Fikrət Rzayev “Söz”

FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 
220 
 
istiqamətlərinin  əlamətini  anladır;  aхırdakı  en  hissəciyi  bunlardan  əlavə  fe’l  məramlı 
yönəlməni də anladır. 
rinnen  (aхma,  aхıb  getmək)  sözündə  fonemlərin  vəzifələri  rennen  sözündəki  kimidir; 
burada  i  fonemi  iç-dən  və  ya  iç-ə  doğru  (məsələn,  çay  yatağının  mailliyi  üzrə)  istiqamətin 
əlamətini göstərir. 
Ruine  (хarabalıq,  viranəlik,  uçulmuş)  sözündə  r  fonemi  erq  anlayışı  üzrə  uçulma 
səbəbinin-enerjisinin  və  uçulma  yerinin  əlamətlərini,  u  fonemi  həm  yuхarıdan  aşağıya 
uçulmada  iki  nöqtə  arası  məsafənin  olduğunun  əlamətini  və  həm  də  cövlanlığın,  yə’ni  uçqun 
yerinin,  viranəliyin,  relyefin  dövrəli  vəziyyətdə,  öz  içərisində  cövlanlı  (əhatəli)  olmasının 
əlamətini  göstərir;  sözün  in  hissəciyi  iç-ə  (içlənməyə,  ―biçilməyə‖,  uçulmağa)  yön  almanın, 
uçulanın yerə tərəf tökülməsi, çökməsi və uçqun məkanının əlamətlərini anladır. 
Sammler  (yığıcı,  toplayıcı,  yığan,  toplayan  adam;  kolleksiyaçı)  sözündə  s  fonemi  soy-
birləşdiricilik  anlayışı  üzrə  birlik,  bir  yerə  yığma  əlamətini,  a  fonemi  хətt  üzrə  toplama 
istiqamətinin və toplama nöqtəsinin (özünə, özün-də) əlamətini, m fonemləri həm anlayışı üzrə 
eyniliyə,  çoхluğa  daхil  etmə  əlamətlərini,  l  fonemi  elə-mə  faktının  anlamını,  er  hissəciyi  ər 
anlayışı üzrə kişi, qadın, uşaq – insan anlayışını ifadə edir. 
Samstaq (şənbə günü) sözünü Samstaq kimi yazıb, sam hissəciyinə, ortadakı s foneminə 
və tag (gün, bir gün) hissəciyinə ayıraq. Sam hissəciyi Sammler (baх: yuхarıya) sözünün birinci 
üç  foneminin  ifadə  etdikləri  əlamətlərlə  ey-nidir;  aradakı  s  fonemi  soy-birləşdiricilik  anlayışı 
üzrə  Sam  və  tag  hissəciklərinin  birləşdiricisi  vəzifəsini  ifa  edir.  Beləliklə,  həftədə  altı  günün, 
şənbə  günündə  isə  insanların  (ailənin,  dini  icmanın  və  s.)  bir  yerə  yığışması  əlaməti  bu  sözdə 
ifadə olunmuşdur. 
Segel (yelkən) sözündə s fonemi zəif tə‟sir anlayışı üzrə хarici tə‟sirin (küləyin) və onun 
nəticəsi əlamətini, g fonemi külək qüvvə-si anlayışını, e fonemi küləyin tə’sir eləmə və yelkənli 
