgina ularga ta'sir k rsatibgina bilib oladi. 
Faoliyatda inson boshqa odamlarni va zini bilib oladi. Faoliyatning 
ziga xosligi va uni muvaffaqiyatli bajarish talaba shaxsning har 
tomonlama rivojlanishiga ta'sir k rsatadi. 
6. Har bir psixik hodisa uning yaxhtligida rganilishi kerak. Inson 
psixologiyasi yaxlit shaxs psixologiyasidir. Shaxsning ziga xosligi, 
uning y nalganligi, bilimi, hayot tajribasi psixik jarayonlarning ziga 
xosligini kasb etadi. Hayratlilik xislati k plab psixik jarayonlami tib 
borishi xususiyatlariga ta'sir k rsatadi. Faoliyat jarayonida 
shakllangan shaxsning psixik xislatlari, jarayonlari vaqt tishi bilan 
z ta'sirini k rsatadi, ularning xarakterini zgartiradi, insonning 
harakatlarini belgilaydi. Bundan k rinadiki shaxsning hamma 
tomonlari zaro bo liqdir. Shaxsning y nalganligi uning faoliyati 
sababi, maqsadga muvofiq harakatlariga, qobiliyatiga bogiiq boiadi. 
Shaxsning y nalganligining zgarishi va uning sezgilari mazmuni 
yangi talablar va qiziqishlarining yuzaga kelishi bilan bogiiq. 
64 

---

Diqqatning shakllanishi inson xarakteridagi irodaviy xislatlarning 
shakllanishiga bo liq b ladi. 
7. Nazariy psixologik bilimlarini amaliy pedagogik faoliyati bilan 
bo liq b lishi kerak. Pedagogik institutda psixologiya fanidagi asosiy 
rinlarni umurniy, yosh va pedagogik psixologiya sohalari egallaydi. 
Bolalik va smirlik psixikasi xususiyatlari va uning rivojlanish 
qonuniyati bilimlari inson faoUyati umumiy psixik qonuniyatlari 
haqidagi bilimlar asosida beriladi. Bolalarning psixologik xususiyatlarini 
rganish ularning yuzaga kelishi va rivojlanishi sabablari, shartlarini 
aniqlash bilan bo liqdir. 
Yosh psixologiyasi kursida bdla shaxsining psixologik 
xususiyatlarini rivojlanishining asosiy y nalishlari va istiqbollari 
rganiladi. Uning shaxsini shakllanishiga bolalar va smirlar faoliyati 
va hayot tarzini tashkil etuvchi kattalarning unga maqsadga muvofiq 
ta'sir ahamiyati aniqlanadi. Psixikaning rivojlanishi mohiyatini 
tushunish uchun individual psixologik xislatlari shakllanishini kuzatish 
kerak. Bu xislatlarning t plami bola shaxsi psixologik k rinishini 
belgilaydi. Shuning uchun yosh psixologiyasini rganishda shaxsiy 
yondoshish b lishi kerak. 
Pedagogik psixologiya kursida ta'lim ta'siri ostida psixikani yangi 
jabhalarini shakllanish sharti va omillari rganiladi. Bu jarayonlarda 
bilimlarni mahorat va k nikmalarni egallab olish qonuniyatlari, 
individual farqlari, quvchilarda faol mustaqil ijodiy fikrlashni 
shakllanish qonuniyatlari rganiladi. 
Agarda psixologiya kursi pedagogik quv yurtida ana shunday 
tamoyillar asoslarda qurilsa u quvchilarga, talabalarga psixologik 
bilimlarning amaUy hayotiy ahamiyatini tushunishga yordam beradi va 
boiajak qituvchilar shaxsi shakllanishining muhim sharti boiib 
qoladi. 
Psixologiya fanini qitishda samaradorligini oshirishning ba'zi 
y Uari va vositalari. Hamma didaktik tamoyillar orasida yaqqol 
k rgazmalilik tamoyili alohida ahamiyatga ega, uning asosida idrok 
etish jarayonida maium hissiyotlilik va mantiqiylik nisbatlari yotadi. 
Idrok etish aniqlikni (predmetni, hodisani) his etish va qabul 
qilishdan boshlanadi va undan umumlashtirish va ajratib olishga 
yordam beradi. Psixologik tushuncha — bu psixik hodisalarning 
muhim belgilari haqidagi umumiy bilimlardir. Bu bilimlar odamlarning 
psixik faoliyati turli faktlarni idrok etish asosida yuzaga keladi. bu 
faktlami tahlil qilish muhimlarini, ularning barchasi uchun 
umumiylarini topib, ular asosida psixik faoliyatning qonuniyatlarini 
rgatish imkonini beradi. Pedagogika instituti talabalari psixik 
bilimlarni egallab borish jarayonida k pincha umumiy psixologik 
qonuniyatlarda namoyon boiadigan aniq psixik hodisalar haqidagi 
65 

