FƏSİL 2. İQTİSADİ VƏ SOSİAL İNKİŞAFDA İNVESTİSİYA QOYULUŞLARININ ROLU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ
2.1. Makroiqtisadi inkişafda investisiya qoyuluşlarının
rolu və əhəmiyyəti
Cəmiyyətin tələbatından asılı olaraq istehsalın getdikcə genişləndirilməsi və iqtisadiyyatda yeni struktur dəyişikliklərinin həyata keçirilməsi investisiya qoyuluşlarının həcmindən xeyli asılıdır. Ölkədə iqtisadi-sosial inkişafın əsas makro-iqtisadi göstəricilərinin getdikcə yüksəldilməsi, əhalinin maddi-mənəvi həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması iqtisadiyyatın artım tempi ilə bağlıdır. Ümumi daxili milli məhsulun strukturunda aparıcı sahələrin rolu və əhəmiyyəti getdikcə artırılmalıdır. Bu baxımdan investisiya qoyuluşunun başlıca cəhətlərindən biri maddi istehsal sahələrində münasib proporsionallığı təmin edilməli və bu əsasda sənaye məhsullarının ümumi daxili məhsuldakı xüsusi çəkisi getdikcə artırılmalıdır. Araşdırmalar göstərir ki, ümumi daxili milli məhsulun strukturunda sənaye istehsalı 1997-ci ildə 24,8 faizdən 1998-ci ildə 22,7 faizə, kənd təsərrüfatı istehsalının xüsusi çəkisi isə müvafiq olaraq 20,0 faizdən 19,0 faizə enmişdir. Tikintiyə gəldikdə isə onun payı ümumi daxili milli məhsulda 1994-cü ildə 13,8 faiz, 1998-ci ildə 19,7 faiz olmuş və ya 5,9 faiz artmışdır. Ümumi daxili milli məhsulun 20,9 faizi tədarükün, kommunal təsərrüfatın, səhiyyənin, əlavə dəyər vergisinin, aksizin və s. sferalarının payına düşür. Aydındır ki, ümumi daxili milli məhsulun formalaşmasında aparıcı iki mühüm sahənin, yəni sənaye və kənd təsərrüfatının payı azdır (cədvəl 3).
Cədvəl 3.
Azərbbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişaf göstəriciləri
|
İ L L Ə R
|
1995
|
1996
|
1997
|
1998
|
Ümumi daxili milli məhsul, mlrd. man.
|
10669
|
13663
|
15711
|
15930
|
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə
|
88,0
|
108,0
|
115,5
|
100,8
|
Hər nəfərə düşən ümumi daxili milli məhsul, min.man.
|
1430
|
1806
|
2017
|
2145
|
Sənaye məhsulu, mlrd.man.
|
8856
|
11316
|
12490
|
11620
|
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə
|
78,6
|
127,7
|
110,3
|
93,0
|
Kənd təsərrüfatı məhsulu, mlrd. man.
|
3567
|
4518
|
4122
|
4326
|
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə
|
93,0
|
126,6
|
91,2
|
104,9
|
Xarici investisiyalar, mln. ABŞ dolları
|
375
|
621
|
1307
|
1472
|
Pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin həcmi, mlrd.man
|
5293
|
7339
|
8485
|
9239
|
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə
|
102,3
|
138,6
|
115,6
|
108,8
|
Əhaliyə pullu xidmətlər, mlrd. man
|
583,6
|
965,0
|
1152
|
1391
|
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə
|
75,6
|
165,5
|
119,3
|
120,7
|
Əhalinin pul gəlirləri, mlrd.man.
