Fənn:İqtisadiyyat Müəllim: Talıbov Axilles

2.İqtisadi nəzəriyyənin metodu
Cəmiyyətin iqtisadi həyatı milyonlarla hadisələr və proseslərlə doludur. Həm də bu üzdə görünənə hadisələr çox qarışıq, bir-birilə çulğaşan kimi fəaliyyət göstərirlər. Bu hadisələri müşahidə etmək, onların görünən və görünməyən tərəflərini fərqləndirmək, mühüm hadisələri təsadüfi keçici hadisələrdən ayıra bilmək elmi təfəkkürün vəzifəsidir. Bunun üçün birinci növbədə elmi abstraksiya metodundan istifadə etmək tələb olunur. Elm tarixində slnaqdan çıxmış abstraksiya metodu vasitəsilə müşahidə edilən hadisələrdə mühüm olan tərəflər aşkara çıxarılır və nəzəri ümumiləşdirimələr aparılır. Elmi abstraksiya iqtisadi həyat hadisələrinin təfəkkürdə ümumiləşdirilməsi və onların anlayışlar, kateqoriyalar şəklində ifadə edilməsi metodurur. Bu metodla hadisələr öz konkret, keçici və təsadüfi tərəfindən təcrid olunur, onlara xas olan ümumi mühüm cəhət aşkara çıxarılır. Abstrakt (mücərrəd) anlayışlar heç də məzmunsuz, amhiyyətsiz anlayışlar deyil. Bu analyışlar iqtisadi gerçəkliyin müəyyən tərəflərini, mahiyyətini əks etdirir. Məsələn, istehsal, əmək, məhsul, əmtəə kimi abstrakt anlayışlar öz konkret cəhətlərindən və növlərindən təcrid edilmiş və sadələşdirilmiş şəkildə ifadə olunmuş kateqoriyadır. Həyatda minlərlə əmək, istehsal və məhsul növləri mövcuddur. Elmi ədəbiyyatda bunların hamısını sadalamaq, təkrarlamaq da mümkün deyil. Buna görə də istehsal, əmək, məhsul, əmtəə kimi anlayışlarda dəfələrlə təkrar olunan müxtəlif formalarda özünü göstərən hadisələrin, ümumi mahiyyəti ifadə edilmişdir. Lakin, iqtisadi proseslərin dərk edilməsi bununla bitmir. Abstrakt təfəkkürdən hadisələrin konkret formasının təhlilinə keçid, o hadisələrin mənasını açmağın mühüm üsuludur.
İqtisadi nəzəriyyənin tətbiq etdiyi digər bir metod da analiz və sintez metodudur. Analiz metodunda iqtisadi münasibətlər vahid bir sistem halında götürülür və o, elmi təfəkkür yolu ilə müəyyən hissələrə, tərəflərə ayrılır. Bu halda iqtisadi sistemin hər bir tərəfi ayrılıqda təhlil (analiz) edilir, onun mühüm cəhətləri və mahiyyəti konkret olaraq araşdırılır. Sonra sintez etmək yolu ilə həmin cəhətlər və tərəflər yenə də iqtisadi sistemlə birləşdirilir. Bu proses yəni vahid iqtisadi sistemin bölünməsi və birləşdirilmsi təfəkkürümüz, fikrimiz vasitəsilə həyata keçirilir. Bu üsullarla biz bütöv iqtisadi sistem və forma haqqında ümumi bilik əldə edə bilirik.
Elm tarixində bu üsullardan XIII əsrdə Tusi və XIV əsrdə İbn Xəldun bacarıqla istifadə etmişlər. tusi göstərirdi ki, həqiqətlərin mahiyyətinə nüfuz etmək üçün, əvvəlcə onu təhlil (analiz) yolu ilə araşdırmaq, onun tərkibinə daxil olan saysız-hesabsız cüziyyatları (hissəcikləri) bir-birinin ardınca dərk etmək lazımdır. Sonra Tusi yazır: “insan cəmiyyətində elə bir qanunuyğunluq, xüsusiyyət, quruluş və sistem vardır ki, onlar ayrı-ayrı tək adamda ola bilməz” (Əxlaqi-Nasiri, səh. 57., 122). Tusidən yüz il sonra İbn Xəldun da eyni metodlardan istifadə etmişdir. O, “Müqəddimə” əsərində yazır ki, “Təfəkkür – hadisələri araşdırır, təsrid mütodundan istifadə etmək üsulu ilə buradan əsas, ümumiləşdirilmiş anlayışlar çıxarır. Bu yolla təfəkkür mücərrəd (abstrakt) anlayışlar vasitəsi ilə gerçək hadisələri qavramaq və onların mahiyyətini üzə çıxarmaq vəzifəsini görür”. İqtisadi elmində istifadə edilən metodlar və üsullar məsələsi elmin çətin və mürəkkəb problemlərindəndir. Lakin bu çətinliklərdən qorxmadan onları ardıcıl öyrənmək və dərk etmək mümkündür. Şərq klassiklərinin fikirləri də mövzunu daha aydın baş düşmək üçün gətirilmişdir.