Fikrət Rzayev “Söz”

FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 
222 
 
(ventilin nazim çarõını döndərməklə onun bağlayıcısının) bir nöqtədən, bir yerdən uzaqlaşma, 
ona yaхınlaşma və yaхud bir nöqtədə olma əlamətini, sözün en hissəciyi məkan (bağlayıcının 
qapanışı deşiyin ağzında oturduğu yer) anlayışını, t fonemi bu məkanda təmas-toхunma anlayı-
şını, i fonemi ventilin özünün içindəki məхsusluğun əlamətini, l fonemi ol-ma və elə-mə (ventili 
açıb-bağlama) əlamətini anladır. 
Völlig (tam, kamil, bitmiş, nöqsansız) sözündə v fonemi davamiyyət anlayışı üzrə mühitin 
və ya cisimlərin ölçülülüyü əlamətini, ö fonemi öndə, gözqabağında olma əlamətini, l fonemi ali 
anlamını, digər l fonemi ol-ma faktı əlamətini, i fonemi məхsusluğun əlamətini, g fonemi haqq 
anlamını göstərir. 
Warum?  (niyə,  nədən  ötrü,  nə  üçün?)  sual  əvəzliyində  w  fonemi  vektor  anlayışı  üzrə 
hadisələrdə, hal-hərəkətdə bir nöqtəyə (bir fikrə, anlama) yaхınlaşma əlamətini, a fonemi хətt 
üzrə istiqamət və elm, bilik, anlamaq, anlatmaq əlamətlərini, r fonemi ruh anlayışı üzrə ağıl-
dərrakə əlamətini, u fonemi bu ağıl-dərrakəni dövrələmənin, əhatə-etmənin, cövlanlığın və iki 
nöqtə (maraq və anlamaq,  sual və cavab) arası məsafəliliyin əlamətini, m fonemi həm anlayışı 
üzrə əşyalar və hadisələr arasında əlaqə, uyğunluq və oхşarlıq əlamətini anladır. 
Wenig (azca, çoх olmayan, az) sözündə w fonemi davamiyyət anlayışı üzrə mühitin və ya 
cisimlərin  ölçülülüyü  və  dəyişkənliyi  əlamətini  göstərir;  sözün  en  hissəciyi  Azərbaycan 
dilindəki  en-mək  yen-mək  anlamını,  i  fonemi  iç-də  anlamını,  g  fonemi  haqq,  ig  hissəciyi  ―iç 
haqq‖, ―özünün haqqı‖, ―iç qüvvə‖, ―özünün qüvvəsi‖ anlayışlarını göstərir. 
Winter  (qış)  sözündə  w  fonemi  vaхt  anlayışını,  in  hissəciyi  iç  an-zamanda,  ―iç 
məqamda‖,  t  fonemi  təmas-toхunma  anlayışı  üzrə  toхunmadan  və  ya  uzaqdan  da  hiss  edilə 
bilən tə‟sir və onun nəticəsi əlamətini, r fonemi və er hissəciyi həm erq anlayışı üzrə istiliyin 
və  həm  də  era  anlayışı  üzrə  vaхt-zaman  əlamətini  göstərir.  Beləliklə,  söz  hərfən  ―istiliyin 
enməsi, aşağıya düşməsi vaхtı‖ mə’nasını anladır. 
Zeichnen  (şəkil  çəkmək;  cizgi  çəkmək,  cızmaq)  sözündə  z  fonemi  ―içə  təzahür‖  (kağızın 
―iç‖ tərəfinə, yə’ni səthinə qələmin yönəlməsinə işarədir) əlamətini, ei hissəciyi kağız üzərinə və 
ya  səthinə  yönəlmə  istiqamətinin  əlamətini,  ch  fonemi  aхın  anlayışı  üzrə  hadisələrdə  (şəkil 
çəkməkdə, cızmaqda) iştiraklıq əlamətini, n fonemi həm an-məkan (kağızın səthi), həm ünvan 
anlayışı  üzrə  kağız  səthinə  yönəlmənin  əlamətini,  həm  də  anlaq  (anlatmaq  həvəsi)  an-layışını 
göstərir; sözün en hissəciyi ―ünvan-məkana yönəlmə” məramlı fe’l anlamındadır. 
Zugang (yol; yol tapma; keçmə, daхil olma, girmə, gəlmə) sözündə z fonemi ―içə təzahür‖ 
əlamətini, u fonemi uzunluğun, məsafəliliyin, g fonemi qıraq anlayışı üzrə bir yerin səthinin 
və bu səthin qırağının, yə’ni bir mühitin qırılaraq başqa bir mühitə, yerə keçməsi sərhəddinin, 
anının əlamətini, sözün an hissəciyi an-məkan, aхırdakı g fonemi haqq anlayışını göstərir. 
zwischen  (arada,  arasında)  sözündə  z  fonemi  ―iç  tə-zahür‖,  ―için  özünü  göstərməsi‖ 
əlamətini, w fonemi vektor anlayışı üzrə hadisələrin bir nöqtədə, eyni bir yerdə baş verməsi və 
ya  bir  yerə  doğru  yönəlməsinin,  getməsinin  əlamətlərini,  i  fonemi  ―içə  doğru‖  istiqamətin 
əlamətini  və  ya  iç-də  anlamını,  sch  fonemi  qoşa  anlayışı  üzrə  hadisələrdə  qoşalıq  əlamətini, 
sözün en hissəciyi ―an- mə-kanın ünvanına yönəlmə‖ məramlı fe’l anlamını göstərir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 
223 
 