---

yaqqol tasawurlar bilan nazariy qoidalarni bogiashni bilma 
Psixologiya qituvchisi turli xil k rgazmaliliklarni q llash 
talabalardan nazariy bilimlar mohiyatini aniqlashtirishga va 
rtasidagi zaro umumiylikni topishga rgatadi. 
K rgazmalilik talabalarning zlashtirayotgan psixologik ti 
chalarini jonli, aniq mazmun bilan toidirishga, odamlarning 
faoliyatlarida alohida faktlarni, umumiy qonuniyatlarni k 
yordam beradi. 
qituvchi foydalanishi mumkin boigan k rgazmalilik vosita" 
quyidagilardan iborat. Psixologiya kursida iloji boricha namoyish et 
tajribasidan k proq foydalanish kerak. Talabalarda eng yorqin va jo 
tasawurlar psixik faoliyat tashqi k rinishlarini zlarini k rganlari 
yuzaga keladi, masalan, psixologiya b yicha mash ulotlarda taj~ 
tkazish, bunda ular zlari bevosita ishtirok etadilar. 
Psixologiya mash ulotida tkaziladigan tajribalar zining vazifi 
b yicha ilmiy tajribalardan tubdan farq qiladi. quv tajribasur 
maqsadi — psixik hodisalarni tekshirish emas, ilmiy tadqiqotlar natij 
boigan nazariy qoidalarni tushuntirishdan iborat. quv tajribasi ilmi. 
tajribadan tkazilish usuli bilan shuningdek, olingan natijalarni 
izohlash b yicha ham farq qiladi. Psixologiya mash ulotida 
sinaluvchilarga ta'sir k rsatishni hisobga olmay tkazilgan tajriba 
asosida uning psixikasi u yoki bu xususiyatlari haqida xulosa chiqarish 
mumkin emas. Misol uchun ularning diqqati xususiyatlari yoki xotira; 
sifati haqida. 
K rgazmali tajriba qituvchi tomonidan turli maqsadlarda 
tkazilishi mumkin. U nazariy qoidani zlashtirishning boshlan ich , 
bosqichi boiib xizmat qilishi mumkin. Misol uchun, yaxshi eslab 
qolishni sharoitlar masalasini k rib chiqishda qituvchi talabalar 
oldiga savol q yadi «qanday sharoitlarda eslab qolish yaxshi boiadi?*. 
Bu savolga javob topish uchun tajribalar tkaziladi. Har bir tajribada 
eslab qolish natijasini tahlil qilib, talabalar aynan shu aniq holatda 
nimani eslab qolishga yordam berganini aniqlaydilar idrok etayotgan 
qismlar rtasidagi ma'noli bogiiqliklarni aniqlash, tekshirilayot-
ganlarning eslab qolganlariga faol munosabatlari va boshqa shartlar. 
K rgazmalilik tajribasi qituvchi bayon etgan nazariy qoidani 
t riligini isbot qilishga yordam beradi. Misol uchun, sintez bu 
boiaklarni ular rtasidagi bo liqliklar asosida yaxlit yagona 
birlashtirish ekanini isbotlash uchun: qituvchi doskada hamma 
harfiarni adashtirib yuborilgan (anagramma) s zni yozadi va 
quvchilardan bu s zni qishni s raydi. 
Tajriba nazariy qoidani tushuntirishga xizmat qilishi mumkin. 
Masalan, qituvchi diqqat xususiyatlari haqida gapirar ekan diqqatni 
taqsimlash odamning bir vaqtda bajarilayotgan harakatlaridan birini 
66 