|
6703
|
9526
|
12367
|
14245
|
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə
|
5,5
|
142,1
|
130,0
|
115,1
|
Ənənəvi bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, ümumi daxili milli məhsulun 65 faizdən çoxu sənaye və kənd təsərrüfatının payına düşür. Məhz buna görə də investisiya qoyuluşlarının istiqamətində lazımi dəyişikliklər nəzərdə tutulmalı, sənaye istehsalında neft-qaz hasilatı ilə yanı aqrar bölmənin sürətli inkişafını təmin etmək məqsədilə, bu sahayə də müvafiq investisiya qoyuluşu da yönəltmək lazımdır. Respublikanın ümumi daxili milli məhsulun dinamik inkişafını təmin etmək üçün ölkəmiz zəngin yeraltı və yerüstü sərvətlərə malik olmaqlabərabər aqrar iqtisadiyyatın sürətli inkişafını təmin etmək üçün əlverişli təbii-iqlim şəraitinə malikdir. Makro-iqtisadi inkişafda neft kimyası və onunla bağlı digər sənaye sahələrinin qarşılıqlı inkişafının təmin edilməsi zəruri şərt hesab edilir. Neft hasilatının genişləndirilməsi, xüsusilə Xəzər dənizinin Azərbaycana aid sektorunda yerləşən «Azəri», «Çıraq» və «Günəşli» neft yataqlarının səmərəli fəaliyyətini təmin etmək, respublikanın iqtisadiyyatını dirçəltmək məqsədilə müvafiq şərait yaradılmış və bununla xarici investorların ölkəmizə olan marağı xeyli artmışdır.
Belə ki, 1994-cü ildən başlayaraq indiyə qədər Respublika dünyanın ən məşhur 33 iri şirkəti ilə müqavilələr əsasında geniş investisiya fəaliyyəti həyata keçirməyə başlamışdır. Araşdırmalar göstərir ki, neft-qaz hasilatı ilə əlaqədar indiyə kimi ölkəyə 2,4 mlrd. ABŞ dolları məbləğində sərmayə qoyulmuşdur.
Belə ki, Respublikanın iqtisadiyyatına qoyulmuş xarici investisiyanın həcmi 1995-ci ildə 375 mln. ABŞ dolları, 1996-cı ildə 621 mln. ABŞ dolları, 1997-ci ildə 1307 mln. ABŞ dolları və 1998-ci ildə isə 1472 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir. Təkcə bunu göstərmək kifayətdir ki, xarici investisiya qoyuluşunun həcmi 1995-ci ilə nisbətən 1998-ci ildə 3,9 dəfə artmışdır. Maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, qoyulan investisiya vəsaitinin 60-65 faizi neft-qaz sənayesinin inkişafına yönəldilmişdir. Bunu aşağıdakı sxemdən daha aydın görmək olar.
Sxem7.
Respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafında neft-qaz sənayesi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bu sahə ölkə iqtisadiyyatının əsas sahələrindən biri olmaqla, dövlət büdcəsində valyuta daxilolmalarının ən mühüm mənbəyi hesab edilir. Neft sənayesində bağlanan beynəlxalq müqavilələr ölkənin dünya neft və neft məhsulları bazarında rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinə gətirib çıxarmaqla bərabər, investisiya rəqabətinə qoyulmaq imkanı verməklə mövcud bazarda mövqeylərin həm strateji, həm də taktiki planda möhkəmləndirilməsinə imkan yaradır.
Bu barədə geniş və ətraflı məlumata malik olmaq üçün orta hesabla hər nəfər hesabına düşən xarici investisiya məbləğinə nəzər salmaq lazımdır (bax sxem 8).
Sxem 8.
Sxemin məlumatından göründüyü kimi adambaşına düşən xarici investisiya qoyuluşu Azərbaycan Respublikasında - 267 dollar, Macarıstanda – 1470, Sloveniyada – 800, Çexiyada – 699, Estoniyada – 400, Polşada – 362, Bolqarıstanda – 95, Rusiyada – 44 dollardır.
Qeyd etmək lazımdır ki, 1994-1998-ci illər ərzində respublikamızın iqtisadiyyatına 3 milyard ABŞ dolları həcmində vəsait qoyulmuşdur və onun da 69,0 faizi xarici investisiyaların payına düşür.