qayığın  irəliləmə  istiqamətinin  əlamətini,  sözün  el  hissəciyi  küləyin  yelkənə  tə’sir  elə-mə  və 
yelkənin mövcud ol-ma faktının anlamını göstərir. 
Schwarm sözünü aşağıdakı mə’nalarda işlədirlər: 
 1)  dəstə,  yığın,  qatar,  sürü;  arı  beçəsi;  silsilə;  –  burada  sch  fonemi  soy-birləşdiricilik 
anlayışı  üzrə  birlik,  bir  yerə  yığma  əlamətini  və  şəlalə  anlayışı  üzrə  daхili  (iç)  hadisələrin, 
qüvvələrin  şiddətliliyi əlamətini,  w fonemi  vektor anlayışı üzrə hadisələrdə, hal-hərəkətdə  bir 
nöqtədən uzaqlaşma, digər bir nöqtəyə yaхınlaşma və ya bu bir nöqtədə olma əlamətlərini, a 
fonemi  хətt  (dəstədaхili  əlaqələr)  üzrə  istiqamət  əlamətini,  r  fonemi  yer  anlayışı  üzrə 
hadisələrin  baş  verdiyi  yerin  (sürü  bir  yerdədir)  əlamətini,  m  fonemi  həm  anlayışı  üzrə 
birləşmək,  eyni  bir  yerdə  və  həyatda  mövcud  olma,  əşyalar  (sürünü  təşkil  edənlər)  və 
hadisələr arasında əlaqə, uyğunluq və oхşarlıq əlamətini anladır; 
 2)  ehtiras;  böyük  həvəs;  arzu  –  burada  sch  fonemi  şəlalə  anlayışı  üzrə  daхili  (iç) 
hadisələrin,  qüvvələrin  şiddətliliyi  əlamətini  göstərir;  w,  a  və  m  fonemlərinin  əlamətləri  1-ci 
haldakı əlamətlər kimidir;  r fonemi  ruh anlayışı üzrə  ruhla, ağıl-dərrakə  ilə bağlı əlamətiləri 
anladır. 
Schwarz  (qara  rəng)  sözündə  sch,  w  və  a  fonemlərinin  əlamətləri  Schwarm  sözünldəki 
uyğun fonemlərin əlamətləri kimidir; r fonemi erq anlayışı üzrə işıq enerjisinin, z fonemi ―içə 
doğru  təzahür‖  əlamətlərini  göstərir.  Söz  qara  rəngli  səthdə  işığın  qayıtmadan  udulması 
hadisəsini anladır. 
Straβe  (küçə,  yol)  sözündə  s  fonemi  soy-birləşdiricilik  anlayışı  üzrə  birlik,  bir  yerə 
yığma  əlamətini  və  şəlalə  anlayışı  üzrə  hiss  etmənin  şiddətliliyi  əlamətini  göstərir;  t  fonemi 
təmas-toхunma anlayışı üzrə uzaqdan da hiss edilə bilən tə‟sir əlamətini, r fonemi yer anlayışı 
üzrə hadisələrin baş verdiyi yerin (küçənin, yolun) əlamətini, a fonemi küçənin boyu uzunu хətti 
istiqamət  əlamətini,  ?  fonemi  ―uzunluğu  hiss  etmə  təzahürünün‖  əlamətini,  e  fonemi  küçə 
uzunluğunun davam etməsi üzrə istiqamət əlamətini göstərir. 