---

i bilgandagina mumkinligi qoidasini bayon etadi. Bu qoidalar ikki 
liyat rtasida, ulardan biri unga yaxshi tanish b lgan faoliyatlar 
Itasida diqqatini taqsimlashni talab etuvchi tajriba bilan 
tUlhuntiriladi. 
Tajriba tkazishda qituvchining s zlab tushuntirishi muhim 
rin egallaydi: ular tajriba maqsadlarini aniqlaydilar va tushunarli 
Ifoda etadilar, olingan natijalarni tahlil qilish, asosiy k rsatish vositasi 
hlsoblanadi. 
Tajriba yaxshi tishi uchun uni olib borishda quyidagi metodik 
qoidalarga rioya qilish kerak. 
Tajriba oddiy b lishi, oson tkaziladigan va k p vaqt talab 
etmaydigan b lishi kerak. Talabalarda tajribaga jiddiy munosabat 
yaratish kerak. Bunday munosabat yaratish uchun esa qituvchi 
Injribaga yaxshi tayyorlanishi, uni tkazishda hamma tomonlarini 
ylab chiqishi, talablarga aniq k rsatmalar berishi kerak. 
Tajriba aniq maqsadga y nalganlikka ega b lishi kerak. Talabalar 
nima uchun tajriba tkazilayotganini, qanday nazariy qoidani 
tasdiqlashi, qaysi savolga javob berishni bilishlari kerak. 
Tajribadan olingan natijalarni chuqur tahlil qilib chiqish muhimdir. 
Agarda qituvchi bu ishni bajarmagan b lsa yoki yuzaki tahlil qilib 
chiqqan b lsa, tajriba kerakli samarani bermaydi. Tahlil qilishda 
tajriba boshlanishida q yilgan savolga aniq javob olish, uning 
sabablarini va bu qanday natijalarga olib kelish shartlami ochib berishi 
kerak. K rgazmalilik vositasi sifatida qituvchi talabalar tkazgan 
kuzatishlari jarayonida olingan psixologik faktlardan foydalanishi 
mumkin. Ammo faqatgina maqsadga muvofiq va yaxshi tashkil etilgan 
kuzatishgina kerakli natijani beradi. Kuzatishning vazifalari aniq, 
yaqqol, aniqlovchi va kuzatish obyektini chegaralovchi b lishi kerak. 
Metodik jihatdan kuzatishlar natijalarini darhol tahlil qilishga, 
kuzatilgan faktlarni umumlashtirishga kirishganlari juda muhimdir. 
Kuzatishga misol sifatida, bolalar diqqatining dars paytida xususiyatini 
talabalar kuzatib, diqqati qachon mustahkam b lganini, qachon 
chal iganini qayd etib, bu faktlami dars mazmuni va qituvchi 
quvchilaming diqqatini jalb etish uchun foydalangan vositalari bilan 
solishtiradilar. 
Kuzatish jarayonida talabalarda yuzaga kelgan savollar ularga ilmiy 
adabiyotlardan javob izlashga b lgan ehtiyojini uy otadi. Bu 
psixologik bilimlarni chuqur zlashtirishga va idrok etish jarayonini 
rivojlantirishga yordam beradi. 
quvchilami muntazam kuzatish odatda, pedagogik amaliyot 
davrida olib boriladi va natijada, ma'lum quvchiga psixologik — 
pedagogik tavsifnoma tuziladi. Kuzatilgan faktlar kuzatuv kundaligida 
qayd etilib boriladi va muntazam rganilib boriladi. 
67 