Milli iqtisadiyyatın formalaşmasında və onun dinamik inkişafının təmin edilməsində maliyyə-kredit sistemi əsaslı surətdə təkmilləşdirilməlidir. Hər şeydən əvvəl, daxili bazarı əsasən yerli istehsal hesabına ödəmək məqsədilə ölkədə yeni texnika və texnologiya əsasında dünya standartlarına uyğun gələn, yüksək keyfiyyətli xalq istehlakı mallarının istehsalı təmin edilməlidir. Problemin bu istiqamətdə həlli makroiqtisadi səviyyədə işsizlik probleminin həllinə də müsbət təsir göstərə bilər.
Cəmiyyətin artmaqda olan sosial-iqtisadi tələbatının ödənilməsi mövcud istehsal potensialından tam və səmərəli istifadə edilməsini tələb edir. Bu baxımdan, xarici investisiya qoyuluşlarının rolu və əhəmiyyəti daha da yüksəlmiş olur.
Respublikada makroiqtisadi göstəricilərin artım tempinin yüksəldilməsi xüsusi ilə iqtisadiyyatın strukturunda strateji sahələrin rol və əhəmiyyətinin getdikcə artırılmasını tələb edir. Bu cəhətdən, ölkədə xarici investisiya qoyuluşlarının artırılması xalq təsərrüfatı sahələrinin inkişafında münasib proporsiyaların və tarazlığın təmin edilməsində ən zəruri şərtləndən biri hesab olunur. Müstəqil dövlət kimi, Azərbaycan Respublikası öz təbii sərvətlərindən tam və səmərəli istifadə etmək məqsədilə xarici ölkə investorlarının ölkəmizə olan marağını və digər tərəfdən, respublikamızda lazımi maliyyə ehtiyatları olmamasını nəzərə alaraq, bu prosesin reallaşmasına və sürətləndirilməsinə önəmli əhəmiyyət verir. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi son illərdə (1988-1993-cü illərdə) xeyli zəifləməklə, böhran vəziyyətinə salınmışdır. Belə bir şəraitdə ilk növbədə, daxili imkanlardan maksimum istifadə etməklə, milli iqtisadiyyatın dirçəlməsinə və daha sonra isə onun inkişafına nail olmaq lazımdır. Odur ki, xarici ölkələrin Azərbaycana olan marağını nəzərə alaraq neft-qaz istehsalı sahəsində investisiya qoyuluşlarının güclü axınını təmin etmək obyektiv zəruriyyətə çevrilmişdir. Bu problem öz real əksini xarici ölkələrin şirkətləri ilə birgə müəssisələrin yaradılmasında, xüsusi ilə zəngin yeraltı sərvətlərin istifadəsinə iri miqyaslı investisiyaların cəlb edilməsində tapır.
Qeyd etmək lazımdır ki, respublikada birgə müəssisələr və xarici firmalar tərəfindən investisiya qoyuluşları da yüksək templə artmaqdadır. Bununla yanaşı, göstərmək lazımdır ki, xarici ölkələrin firmaları tərəfindən sərf edilən investisiyaların miqyası genişlənməklə, eyni zamanda onların məbləği də xeyli artmışdır. Xarici firmalar arasında Türkiyə, ABŞ, Böyük Britaniya və İran firmaları investisiya qoyuluşunda əsas rol oynayırlar. Xarici investisiya fəaliyyətini tənzimləmək, stimullaşdırmaq məqsədilə normativ hüquqi aktları beynəlxalq dünya standartlarına uyğun olaraq təkmilləşdirmək lazımdır. Bu istiqamətdə respublika hökuməti lazımi tədbirlər həyata keçirmişdir. Belə ki, xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı və tənzimlənməsi üzrə respublikaya xarici investisiyaların cəlb edilməsinə, ölkələrarası sərbəst mal mübadiləsinin həyata keçirilməsinə dair tədbirlər sistemi işlənib hazırlanmışdır. Bütün bu tədbirlər nəticəsində respublikaya xarici ölkələrin marağı daha da artmışdır. Lakin investorların normal fəaliyyətini tənzimləmək üçün daha geniş tədbirlər həyata keçirilməlidir. Daha doğrusu, geniş investisiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması sahəsində dövlət iqtisadi mexanizmdən xüsusilə güzəştli vergi sisteminin, süərtli amortizasiya, qiymətqoyma siyasətinin həyata keçirilməsi və s. iqtisadi vasitələrdən daha fəal və çevik istifadə edilməsini təmin etməlidir.