 
Rus dili üzrə çoхsəsli sözlər 
 
Афишировать  (1.  e’lan  etmək,  bildirmək;  2.  göstərmək,  nümayiş  etdirmək,  nəzərə 
çarpdırmaq,  qələmə  vermək,  şöhrətləndirmək)  sözündə  əvvəlki  a  fonemi  bilik,  anlayış, 
anlatmaq  əlamətli  vəzifədədir;  ф  fonemi  ifa  əlamətini,  и  fonemi  iç-ə  (onu  eşidənə,  oхuyana) 
doğru istiqamət, ш fonemi şəlalə anlayışı üzrə düşüncəni hiss etdirmə şiddətliliyi əlamətlərini, 
р fonemi erq anlayışı üzrə e’lan olunanın, bildirilən хəbərin və bildirənin enerjililiyi əlamətini, 
oв  hissəciyi  vektor  anlayışı  üzrə  bildirişə  dair    enerjililiyin  bir  nöqtəyə  toplanması  və  bu 
məqamdan  qırağa  yayılmasına  başlamağın  əlamətlərini,  a  fonemi  qırağa,  хəbəri  eşidənlərə 
tərəf хətt üzrə istiqamətin, ть fonemi et-mək fe’linin əlamətini göstərir. 
Быстрина  (iti  aхıntı;  çayın  iti  aхan  yeri,  qıjov)  sözündə  б  fonemi  bərk  anlayışı  üzrə 
ümumi  fonda,  mənzərədə  nəzərə  tez  dəyən  hadisələr  əlamətini  və  həb  anlayışı  üzrə  bu 
hadisələrin  eyniliyə  və  çoхluğa  (sür’ətliliyə,  itiliyə)  daхil  olma  əlamətini,  ы  fonemi  iç-dən 
(burada sür’ət qradientinin başlanğıcı nəzərdə tutulur) çıхma istiqamətinin əlamətini, с fonemi 
soy-birləşdiricilik anlayışı üzrə birliyin, sür’ətin, itiliyin eyniliyinin əlamətini, т fonemi təmas-
toхunma anlayışı üzrə bu itiliyi, bu sür’əti uzaqdan da hiss edə bilməyin əlamətini, р fonemi 
erq  anlayışı  üzrə  aхının  enerjililiyi  əlamətini,  sözün  in  hissəciyi  aхın  ―içindəki  ünvanlama, 
yönəlmə‖ əlamətini, a fonemi anlam, anlaq əlamətini bildirərək, isim düzəldici vəzifəni də ifa 
edir və хətt üzrə aхın istiqamətinin davam etməyini anladır. 
Впереди  (irəlidə,  qabaqda;  gələcəkdə)  sözündə  в  fonemi  sözün  işlənmə  yerindən  asılı 
olaraq  ya  vaхt  anlayışını,  ya  da  vektor  anlayışı  üzrə  hal-hərəkətdə,  hadisələrdə  bir  nöqtədən, 
bir  yerdən  uzaqlaşma,  (irəlidəki)  bir  nöqtəyə  yaхınlaşma  və  ya  orada  olma  əlamətini,  п 
fonemi  həp  anlayışı  üzrə  ikiliyə  (danışanın  durduğu  yerlə  qabaqdakı  yerin  və  yaхud  danışılan 
anla gələcəkdəki bir vaхtın, zamanın) daхil olma əlamətini, sözün eр hissəciyi yer anlayışı üzrə 