---

quvchining ayratlilik^ 
aniqligi, mas'uliyatliligi, < 
quvchiga 
ta^sir
1 
Tasvifnomada quyidagi savollarga javoblar b lishi kd 
kuzatilayotgan quvchining oilasi qanday, ular rtasidagi o 
munosabatlar quvchining oiladagi yashash sharoiti qanda 
quvchining quv ishlari qanday tashkil etilgan, uning qi 
munosabati, qaysi fanlarga qiziqadi va nima uchun, bolaning 
vazifalariga munosabati qanday? quvchining quv faoliyati 
namoyon b ladigan qobiliyatlari (uning diqqati, xotirasi sifa 
tasawuri, nutqi, fikrlashi) uning sabablari, ayratlilik xususiyal 
k rinishi. 
Kattalarga, rtoqlariga, z- ziga munosabatlari ( quvchinin#! 
xushmuomalaligi, uning jamoadagi rni, tortinchoqmi yoki erkin, 
ishonchlimi?). 
quv ishlarida namoyon b ladigan 
xislatlari va xarakteri (mehnatsevarlik, 
qat'iyligi, kamtarligi va boshqalar). 
0'tkazilgan tajribalar, kuzatishlarning natijalari bu 
individual yondoshishda foydalanilishi va unga tarbiyaviy 
k rsatishning t ri usulini tanlashga imkon berishi kerak. 
Bolalarning teatr yoki kinofilmni idrok etishlarini kuzatish. Bu 
kuzatishlar bolani teatrni idrok etish xususiyatlarini aniqlashga, sodir 
b layotgan hodisani tushunish uchun idrok etilayotgan hissiy 
munosabatni yuzaga keltirgan bolaning ichki faolligi ahamiyatini 
aniqlashga yordam beradi. Buning uchun teatr boshlanishidan oldin 
talabalar quvchilardan roman haqida ularga nimalar ma'lumligini, 
uni qiganlarmi yoki teatrda k rganlarini bilib olishlari kerak. Teatr 
davomida butun tomoshabinlarni va z yonilardagilarni kuzatib 
boradilar. Teatrning tomoshabinlarda k proq jonlanish uy otgan 
joylarini belgilab borish kerak. Tanaffus paytida bolalarga beriladigan 
savollar, fikrlar, gaplardan ularning teatrni qanday tushunayotganlarini, 
hodisalar va qahramonlarni qanday baholayotganlarini bilib olishlari 
kerak. Tomoshabinlar bilan bu suhbatlar va kuzatishlar bolalarning 
ishtirok etuvchilar va ularning harakatlariga munosabatlari zgarib 
borayotganini, roman mazmunini qanday tushunganliklarini bilib 
olishga, qanday tuy ular paydo b lganini bilishga yordam beradi. 
Teatrni tomosha qilgandan s ng sinfda uni muhokama qilishni tashkil 
etish kerak. 
Pedagogik amaliyot paytida darslarda albatta, ishtirok etish kerak 
va ularni keyin psixologik tahlil qilish kerak. Darsni psixologik tahlil 
qilish metodik tahlil qilishdan farqli unda qituvchining u yoki bu 
metodik uslublarigina baholanmay, balki quvchilarning darsga 
e'tiborliligi sabablari ham aniqlanadi, qituvchining tushuntirishlarini 
quvchilar qabul qilishi va tushunishi chuqurligi va t riligi 
aniqlanadi. Darsni tahlil qilib borib uning rivojlantiruvchi tomonini 
68 

---

k rishga, dars mazmunida aynan qaysi jihatlar qituvchining qaysi 
harakatlari bolalarda qiziqishni rivojlanishiga, ularning fikrlashida, 
nutqida, idrokida va hissiyotlarida yangilik paydo b lishiga sabab 
b lganini, darsda qanday mahoratni egallaganliklarini aniqlashga 
harakat qilish kerak. qituvchining muvaffaqiyatli yoki muvaf-
faqiyatsiz ishlarining psixologik sabablarini ochish muhimdir. 
zini kuzatish ma'lumotlaridan ham talabalarda psixik hodisalar 
haqida aniq tasawurlarni yuzaga keltirish uchun foydalanish mumkin. 
Psixologiya qituvchisi yoshlarning boshqa odamlarni va zining 
ichki dunyosiga kirib borish orqali qiziqishlari doirasini aniqlash kerak 
va zini tutishni t ri tashkil etishga yordam berishi kerak. Eng awal 
talabalar zini tutish maqsadini bilib olishlari kerak - z xotiralari 
xususiyatlarini rganish, diqqati, xarakterini bilib olib keyinchalik bu 
k rsatkichlardan zini tarbiyalashda foydalanishi kerak. 
Psixologiya qitish jarayonida quyidagi tasviriy vositalardan keng 
foydalanish mumkin — fotosurat, suratlar, jadvallar, sxemalar, 
chizmalar, grafiklarni, namoyish etish mazmunini, nazariy qoidalarni 
aniqroq aks ettirishi kerak. Fotografiya va reproduksiyalardan 
«Diqqat», «Hissiyot», mavzularini rganishda foydalanish mumkin. 
«Tasawur» mavzusi bilan ishlashda bitta mavzuga bir necha 
rassomlarning suratlaridan foydalanish mumkin. Ularni zaro 
taqqoslab va badiiy asar matni bilan solishtirib muallif k rsatgan 
tasvirlash asosida rassomlar tasawurida obrazlar paydo b lishini, bir-
biridan farq qilishni yaqqol k ramiz. Jadvallar, sxemalar, grafiklarning 
fotosurat va suratlaming ustunligi shundan iboratki, ularning 
yordamida hodisalar, ulardagi zgarishlar bo liqliklarni yaqqol 
k rsatish mumkin. Misol uchun, jadvalda bolaning yoshiga qarab 
eslab qolish jarayonini zgarishi dinamikasini k rsatish mumkin. 
Sxemada faqatgina asosiylari k rsatiladi va talabalarda psixik hodisalar 
haqida umumiy tasawurlar yaratishga yordam beradi. Misol uchun, 
analizatorlar tuzilishi sxemasida hamma analizatorlar uchun umumiy 
b lgan anatomik tuzilishi, vazifalarini k rsatish mumkin. 
Talabalarning idroki ular k rayotgan illustratsiyalarni nazariy 
qoidalar bilan bo lab ulaming asosiysini, muhimligiga qarab 
y naltirib boshqarib borish kerak. Talabalar zlari buni tushunib va 
zlari asosiysini ajratib oladilar, deb ylash kerak emas. Misol uchun, 
turli k rinishni chal ituvchi tasvirli jadvalni namoyish etib, 
talabalarga qabul qilishda yuzaga keladigan xatolar sabablarini k rsatib 
berish, har qanday illuziyada uning yaxlitligi, insonning undagi ilgarigi 
tajribasi, uning idrok etishi munosabati kabi idrok xususiyatlarini 
mavjudligini tushuntirib berish kerak. Agarda ana shunday tushuntirish 
berilmasa, idrok qilishning xususiyati sifatida illuziya haqida 
talabalarda xato tushuncha paydo b lishi mumkin. Lekin 
69 