Xarici investisiya fəaliyyətinin rolu və əhəmiyyəti keçid iqtisadiyyatı şəraitində xüsusi yer tutur. Belə ki, iqtisadiyyatda aparıcı strateji mövqeyə malik olan və eyni zamanda, xarici investorların marağı ilə bilavasitə əlaqədar olan neft-qaz hasilatı sahəsində daha çox investisiya qoyuluşları nəzərdə tutulur. Bu aktivlik son illərdə bir daha öz əksini xarici investorların Azərbaycana olan maraqlarında əyani surətdə tapmışdır.
Belə ki, 1998-ci ildən respublikamızda 85% müştərək (birgə) müəssisələr fəaliyyət göstərir. Bunlarda 12,6 min nəfər çalışırlar, o cümlədən əsas fəaliyyət növü üzrə 11.8 min nəfər və bunun da 11 min nəfərini Azərbaycan vətəndaşları təşkil edir. Ancaq, qeyd etmək lazımdır ki, müştərək müəssisələrin yerləşdirilməsində baş verən disproporsionnallıq öz əksini məhsuldar qüvvələrin inkişafında da göstərir.
Belə ki, xarici investisiyalı müəssisələrin regional bölgüsü respublikanın sosial-iqtisadi problemlərinin həlli baxımından məqsədəuyğun hesab edilə bilməz. Çünki, xarici kapitalın iştirakı ilə yaradılan müəssisələrin 95%-i Bakıda fəaliyyət göstərir. Bu isə ölkənin depressiv rayonlarında dərin kök salmış olan sosial-iqtisadi problemlərin konservasiyasına şərait yaradır. Xarici investisiya qoyuluşlarından əldə edilən gəlirlər ilk növbədə respublikanın sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə geri qalmış regionlarına yönəldilməlidir. Bu, bir tərəfdən respublikanın zəif inkişaf etmiş regionlarında mövcud iqtisadi potensialdan səmərəli istifadə edilməsinə, digər tərəfdən isə yeni iş yerlərinin açılmasına şərait yarada bilər.
Azərbaycan Respublikası birbaşa xarici investisiya qoyuluşlarına görə bir sıra inkişaf etmiş ölkələri ötüb keçmişdir. Belə ki, bu ölkələrin arasında Filippin və Tayvandan sonra Azərbaycan Respublikası 3-cü yer tutur (sxem 9).
Sxem 9.
Bir sıra dünya ölkələrində birbaşa qoyulan investisiya qoyuluşunun göstəriciləri (mlrd. ABŞ dolları)
Aparılan hesablamalar göstərir ki, 1998-ci ildə Azərbaycan
Respublikası birbaşa investisiya qoyuluşu üzrə bir çox ölkələri ötüb keçmişdir. Belə ki, 1998-ci ildə respublikada birbaşa investisiya qoyuluşu 1,2 mlrd. ABŞ dolları olmuşdur. Belə geniş miqyas almış xarici ölkələrin investisiya fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının 1995-ci ildə qəbul edilmiş «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» Qanunu əsasında tənzimlənir. Həmin qanunda qeyd edilir ki, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün investorların hüquqlarının müdafiəçisi dövlətdir.