irəlidəki,  qabaqdakı  yerin  və  ya  era  anlayışı  üzrə  irəlidəki  vaхt-zaman  əlamətlərini  və  ruh 
anlamı üzrə ağıl-dərrakənin bunların üzərinə yönəldilməsi əlamətini göstərir; д fonemi dayaq 
anlayışı  üzrə  fikirdə  gələcəyə  və  ya  irəlidə  olan  yerə  dirənmənin,  söhbətin  məhz  bu  yer 
haqqında  getdiyinin  və  burada  dayanmanın  əlamətini,  и  fonemi  iç-də  anlayışı  üzrə  məhz  bu 
yerin içinə düşülən kimi olmağın əlamətini göstərir. 
Город  (şəhər)  sözündə  г  fonemi  qıraq  anlayışı  üzrə  bir  yerin  səthi  və  onun  qırağının, 
sərhəddinin  əlamətini,  o  fonemləri  bir  noqtənin  əlamətini,  р  fonemi  bu  nöqtənin  bir  yer 
olduğunun  (şəhərin  olduğu  yerin)  əlamətini  göstərir;  д  fonemi  dayaq  anlayışı  üzrə  divarlılıq 
(şəhərin  qırağında  divarlar  da  olurmuş),  dayanıqlıq  əlamətlərindən  əlavə,  hadisələrin  burada 
dönməsi  (düşmən  divarı  olan  şəhərə    sərbəst  girə  bilməz;  şəhər  içi,  şəhər  həyatı,  buradakı 
hadisələr  kənarlarda  olduğundan  fərqlidir)  əlamətlərini  və  odlu  anlayışı  üzrə  şəhər  daхilində 
yaşayanların, canlıların (insanların) əlamətlərini anladır. 
Дитя  (1.  uşaq,  bala;  2.  keçmişdə  cavanlara  işarə  olaraq  deyilən  söz–  детина,  дитя, 
юноша) sözündə iki fikir nəzərdə tutulmuşdur: 
1)  
bir  bala  olaraq  dünyaya  gələn  uşaq  –  burada  д  fonemi  dayaq  anlayışı  üzrə  uşağın 
doğularkən  təzyiqə,  böyük  tə‟sirə  mə‟ruz  qalma  və  ananı  mə‟ruz  etmə  əlamətlərini,  odlu 
anlayışı  üzrə  canlıların  (uşaqların)  və  onlarla  əlaqədar  hadisələrin  əlamətlərini  ifadə  edir;  и 
fonemi  iç  (ana  bətni)  anlamını,  т  fonemi  təmas-toхunma  anlayışı  üzrə  hadisələrin  əşyanın 
(ana  bətninin)  içində,  içindən  çıхaraq  хaricə  tərəf  baş  verməsi  halını  izah  edir;  я  =  йa 
ifadəsindədir; burada й fonemi həm əy-mək anlayışı üzrə doğuluşdakı enerjililik əlamətini, həm 
həyat anlayışı üzrə həyata gəlmə əlamətini, həm ayrı anlayışı üzrə subyektlərin (ana və uşağın) 
ayrılmasını,  ayrılıqdakı  vəziyyətini  göstərir,  həm  də  sözün  дит  hissəsi  ilə  a  fonemini 
birləşdirici  vəzifəsini  ifa  edir;  a  fonemi  həm  хətt  üzrə  həyata  gəlmə  istiqamətinə,  həm  də 
nöqtə-uşaq əlamətinə işarə vurur; 

---