---

mash ulotlarni illustrativ materiallar bilan haddan tasbqari t knrib 
yuborish ham kerak emas. Ushbu psixologik tushuncba buan bo nq 
b lganlari bilan cheklanish maqsadga muvofiq b ladL 
K rgazmalilik vositalaridan yana bhi kinofibn hisoblanadL 
Kinofllmning boshqa k rgazmali vositalardan ustunbgi, uning 
dinamikligidir. Filmlarda hodisa va harakatlanu k rsatib beiaduar, 
ulardagi zgarishlar jarayoni yaqqol k rinadi, bular statistik 
k rgazmalilikdan iborat emas. 
Mustaqil ishlarda va ma'ruzalarda talabalarga flnuy tadqiqotlar, 
pedagogik amahyot, hayotda va badiiy adabiyotlaidagi faktlari bilan 
duch kelishiga t ri keladi, ular psixologtk tushunchalarai 
aniqlashtirish uchun s zli k rgazmalar vositasi sifatida xizmat qOadL 
Bu faktlarning hammasi ham talabalar bevosita qabul qumayduar, 
ba'zilarini s zli ifoda etib berish talab etiladL Psixologik tadqiqotlar 
juda k p amaliy materiallarga ega, ulardan psixologiya qituvchisi 
psixika qonuniyatlarini tushuntirib berishda foydalanishi mumkin. 
Mash ulotda foydalaniladigan hanuna psixik faofiyat faktlari 
qituvchi tomonidan chuqur rganilib chiqflgan b fishi kerak. 
Amaliy faktning tahlil qilinishi birinchi navbatda bu fakldan lunumiy 
psixik qonuniyatlarni ajratib olishga qarauladi. 
Psixologiya o'qituvchisining ishlarining muhim tarkibiy qismi 
talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish hisoblanadL Mustaqil 
ishlar bu talabalar oldiga ulami yechish y llari va vositalarini mustaqil 
izlashi talab etuvchi masalalar q yish orqali ularning tdrok etish 
faoliyatlarini faollashtiradi, ularni yanada maqsadga intilishini 
kuchaytiradi. Natijada, talabalarda bilimlarga talab oshadi, 
psixologiyaga qiziqishlari rivojlanadi va bilimlarini chuqurlashrirish 
hamda kengaytirishga intiladi. 
Turli xil mustaqil ishlar davomida talabalar psbdk hodisalar haqjda 
tasawurlarini boyitadilar, psixologik bilimlarini amalda q uashga 
rganadilar. Psixologik mazmundagi maqolalardan referatlar yozish 
ham talabaning ilmiy faoliyatlaridan biridir. Psixologrya qituvchisi 
alohida mavzular b yicha ularni talabalar mustaqil ishlab chiqishlari 
uchun ba'zi savollarni ajratib k rsatishi munddn. Bu savoOami 
yechimini topish uchun mustaqil qishga zarur b lgan adabryotlarni 
tanlab, alohida talabalarga mavzu b yicha referat yozishni topshiradi, 
ularga qiganlarini tushuntirishga yordam beradi, asosiy fikrlarni 
qisqacha ifoda etib beradi. 
Referat psixologiya mash ulotlarida muhokama etOadi va 
qituvchi rahbarligi ostida talabalar xulosalar chiqaraduar. Kursning 
alohida mavzusi b yicha illustrativ materiallar tanlash o'qituvchining 
topshiri i b yicha tajribalar mustaqil ravishda fotosurauar, suratlar,