2.2. İnvestisiya fəaliyyəti və məşğulluq problemləri
İnvestisiya fəaliyyətinin müsbət nəticələrindən biri də bazar iqtisadiyyatı şəraitində məşğulluq probleminin həlli ilə bağlıdır. Məşğulluq haqqında qərb alimlərinin (C.Seyin, C.Keynsin) fikirlərinə tam uyğun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, investisiya ilə məşğulluğun son dərəcə sıx və qarşılıqlı əlaqəsi mövcuddur. Belə ki, investisiya qoyuluşunda son məqsəd maksimum mənfəət əldə etməkdirsə, buna nail olmağın başlıca vasitəsi isə ölkədə məşğulluğun tənzimlənməsidir. Bunun üçün ölkənin malik olduğu milli sərvətlərdən tam və səmərəli istifadə edilməsi lazımdır. Cəmiyyətə istənilən həcmdə maddi nemətlər istehlak etmək və onun müqabilində xidmətlər göstərmək kimi problemlər investisiya qoyuluşlarının həcmindən və strukturundan bilavasitə asılıdır. Güclü iqtisadi potensiala malik olan ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, istehsalın genişləndirilməsi, onun artım tempinin sürətləndirilməsi, bu sahədə çalışanların sayının getdikcə azalmasına, xidmət sferasında isə çalışanların sayının getdikcə azalmasına, xidmət sferasında isə çalışanların sayının artmasına gətirib çıxarır. Məhz buna görə də ölkədə daxili və xarici investisiya qoyuluşlarının artırılması əsasən iki istiqamətdə həyata keçirilməlidir. Birinci növbədə istehsal strukturunu bazar tələbatına səmərəli uzlaşdırmaq, idxalı azaltmaq və ixracı isə çoxaltmaq, digər tərəfdən isə istehsalın hər bir mərhələsində müvafiq sosial infrastrukturun inkişafının təmin edilməsidir. Aydındır ki, hər bir sahibkar öz fəaliyyətində lazımi qazanc-mənfəət əldə etmək fikrindədirsə, o, istər-istəməz istehsal heyətinin sosial vəziyyətini, xüsusilə əmək şəraitinin getdikcə yaxşılaşdırılmasını təmin etməlidir.
Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatının bazar modelinə keçməsi bir çox sosial problemlərin meydana gəlməsinə səbəb olur. Bunlardan biri də məşğulluq problemidir. Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində bu problem daha da kəskin xarakt er almış və məşğulluğun təmin edilməsi, sosial siyasətin ən başlıca istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir. Məşğulluq dedikdə, əhalinin yaşayış vasitələri əldə etmək üçün hər hansı faydalı fəaliyyətlə məşğul olunmasını başa düşürük. Qeyd etmək lazımdır ki, əhalinin məşğulluğunun təmin olunması problemlərinin mürəkkəbliyi ilk növbədə ondan irəli gəlir ki, keçən əsrin 80-ci illərində məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsində buraxılmış səhflər əmək ehtiyatlarının bir qisminin işlə təmin olunmasına öz mənfi təsirini göstərmişdir. Digər tərəfdən son illər respublika iqtisadiyyatında yaranmış ictimai-sosial vəziyyət, dövlət müəssisələrinin fəaliyyətinin tamamilə və ya qismən dayanması, az səmərəli və səmərəsiz iş yerlərinin ləğv edilməsi əhalinin məşğulluğuna mənfi təsir göstərir.
Respublikamız keçmiş SSRİ-nin tərkibində olanda əmək qabiliyyətli əhalinin ictimai istehsala cəlb edilməsi və səmərəli istifadəsi demək olar ki, həyata keçirilmirdi. Lakin müasir dövrdə respublikamızın bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində olması, Ermənistan tərəfindən torpaqlarımızın 20%-nin işğalı və bir milyondan artıq qaçqın və köçkünün mövcudluğu ciddi surətdə məşğulluq problemlərini yaratmışdır. Göstərmək lazımdır ki, işğal olunmuş torpaqlarda 300 mindən çox iş yeri itirilmişdir. Eyni zamanda, bir çox müəssisələrin işləməməsi və ya tam gücü ilə işləməməsi ilə əlaqədar olaraq bu sahələrdə məşğul əhalinin çox hissəsinin əmək haqqı qismən ödənilməklə və ya ödənilməməklə məzuniyyətə çıxmasına səbəb olmuşdur.
Dövlət Statistika Komitəsinin materiallarından məlum olur ki, son illərdə ictimai istehsalda məşğulluğun artım tempi əmək qabiliyyətli əhalinin artım tempindən nəzərə çarpacaq dərəcədə geri qalır. Belə ki, 1990-cı ildə əmək qabiliyyətli əhalinin iqtisadiyyatda məşğul olmayan hissəsi 84,1 min nəfər və ya 2,0% olduğu halda 1999-cu ildə isə 332 min nəfər və ya 7,9% olmuşdur.
