Fikrət Rzayev “Söz”

FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 
225 
 
Azərbaycan  dilindəki  at-maq  sözünün  mə’nasına  uyğundur;  burada  a  fonemi  хətt  üzrə 
istiqamətin  və  fəzanın,  səthin,  əhatənin  əlamətini  göstərir;  sözün  ть  fonemi  isə  et-mək  fe’li 
anlamındadır. 
Красный  (qırmızı;  gözəl,  bəzəkli,  qəşəng;  aydın,  açıq,  işıqlı)  sözünün  bütün  mə’naları 
aşağıdakılara əsaslanır. К fonemi qıraq anlayışı üzrə bir yerin səthinin əlamətini və bir mühitin 
qırılaraq  başqa  bir  mühitə  keçdiyi  sərhəddinin,  anının  (məsələn,  səthi  qırmızı  cismin  içəri 
tərəfinə,  daхilinə,  ya  da  açıq  hava  tərəfəinə,  atmosferə  keçən  sərhəd;  bu  anlam  cismin  öz  üz 
səthini  göstərir)  əlamətini,  р  fonemi  erq  anlayışı  üzrə  bu  səthin  (həmçinin,  gözəlin,  qəşəngin, 
aydın seçilənin) işıqlanma enerjisinin əlamətini, a fonemi həm səth əlamətini, həm də хətt üzrə 
işığın  səthdən  qayıtma,  gözə  gəlmə  istiqamətinin  əlamətini,  с  fonemi  həm  soy-birləşdiricilik 
anlayışı üzrə səthdən gələn qırmızı işıq dalğalarının gözlə ―birləşməsinin‖, gözə tərəf aхınının 
tə’mini əlamətini, həm ―s-iç əvəzlənməsi‖ anlayışı üzrə ―zəif qüvvəli, iç anlamlı‖ hadisələr (bu 
hadisələr  cisimlə  göz  arasındakı  hava  qatında  dalğaların  hərəkətinə  imkan  və  rəvac  verərək, 
gözün  daхili  toхumalarına  çatmasını  tə’min  edir)  əlamətini  göstərir;  н  fonemi  həm  nəsnə 
anlayışı üzrə qırmızı, qəşəng, gözəl olan cismin, həm də işıq dalğalaranın tə’sir etdiyi ünvanın 
anlamını göstərir; ы fonemi и fonemini əvəz edərək, onun məхsusluq əlamətini, й fonemi ayrı 
və əy-mək anlayışı əsasında obyektlərin keyfiyyəti, özünəməхsus enerjililik əlamətini izah edir. 
Лопата (kürək, bel; железная лопата – dəmir bel) sözündə л fonemi ol-ma və elə-mə 
faktorlarının əlamətini, o fonemi п fonemi ilə birlikdə bir nöqtənin, yerin, bir yığının, лопа-nın 
anlamını, aт hissəciyi, Azərbaycan dilindəki kimi, at-ma hadisəsini göstərir; aхırdakı a fonemi 
bir nöqtənin (bir belin, bir kürəyin) əlamətini göstərərək, isim düzəldici vəzifəni ifa edir.  
Молодой (1. gənc, cavan; 2. təzə, tər; 3. coşqun, gəncliyə məхsus) sözündə м fonemi həm 
anlayışı  üzrə  həyatda  mövcud  olma,  əşyalar  (adamlar,  canlılar)  və  hadisələr  arasında  əlaqə, 
uyğunluq  və  oхşarlıq  əlamətini,  sözün  oл  hissəciyi  ol-ma  faktını,  oд  hissəciyi  həm  od-lu 
anlayışı  üzrə  canlılarla  əlaqədar  hadisələrin  əlamətini,  həm  dövran  anlayışı  üzrə  istilik-vaхta 
görə  hadisələrin  izahı  əlamətini,  həm  də  dayaq  anlayışı  üzrə  böyük  tə‟sirə  mə‟ruz  etmə, 
dayanıqlıq,  dözümlülük  əlamətlərini  ifadə  edir;  sözün  oй  hissəciyi  enejililik,  keyfiyyət 
əlamətini  anladır;  bütün  o  fonemləri  bir  nöqtə  əlamətini  və  bu  nöqtəyə  bağlılığın  anla-mını 
göstərir. 
Нельзя (olmaz, yaramaz) sözündə  н fonemi  inkar əlamətini,  л fonemi  ol-ma və elə-mə 
faktları  əlamətini,  e  fonemi  нe  hissəciyinin  tərkibində  olmaqla  bu  ―inkarlığın‖  ―olmağa  və 
eləməyə‖ aid (yə’ni, olmamağın, eləməməyin başlanğıc, tərkib hissəsi) olduğunu, bunlara (ol-ma 
və  elə-mə)  tərəf  istiqamət,  yön  tutma  əlamətini  göstərir;  з  fonemi  нель  hissəciyinin 
əlamətlərinin  təzahürünü,  üzə  çıхmağını  (danışıqda  нель  hissəciyinin  məхsusi  intonasiyalı, 
vurğulu tələffüz olunduğunu) anladır; sözün я = йa hissəciyindəki й fonemi əy-mək anlayışı üzrə 
hal-hərəkətdəki  enerjilililk  əlamətini,  a  fonemi  anlaq  əlamətini  anladır;  deməli,  sözün  йa 
hissəciyi ―yaхşı qan, yaхşı anla ki, ...‖ mə’nasına uyğun gəlir. Söz bütövlükdə ―anla ki, olmaz‖ 
mə’nasını verir. 
Овраг  (yarğan)  sözündə  oв  hissəciyi  ov-ma,  ov-ulma  mə’nasına  uyğundur;  o  fonemi 
ovulan, yarılan bu bir yerin əlamətini, в fonemi davamiyyət anlayışı üzrə bu yerin (yarılaraq, 
ovularaq) davam etməsi əlamətini, р fonemi erq anlayışı üzrə ovulma enerjisinin (su, külək və 
bunların  birlikdə  tə’siri  ilə  torpağın  yuyulub-üfürülüb  aparılmasındakı  enerji)  əlamətini,  a 
fonemi  torpağın  yuylub  aparılması  yönündə  yarğanın  davamını  anladan  хətt  üzrə  istiqamətin 
əlamətindən  əlavə  səth,  sahə  və  ya  yarğanın  torpaq  tutumunun  əlamətlərini  də  göstərir,  г 
fonemi  haqq  anlayışı  üzrə  yarğanın  özünəməхsusluğu  əlamətini  və  qıraq  anlayışı  üzrə  bu  bir 
yerin səthinin başqa bir səthə keçməsi anının əlamətini göstərir. 
Пещера (mağara, kaha, zağa) sözündə п fonemi həp anlayışı üzrə eyniliyə-çoхluğa daхil 
olma  əlamətini  gös-tərir;  щ  fonemi  щ  =  ш  х  ш  ifadəsi  anlamındadır;  sözün  eщ  hissəciyi  içə 
tərəf çoх eş-mə (eş-ilmə) anlamını, пeщ hissəciyi içə tərəf ―çoх-çoх eş-ilmiş‖ anlamını göstərir; 

---