FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- PLATON, PLOTİN VƏ … SARTR
- Plotin
- 78 -
dərk etməkdə kamildir». 1 «Özü-özlüyündə zəruri olan – məqsəddir və hər şey onunla tamamlanır… Hər bir məqsəd fəzilətdir. O isə – mütləq fəzilətdir». 2 Burada Fərabi fikrini əsaslandırmaq üçün Qurani-Kərimin ən-Nəcim surəsindən «Ağır dönüş Rəbbinədir» (42-ci ayə) kəlamını yada salır. Platonda isə «ideya» anlayışı daha mütəhərrik olduğundan o, rahatlıqla «zəruri bilik» anlayışına keçir və fəlsəfəni bəni-adəm üçün də əlçatan edir. Lakin bununla belə, filosofluq sıradan biri üçün yox, ilahi mahiyyətə qovuşanlar üçündür. Platona görə, zərurət ideyaya adekvatlıq kimi başa dü- şülməlidir. Hər hansı bir şeyi anlamaq bu şeyin ideyasını anlamaqdır. 3 İdeya isə adi insanlar üçün əlçatmaz olduğundan onlar adətən şey haqqında hissi təcrübədən çıxış edərək rəy söyləyir, fikir yürüdürlər. Hisslərin verdiyi məlumat isə hələ həqiqət (deməli həm də bilik) deyil. Platon hər cür sensualizmə və empirizmə qarşı çıxaraq həqiqətin ancaq ruhun ideyaya ilkin bələdliyindən üzə çıxdığını iddia edir. Platona görə, ruh əbədi olduğundan həqiqi biliklər insana əslində əvvəlcədən məlumdur. İnsan ona əslində məlum olanı sadəcə yadına salır. 4
Ona görə də fikir şeyə yox, ruha fokuslanmalıdır. Əlbəttə, Platon ruhda biliklərin əvvəlcədən və məhz bir həqiqət olaraq mövcudluğunu ruhun əvvəlki həyatı ilə və deməli, əslində virtual hissi təcrübənin məhsulu kimi izah edir. Bununla da, Platon fərqinə varmadığı bir paradoksla üz-üzə qalır. Belə ki, çağdaş insan həyatında hissi təcrübənin roluna elə də önəm verməyən Platon həqiqi bilikləri nəticə etibarilə yenə də (virtual) hissi təcrübənin nəticəsi kimi izah etmək məcburiyyətində qalır. Halbuki, Fərabinin, İbn Sinanın, Ş.Y.Sührəvərdinin, bir sözlə, islam fəlsəfəsinin mövqeyindən çıxış etdikdə, bu biliklər Allah vergisi və ya «alın yazısı» kontekstində daha yaxşı izah olunur. Bu biliklər ona görə
1
2 Yenə orada. 3 Н.Е.Скорцов. Платон о сознании в борьбе с сенсуализмом и эмпиризмом. – Платон: Pro et contra. СПб.: 2001, стр. 278. 4 Платон. Менон. Собрание сочинений в 4-х томах. Том 1, М., «Мысль», 1990, стр. 595. - 79 -
həqiqətdir ki, onu Yaradanın özü təlqin edir. Hər bir yaradılmış şeyin ideyası ancaq yaradıcıya məxsus ola bilər. İnsanlar isə hissi təcrübə yolu ilə artıq yaradılmışın öyrənilməsi sahəsində onun əsasında duran ideyanı əxz etməyə çalışırlar. Fikir maddi təcəssümdən ideyaya, yəni bir növ geriyə doğru hərəkət edir. Platon irsinin bu irsə yaradıcı münasibət bildirən mü- səlman filosoflarının əsərləri ilə müqayisəsi ilk baxışdan nəzərə çarpmayan bir sıra incə problemlərin işıqlanmasına imkan yaradır ki, bunlardan da biri məhz həqiqətin mənşəyi məsələsidir. - 80 -