Göstərmək lazımdır ki, 1990-cı ilə nisbətən 1999-cu ildə məşğul əhalinin iqtisadiyyat sahələri üzrə bölgüsü sənayedə 11,2%, tikintidə 4,8%, kənd təsərrüfatında 2,6%, təhsildə 3,5%, səhiyyə və sosial təminatda 2,3%, ticarət və ictimai iaşədə, maddi texniki-təchizat və satışda 13,7%, maliyyə, idarəetmə orqanlarında və digər sahələrdə 14,2% artmışdır. Deməli, məşğulluq ticarətin, idarəetmə orqanlarının və digər sahələrin hesabına artmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, işsiz əhalinin sosial müdafiəsi sahəsində 1991-ci ildə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin nəzdində «Baş məşğulluq idarəsi» yaradılmışdır ki, bu da son illərdə mühüm işlər görmüşdür. Belə ki, bu idarənin təşəbbüsü ilə respublikamızın bir neçə iri şəhərlərini əhatə edən «Əmək yarmarkalarında» minlərlə insan iştirak etmiş və onların çoxu işlə təmin edilmişdir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində respublika iqtisadiyyatının inkişafı ilk növbədə pul-kredit sahəsində radikal islahatların aparılmasından və bu sahədə investisiya fəaliyyətinin aktivləşməsindən asılıdır. Ölkə iqtisadiyyatına investisiya resurslarının axını əsasən neft-qaz sənayesinə yönəldilməsi nəticəsində digər sahələrdə investisiya «qıtlığı» olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, respublikanın aqrar sahəsində investisiya qıtlığı perspektiv dövrdə ərzaq probleminin həllində müəyyən çətinliklər törədə bilər. İnvestisiya qoyuluşlarının aqrar sahədə qıtlığı son nəticədə kənd təsərrüfatında kütləvi işsizliyin yaranmasına səbəb ola bilər. Kənd təsərrüfatında bu problemin həlli istiqamətlərindən biri aqrar sahəyə daxili və xarici investisiyaların cəlb olunmasını sürətləndirməkdən, səmərəli investisiya mühitinin formalaşmasından ibarətdir.
Son illər respublikamızda aqrar istehsalını stimullaşdırılması xeyli aktivləşdirilmişdir. Göstərmək olar ki, pambıqtəmizləmə zavodlarının özəlləşdirilməsi və xarici kapitalın buraya cəlb olunması, Bakı tütün kombinatına 50 mln. ABŞ dolları məbləğində xarici investisiyaların qoyulması respublikamızda aqrar sənayenin inkişafına müsbət təsir etmişdir. Bu sahədə investisiya qoyuluşu emal sənayesində 700 iş yerlərinin bərpasına, aqrar sahənin tütünçülük bölməsində isə 20 mindən çox kənd əhalisinin cəlb olunmasına, pambıqçılıq rayonlarında işsizliyin aradan qaldırılmasına əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərmişdir.
İnvestisiya qoyuluşları ümumi tələbata, milli daxili məhsulun həcminə və məşğulluğa təsir göstərir. Əhalinin gəlirləri, onun dinamikası ölkədə makroiqtisadi proseslərin həyata keçirilməsinə və tənzimlənməsinə də təsir edir.
