FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 82 -
mükəmməl səma əslində hissi Allahdır. 1 Burada Platon o dövr üçün Yunanıstanda çox da yayılmamış ∗ təkallahlılıq mövqeyindən çıxış etməklə yanaşı, gələcək panteizmin də təməlini qoyur. Təsadüfi deyildir ki, Avqustin Platon ideyalarının müəyyən məqamlarda Bibliya ilə çox səsləşdiyini görərək onun Musanın təlimindən xəbərdar olduğunu zənn edirdi. Belə ki, Musanın kitabında Allahın Musanın xahişi ilə özünü Yaxve, başqa sözlə, «mövcudat» adlandırdığı qeyd olunur. 2 Rus tədqiqatçısı A.V.Axutin orta əsrlər Qərb fəlsəfəsində dərin kök atmış bu ideya ilə əlaqədar olaraq «İyirmi dörd filosofun kitabı» əsərində Allaha verilən 24 tərifdən üçüncüsünü iqtibas gətirərək yazır: «Allah özünün hər bir hissəsində bütövdür». 3 Daha sonra Plotindən gətirilən parçada (Plotin, Ennead III, 7.3) vurğulanır ki, bütün mövcudat bir nöqtədə cəmlənmişdir. 4 (Yeri gəlmişkən bu fikir müasir astrofizikanın və kosmoqoniyanın «kainatın genişlənməsi», «bir nöqtədən partlayış» təlimi ilə çox səsləşir.) Lakin əslində Plotin Allahın mövcudatla eyniləşdirilməsi fikrindən yüksəkdə dayanır. Onun fikrinə görə, İlk Vahid mövcudatdan əvvəl gəlir. Vahiddən əql, əqldən nəfslər yaranır. 5
Şərq fəlsəfəsinə görə, nəfs də öz növbəsində cismlərdən əvvəl gəlir. Belələiklə, hissi dünya ilə Allah arasında ən azı iki mərtəbə: nəfs dünyası və əql dünyası dayanır. Allah hissi dünyanın cisim və hadisələrində bilavasitə yox, onların daşıyıcısı olduğu ideyalar vasitəsilə təmsil olunur. Allah isə
1 Платон. Сочинения в трех томах. Т-3, ч-1, М., 1971, стр. 541.
∗ Qədim Yunanıstanda monoteizmin ilk böyük nümayəndəsi Ksenofan hesab olunur. Lakin bu mövqe ictimai fikri əhatə etmirdi. Homerin əsərləri ploiteizmə əsaslandığından o dövr üçün monoteizm bir növ peyğəmbərlik kimi dəyərləndirilə bilər. 2 Августин. О граде Божием. ВЫЫЫ. 11. – Бах: А.В.Ахутин. Понятие «природа» в античности и в Новое время. М., «Наука», 1988, стр. 25. 3 А.В.Ахутин. Понятие «природа» в античности и в Новое время. М., «Наука», 1988, стр. 63. 4 Yenə orada. 5 Плотин. Избранные трактаты. Мн., М., 2002, стр.3. - 83 -
bütün dünyanı ehtiva etdiyindən, deməli, ideyasız heç nə yoxdur. Hər bir cisim və ya hadisə ideyaya malik olub-olma- maqla yox, bu ideyanın dərəcəsinə görə fərqlənir. İşraqizm terminalogiyasında bu mənada işıqlanma dərəcəsindən söhbət gedir. Hissi dünyada mütləq işıq olmadığı kimi, mütləq qaranlıq da yoxdur. Başqa sözlə, yaşadığımız dünya ideyasızlıqdan ideyaya, qaranlıqdan işığa gedən yolun qütblərini ehtiva etmir. O, haradasa aralıqdadır. İdeyanın, yoxsa onun maddi təcüssümünün həqiqi varlıq olması məsələsi əsrlər boyu fəlsəfənin mərkəzi problemlərindən biri olmuşdur. İdeyanın varlıq olması necə başa düşülə bilər? Platon «Dövlət» əsərinin X kitabında hər hansı bir şeyin üç varlıq dərəcəsini fərqləndirir. Dülgər tərəfindən düzəldilmiş stolun və ya çarpayının özündən başqa şəkilləri də ola bilər. Yəni rəssam, ilkin olaraq dülgər tərəfindən düzəldilmiş bir şeyin şəklini çəkir, çəkdiyini heç olmazsa formaca ona uy- ğunlaşdırır. Bu təqliddir. Bəs dülgər stolu və ya çarpayını düzəldərkən nəyin obra- zını yaradır, yaratdığını nəyə uyğunlaşdırır? Axı, bütün