PLATON, PLOTİN VƏ … SARTR Kainat nə qədər böyük və onun müxtəlifliyi nə qədər çox olsa da, o hər şeyi ehtiva edən ilahi bir qüvvənin sayəsində vəhdətdədir. Onun sayəsində bütün bu dünya ilahiləşir. Plotin «Mən harada dayanmışamsa, dünyanın mərkəzi də oradadır» fikri (Molla Nəsrəddin) «dünya – mərkəzi hər yerdə olan, səthi isə olmayan sferadır» fikrinin (B.Paskal) xüsusi halıdır. Mərkəz rolunu dərk edən, anlayan, eyni zamanda quran, yaradan bir başlanğıc – subyekt oynayır. Yerdə qalan nə varsa, bu yaradıcı başlanğıc üçün bir obyekt və hətta bir materialdır. Belə bir mərkəz olaraq Mən-in, insanın seçilməsi bir tərəfdən insan eqaizminin nəticəsi olsa da, digər tərəfdən, insanı bütün başqa varlıqlardan fərqləndirən əsas əlamətə – şüura və ya canlı ideyaya malik olmasıdır. Başqa sözlə, mərkəzdə ancaq ideya dayana bilər. İdyea işıq mənbəyidir və mərkəzdən uzaqlaşdıqca, bu işıq zəifləyir. Sonsuz kiçilənə qədər zəfiləyir, amma heç vaxt tamamilə itmir. İnsan haqqında belə bir mülahizə «İnsan yer üzünün əşrəfidir», yaxud «insan yer üzərində Allahın xəlifəsidir» fikirlərindən qaynaqlanır. Lakin insan zəkasının işığı məhduddur və o harada isə tamamlanır. Mərkəzində insan dayanan dünya potensial halda, imkan şəklində sonsuz və sərhədləri qeyri-müəyyən olsa da, gerçəkdə həmişə bir hüdudla məhdudlaşır. Qurani-Kərimdə deyildiyi kimi, insanlara bilgilər - 81 -
müəyyən hüdud daxilində verilmişdir. İnsan zəkası sonsuz səmanı tam işıqlandıra bilməsə də, kənardan baxdıqda bu səmada işıqlı bir mərkəz kimi görünür. Hər bir insan bir ulduz, dünya isə kəhkəşanı xatırladır. Bütün insanlar içərisində biri – Mən isə sanki bir Günəş olaraq bütün ulduzlardan seçilir və dünyanın mərkəzi olmaq iddiası ilə çıxış edir.
Doğurdanmı mərkəzdə dayanan insandır? Yoxsa insan Allaha xas olan bir keyfiyyətin daşıyıcısı olmaqla mərkəzə çəkilir. Dünyanın hər bir nöqtəsi mərkəzdir. Çünki hər bir nöqtədə Allahın əlaməti vardır. İnsan zəkasının işığı əslində birinci işığın sayəsində mümkün olur. Bütün dünyanı işıqlandıra bilən işıq – Nur Əl-Ənvər ancaq Allaha məxsusdur (Ş.Y.Sührəvərdi). Lakin bu işıqdan pay almış başqa işıqlar da öz ətrafı üçün nisbi mərkəzlərə çevrilir. Bununla belə, unutmaq olmaz ki, bu mərkəzlər, bu nisbi müstəqil işıq mənbələri əslində işığın əsil mənbəyi deyildir. Söhbət sadəcə olaraq səpələnmiş ilk işığın ikinci, üçüncü və növbəti dəfə lokallaşması və sanki yeni mərkəzlər yaranmasından gedir. Ceyms «Praqmatizm» əsərində buna bənzər bir problemlə bağlı yazır ki, bəzi psixoloqlar işığın şüşə günbəzdən düşdüyünü görən məhbus işığın Günəşdən deyil, məhz günbəzdən gəldiyini düşündüyü kimi, şüurun da beyindən hasil olduğunu düşünürlər. Halbuki, beyin burada yalnız ötürücü vasitə rolunu oynayır. 1 Bəli, hər bir insan da müəyyən yaxınlaşmada işıq mənbəyi və dünyanın mərkəzi kimi görünsə də, əslində o yalnız İlahi ideyadan gələn işığın fokus mərkəzi kimi çıxış edir və işığı alıb yenidən səpələyir. Neoplatonizmdə, hermetizmdə və orta əsrlər fəlsəfəsində geniş yayılmış bir fikrə görə, Allah dünyanın istənilən nöqtəsində vardır və bütün yerdə qalan dünya onun ətrafında hüdudu olmayan bir sfera kimi mövcuddur. Platon «Timey» əsərində kainatı vahid ruha malik olan canlı varlığa bənzədirdi. Bu təlimə görə, bu görünən canlı varlıq – nəhəng, gözəl və
1
и самосознание. М., Политиздат, 1972, стр.34. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|