Makroiqtisadi göstəricilər sistemində məşğulluq problemi ən mühüm göstəricilərdən biri hesab edilir. Ümumiyyətlə, əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi sosial-iqtisadi inkişafın tərkib hissəsi hesab edilir. Belə ki, hər bir vətəndaşın ictimai yararlı fəaliyyəti şəxsi və ictimai tələbatın ödənilməsində mühüm rol oynayır. Məhz buna görə də keçid iqtisadiyyatı şəraitində Azərbaycanda məşğulluq probleminin həlli kiçik orta sahibkarlığın və daha sonra iri sahibkarlığın formalaşması və inkişafı ilə bağlıdır. Respublikamızda yeraltı sərvətlərin istifadəsi və xüsusilə neft, qaz və kimya sənaye sahələrin inkişafı ilə əlaqədar xarici investisiya qoyuluşlarının getdikcə güclənməsi bu problemin həllində müstəsna rol oynaya bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Qafqaz regionunda Azərbaycan Respublikası əhali artımı nöqteyi-nəzərindən müəyyən üstünlüklərə malikdir. Belə ki, 1998-ci ilin statistik məlumatlarına əsasən hər 1000 nəfərə görə təbii artım 9 nəfər təşkil etmişdir. Lakin, Azərbaycanda 1998-ci ildən başlayaraq baş vermiş siyasi, iqtisadi, sosial dəyişikliklər, xüsusilə Ermənistanın ölkəmizə qarşı əsassız ərazi iddiası nəticəsində öz doğma dədə-baba ərazilərindən azərbaycanlıların deportasiyaya uğraması nəticəsində Ermənistandan 260 min nəfərdən çox əhalinin qovulmasına Azərbaycanda 1 milyondan çox qaçqın və köçkün əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur ki, bu da əhalinin artım tempinə son dərəcə mənfi təsir göstərmişdir. Statistik məlumatlara görə 1980-ci ildə hər 1000 nəfər hesabına 27 nəfər artım olduğu halda, indi bu mühüm göstərici 3 dəfə azalmışdır. Demoqrafik proseslərin vəziyyəti məşğulluq problemində son dərəcə gərginliyə səbəb olmuşdur. Belə ki, işsizlik getdikcə dərinləşmiş və əhalinin böyük əksəriyyəti mərkəzi şəhərlərə axın etmişlər. Təhlil göstərir ki, 1998-ci ildə əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanların sayı 3701,5 min nəfər təşkil etmişdir. Qeyri-dövlət bölməsində çalışanların xüsusi çəkisi 47 faiz təşkil etmişdir.
Buna baxmayaraq işsizlərin sayı 1999-cu ildə 1,4% olmuşdur. Buna səbəb olan amillərdən: yaranmış iqtisadi böhranı, tamamilə dayanmış dövlət müəssisələrini, iqtisadi əlaqələrin pozulmasını və s. göstərmək olar. Statistik göstəricilərə görə respublikamızda 1998-ci ildə 42,3 min nəfər və 1999-cu ildə isə 45,1 min nəfər məşğulluq mərkəzində işsizliyə görə qeydiyyatdan keçmişlər.
1998-ci ildə respublika əhalisinin Dövlət məşğulluq xidmətləri orqanlarına işlə təmin olunmaq üçün müraciət etmiş 207,6 min nəfər vətəndaşların 23,7 min nəfəri yəni 11,4%-i işlə təmin olunmuşdur. Məşğulluq xidmətinə işə düzəltmək üçün müraciət edənlərin 51,2%-ni, işə düzələnlərin isə 64,5%-ni qadınlar təşkil edir. İşə düzələnlərin 94,5%-i dövlət müəssisələrinin, 4,3%-i kollektiv təsərrüfatların və s. payına düşmüşdür.
Respublikada işsizliyin qarşısının alınması və bu problemin həll edilməsi məqsədi ilə əhalinin yaşadığı bütün ərazilər üzrə məşğulluq proqramının işlənib hazırlanması və onun həyata keçirilməsi dövlət nəzarətində olmalıdır. Müasir dövrdə işsizliyin aradan qalıdırılmasının əsas yolu kiçik və orta müssəisələrin yaradılmasına və inkişafına hərtərəfli şərait yaratmaq və dövlət səviyyəsində ona köməklik göstərməkdir.