dül- gərlər müxtəlif yerlərdə və müxtəlif zamanlarda çarpayı düzəldirlər və onların hamısının ümumi bir cəhəti vardır. Onlar hamısı düzəltdiklərini nəyəsə bənzədirlər. Bu da, bir təqliddir. Lakin nəyin təqlidi? Platon fikrini izah etmək üçün dül- gərlərdən asılı olmadan təbiətin özündə ilkin bir çarpayının mövcud olduğunu fərz edir. Və bu çarpayı Allah tərəfindən yaradılmışdır. Maraqlıdır ki, burada Platon o vaxtkı yunan düşüncəsi üçün səciyyəvi olan allahlar haqqında təsəvvürdən fərqli olaraq tək allahdan bəhs edir. O, göydə və yerdə, canlı və cansız – nə varsa hamısının, o cümlədən, cəm halda allahların da yaradıcısıdır. 1
Platon öz müsahibinə sübut edir ki, rəssam yaradıcılığı- nın məhsulu olan çarpayı şəkli heç də həqiqi çarpayı olmayıb, onun görüntüsü olduğu kimi, dülgərin düzəltdiyi çarpayı da
1 Платон. Собрание сочинений в 4-х томах. Том 3, М., «Мысль», 1994, стр. 390. - 84 -
ilkin, təbii Allah tərəfindən yaradılmış çarpayının görüntüsü, surətidir. İnsanlar ilkin olanın, həqiqi olanın bənzərini yaradırlar. Beləliklə, çarpayılar üç cürdür: Allahın əsəri olan çarpayı təbii olaraq mövcuddur. İkincisi dülgərin, üçüncüsü isə, rəssamın əsərləridir. Beləliklə, Platon üç cür çarpayının üç fərqli yaradıcısını: rəssam, dülgər və Allahı fərqləndirməklə, əslində varlığın üç müxtəlif dərəcəsini qeyd edir: həqiqi (təbii) varlıq, onun təqlidi, təqlidin təqlidi. 1
Platonda ideya ilə hissi aləm arasında münasibət və hissi predmet ilə onun maddiləşmiş obrazı arasında münasibət – hər ikisi təqlid kimi dəyərləndirilir. Platon ilkin varlıq, təbii varlıq kimi götürülən ideya təqlidçi insanlara (baxılan halda dülgərə) necə çatır; bilavasitəmi verilir, yoxsa, hansı isə vasitəyləmi ötürülür, yaxud rəssamın çəkdiyi şəkil nə dərəcədə dülgərin düzəltdiyi çarpayıya adekvatdır və s. bu kimi suallara cavab axtarmır. Filosofu maraqlandıran nəyin ilkin, nəyin törəmə, nəyin həqiqət, nəyin görüntü olmasıdır. Amma məsələnin insan Mən-i ilə, subyektivliklə bağlı olan başqa tərəfləri də maraqlıdır ki, bu tərəflər neçə əsrlərdən sonra fenomenologiya və ekzistensionalizm yönümündən gündəmə gətirilmişdir. Məsələn, Jan-Pol Sartr özünün «Xəyal olunan. Təxəyyülün fenomenoloji psixologiyası» adlı əsərində cismin özü və onun foto şəkli, insan və onun portreti arasında fərqə ontoloji aspektdə yanaşmaqla kifayətlənməyərək, müvafiq subyektiv yaşantıların müqayisəsini aparır. Düzdür, Sartr cansız əşya olan çarpayını deyil, konkret bir insanı – Pyeri misal gətirir. 2 Və elə bu konkretlik, təkcəlik, unikallıq situasiyanı dəyişir. Biz daha artıq Allah tərəfindən yaradılmış təkcə insan ideyası və onun təqlidi olaraq kimlərinsə tərəfindən yaradılmış çoxlu insanları müqayisə etməkdə çətinlik çəkirik. Çünki nəinki insan, hətta istənilən canlı varlıq hansı isə usta (dülgər) tərəfindən düzəldilə bilməz. İnsanların yaradıcısı kimi, ancaq şərti olaraq valideynlər götürülə bilər. Valideyn, dülgərdən fərqli olaraq hansısa ideyanı şüurlu surətdə təqlid etmir, yeni yaranan insanın nə kimi bir
1
2 Жан-Поль Сартр. Воображаемое. Феноменологическая психо- логия воображения. Санкт-Петербург, «Наука», 2001, стр. 53. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|