Fan va innovatsiyalar vazirligi chirchiq davlat pedagogika universiteti
Yüklə 275,37 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
29 2.2. Sodda gapning murakkablashuvi va uning tarkibiy qismlari Gap tarkibi undalma, ajratilgan bo„laklar, bo„laklarning uyushishi, kirish va kiritma vositalar yordamida murakkablashadi. Undalma, kirish va kiritmalar gap bo„laklari bilan mazmunan bog‟langan, lekin grammatik munosabatga kirishmagan hodisalar bo„lib, gaplarning umumiy sintaktik qurilishini o„zgartirishga qodir emas. Masalan, qaylardasan, sevikli erkam gapidagi undalma (sevikli erkam), Shavkat, so„zsiz, va‟dani uddalaydi gapidagi kirish so„z (so„zsiz), Tabibning ta‟biricha,bu dardga da‟vo yo„q emish gapidagi kirish birikma (tabibning ta‟biricha), Shoir (men uni ilgari ko„rmagan edim) rindona ijodkor sifatida taassurot qoldirdi gapidagi kiritma (men uni ilgari ko„rmagan edim) ana Shunday nosintaktik hodisadir. Ajratilgan bo„laklar ajralmish bo„laklarning ma‟nosini muayyanlashtiruvchi vosita bo„lganligi bois, u o„ziga tegishli bo„lakni mazmunan to„ldiradi. Shu bilan birga, gap strukturasini kengaytiradi. Ajratilgan bo„laklar izohlanayotgan, to„ldirilayotgan bo„lak bilan birgalikda hokim uzvga tobelanadi: 1. a) U soyda, qo„sh yong‟oqning tagida, qorga ko„milib uzoq turdi - [ega+hol+hol+kesim]. b) U soyda qorga ko„milib uzoq turdi - [ega+hol+hol+kesim]. 2. a) Oshpazning, Mamatqulovning, qo„li shirin ekan - [aniqlovchi+ega+kesim]. b) Oshpazning qo„li shirin ekan -[aniqlovchi+ega+kesim]. Demak, ajratilgan bo„laklar garchi intonatsion alohidalikka, mustakillikka ega bo„lsa-da, izohlanmish, to„ldirilmish bilan bir butun holda gap strukturasidan o„rin oladi. Navbatdagi murakkablashtiruvchi vosita uyushiq bo„laklar bo„lib, uyushgan barcha so„zlar gap strukturasidan bitta uzv sifatida o„rin oladi. Masalan, Serquyosh, hur o„lkam elga baxt-najot (Madhiya) gapidagi uyushgan ikkita aniqlovchi (serquyosh, hur) gap strukturasida bir a‟zo sifatida ishtirok etadi. 30 Uyushgan bo„lak yopiq holatda bo„lsa, murakkablashish yanada kuchayadi. Ariq bo„yida loyga belanib o„ynayotgan bolalar, atrofda mudrab yotgan olapar, quyosh nurida jimir-jimir qilayotgan suv o„ziga xos sokin uyg‟unlik kasb etgan edi. Bu gapdagi bolalar, olapar, suv so„zlari aniqlovchilari bilan birgalikda yoyiq uyushiq bo„laklarni hosil qilib, yoyiq uyushgan qismli bir butunlik sifatida namoyon bo„lgan. Gap aytilgan tajallilardan xoli qilinsa, nisbatan umumiy bo„lgan [ega+kesim], [ega+to„ldiruvchi+kesim],[ega+to„ldiruvchi+hol+kesim], [aniqlovchi+to„ldiruvchi +hol+kesim] kabi qoliplar qoladi. Lekin bu beshta gap bo„lagining, shuningdek, bu gap bo„lagining bittasi, goh ikkitasi yoki uchtasining va h. tushirilgan holdagi ko„rinishlari kombinatsiyasidan yuzdan ortiq qoliplar tuzish mumkin bo„ladi. Bizning oldimizda esa gapning nisbatan eng yuqori va umumiy qolipini tiklash vazifasi turibdi. Demak, keltirilgan gap qoliplaridagi farqlardan voz kechib, umumiyliklarni saqlash asosida qolipni tiklashning ikkinchi bosqichini amalga oshirishimiz lozim. Qolipni tiklashning ikkinchi bosqichida yuqorida nosintaktik - gapning lisoniy qurilishiga ta‟sir etmaydigan tajallilardan xoli qilingan [ega + kesim], [ega + to„ldiruvchi + kesim], [ega + to„ldiruvchi + hol + kesim], [aniqlovchi + to„ldiruvchi + hol+ kesim] qoliplaridagi farqlar nazardan soqit qilinadi. Natijada yagona umumiylik sifatida kesim unsuri ajralib chiqadi. Kesim esa har doim mustaqil so„z va kesimlik shakllaridan iborat bo„lganligi bois uni shartli ravishda «atov birligi+kesimlik qo„shimchasi» yoki shartli belgisi bilan belgilaymiz. Sodda gaplarning eng umumiy belgisi bo„lib, u barcha sodda gaplarda voqelanadi. Boshqa gap bo„laklarining birortasi gapda bo„lmasligi mumkin, lekin kesimning bo„lmasligi mumkin emas. Lisoniy sathda bir necha oraliq ko„rinishlarga ham ega bo„ladi. Gap kesimini shakllantiruvchi vosita kesimlik kategoriyasi bo„lganligi sababli o„zbek nutqidagi gaplarning tarkibiy qismlarini Shu gap tarkibiga kiruvchi 31 so„zlarning va kesimlik kategoriyasi shakllarining valentligi belgilaydi. Demak, nutqiy gaplardagi ikki hodisani farqlash lozim: gap markazini tashkil etuvchi so„zdagi kesimlik kategoriyasi shakllariga bog‟lanuvchi so„zlarni; gapda ishtirok etayotgan ma‟lum bir so„zning ma‟noviy valentligini to„ldirayotgan so„zlarni. Bulardan birinchisi gap kengaytiruvchisi bo„lsa, ikkinchisi so„z kengaytiruvchilaridir. Yüklə 275,37 Kb. Dostları ilə paylaş:
|