Göründüyü kimi respublikada məşğulluq problemi son dərəcə kəskin vəziyyət almışdır. Daxili bazarın formalaşdırılması ölkədə özəlləşdirmə prosesinin sürətləndirilməsini tələb edir. Dövlət Əmlak Komitəsinin həmin dövrdə rəsmi məlumatlarına əsasən özəlləşdirilmiş müəssisələrin 450-dən çoxu orta və iri səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilmişdir. İqtisadiyyatın əsaslı surətdə transformasiya edilməsi investisiya fəaliyyətinin gücləndirilməsini tələb edir. Araşdırmalar göstərir ki, xarici investorlar neft-qaz istehsalı ilə yanaşı mövcud sənaye müəssisələrini almaq, onu yenidən bazar münasibətlərinə uyğun qurmaq əvəzinə yeni müəssisələrin tikilməsinə üstünlük verirlər. Belə bir şəraitdə, respublikada sahibkarlığın inkişafı, onun maliyyələşdirilməsi daxili imkanlar hesabına həyata keçirilə bilər. Respublikada məşğulluq problemi ilə əlaqədar olaraq yeni iş yerlərinin yaradılması və bununla bağlı istehsal və sosial infrastrukturun formalaşması həm də müəyyən vaxtla əlaqədardır. Odur ki, məşğulluq problemini ləngitmək məqsədi ilə ölkədə, mütəşəkkil əmək bazarı yaradılmalı və bununla bağlı MDB və uzaq xarici ölkələrə işləmək üçün göndərilməsi nəzərdə tutulan işçilərin ixtisas səviyyəsinin getdikcə yüksəldilməsinə nail olmaq lazımdır.
İşsizlik probleminin aradan qaldırılmasının əsas yolu mövcud istehsal müəssisələrin tam gücü ilə işləməsini təmin etmək, yeni iş yerləri açmaq, yəni yeni istehsal müəssisələrinin yaradılıb işə düşməsini təşkil etməkdir.
İnkişaf etmiş dünya dövlətlərinin təcrübəsi göstərmişdir ki, iş qabiliyyətli əhalinin 50-55%-i məhz kiçik müəssisələrdə işləyirlər. Müasir dövrdə iqtisadiyyatımızın da bu istiqamətdə inkişaf etdirilməsi məqsədəuyğun hesab edilə bilər.
Göstərmək lazımdır ki, əgər keçən əsrin 80-ci illərində emiqrantların əsas hissəsini orta və natamam orta təhsillilər təşkil edirdisə, 90-cı illərdə respublikadan yüksək ixtisasa malik olan kadrlar gedirlər. Buna görə də əhalini ictimai istehsala cəlb etmək üçün ilk növbədə iqtisadi ishalatlar həyata keçirməklə, işləməyən müəssisələrin işə düşməsinə və yeni iş yerlərini təşkil edilməsinə nail olmaq lazımdır.
Müasir dövrdə dövlətin əsas məqsədi istehsal proseslərindən kənarda qalan əmək qabiliyyətli əhalinin tam və səmərəli məşğulluğuna nail olmağa şərait yaratmaqdan idarətdir. Bunlara nail olmaq üçün aşağıdakı tədbirldərin həyata keçirilməsi zəruridir:
- müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq yüksək ixtisaslı kardlar hazırlamaq;
- daxili və beynəlxalq bazarların tələbatına uyğun olan istehsal sahələri yaratmaq;
- işdən azad olmuş vətəndaşların yeni ixtisasa yiyələnməsinə kömək etmək;
- mütəxəssislərin çoxprofilli inkişafına, yenidən ixtisaslaşmasına şərait yaratmaq;
- iş yerlərindən daha səmərəli istifadə etmək və s.
Odur ki, qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün məşğulluq və əmək bazarı ilə əlaqədar bütün iqtisadi, hüquqi və s. məsələlər bir-biri ilə qarşılıqlı surətdə həyata keçirilməlidir. Bunların müvəfəqiyyətli həlli isə dövlət səviyyəsindən tutmuş aşağı səviyyəyədək normativ sənədlərin keyfiyyətindən, vaxtında həyata keçirilməsindən və bu məqsəd üçün ayrılan investisiya qoyuluşlarının həcmindən və onlardan səmərəli istifadə edilməsindən asılıdır.
Dostları ilə paylaş: |