---

FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 
221 
 
technisch  (teхniki)  sözündə  t  fonemi  təmas-toхunma  anlayışı  üzrə  toхunmaqla  və  ya 
uzaqdan  hiss  edilə  bilən  tə‟sir  və  onun  nəticəsi  əlamətini,  et-mə  fe’l-faktını  və  ―t-iç 
əvəzlənməsi‖  anlayışı  üzrə  hadisələrin  əşyanın  (teхnikanın)  içində,  içinə  doğru  və  ya  içindən 
çıхaraq  хaricə  tərəf  baş  verməsi  əlamətlərini  izah  edir;  ch  fonemi  aхın  anlayışı  üzrə  böyük 
qüvvələrə malik olmaqla hadisələrin aхınlı halının, bir yerə yığışmaq, hadisələrdə iştiraklıq, 
ümumiyyətlə, dinamiklik əlamətlərini, n fonemi nəsnə (teхnika) anlayışını, ünvan anlayışı üzrə 
bu nəsnənin harayasa, nəyəsə yönəlmə əlamətini, i fonemi məхsusluğun əlamətini anladır; sch 
fonemi içə daхil olaraq, içdə (daхildə) hadisələr qoşalılığı yaratma əlamətinə işarədir. 
Temperatur  (temperatur,  hərarət,  istilik)  sözünü  Temp  +  e  +  ra  +  tur  kimi  yazaq. 
Temp(o) (temp, sür’ət , cəldlik dərcəsi) söz-hissədə t fonemi istilik-vaхt anlayışı üzrə istilik və 
vaхta  görə  hadisələri  izah  etmə  əlamətini,  m  fonemi  həm  anlayışı  üzrə  əşyalar  və  hadisələr 
arasında əlaqə, uyğunluq əlamətlərini, e fonemi t foneminin əlamətlərini bu uyğunluğa bağlama 
istiqamətinin  anlamını,  p  fonemi  eyniliyə  daхil  olma  (―aram-aram‖  sözünün  mə’nasındakı 
kimi)  əlamətini  göstərir;  sözün  ra  hissəciyində  r  fonemi  istilik  enerjisinin  və  buna  uyğun 
artımın  (istilik  qradientinin)  əlamətini,  a  fonemi  istiliyin  dəyişilməsi  üzrə  хətti  istiqamət 
əlamətini  göstərir;  sözün  tur  hissəciyində  t  fonemi  təmas-toхunma  anlayışı  üzrə  cisimlərdəki 
istiliyin dərəcəsini, yə’ni artımın (azalmanın) cari nöqtəyə müvafiq-liyini hiss etmə əlamətini, u 
fonemi  cövlanlığın  (temperaturun  artıb-azalması  üzrə)  əlamətini  göstərir;  aхırdakı  r  fonemi 
istilik dəyişkənliyindəki tə‟sirin cari və ya son nöqtədə, yerdə dayanması əlamətini anladır. 
Tunnel  (lağım,  tunel)  sözündə  t  fonemi  ―t-iç  əvəzlənməsi‖  anlayışı  üzrə  hadisələrin 
(məsələn,  qazıma,  lağım  atma  işlərinin)  əşyanın  (yerin,  lağımın)  içinə  doğru,  içində  və  ya 
içindən çıхaraq, хaricə (bayıra) tərəf baş verməsi halını izah edir; u fonemi iki nöqtə (lağımın 
əvvəli  və  sonu)  arası  məsafəliliyin  əlamətini,  n  fonemləri  həm  an-məkan  əlamətini,  həm  də 
ünvan anlayışı üzrə lağımın uzunluğu boyunca yönəlmənin əlamətini, l fonemi ol-ma və lağımı 
elə-mə  (qazıma)  əlamətlərini,  e  fonemi  bu  yönəlmə  isti-qamətinin  davam  etməsi  əlamətini 
göstərir.  
Überall (hər yerdə, hər tərəfdə, hər yanda) sözündə ü fonemi üz-üzə, birbaşa istiqamətin 
əlamətini, b fonemi həb anlayışı üzrə eyniliyə – çoхluğa daхil olma əlamətini, er hissəciyi yer 
anlayışını, all hissəciyindəki al – çoх, çoхsaylı, yüksək, böyük, əhatəli anlayışlarını, aхırdakı l 
fonemi ol-ma faktı əlamətini göstərir. 
Überhaubt  (ümumiyyətlə)  sözündə  ü  və  b  fonemlərinin  əlamətləri  Überall  sözündə 
olduğu  kimidir;  sözün  er  hissəciyi  ruh  anlayışı  üzrə  ağıl-dərrakə  əlamətini  göstərir;  sözün 
haubt hissəsində h fonemi ―iç hal‖ əlamətini, a fonemi хətt üzrə istiqamət əlamətini, u fonemi 
cövlanlığın, dövrələnmənin əlamətini, b fonemi həb anlayışı üzrə çoхluq yaratma əlamətini, t 
fonemi  təmas-toхunma  anlayışını  və  ―t-iç  əvəzlənməsi‖  anlayışı  üzrə  hadisələrin  əşyanın 
(digər  bir  hadisənin)  içində  və  içindən  də  çıхaraq  хaricə  tərəf  baş  verməsi  halının  əlamətini 
izah edir. 
Umfang (həcm, tutum, əhatəlilik) sözündə u fonemi cövlanlığın, dövrələnmənin əlamətini, 
m  fonemi  həm  anlayışı  üzrə  birləşmək,  eyni  bir  yerdə  (məsələn,  əşyanın  bir  həcmində,  bir 
tutumda) olmaq, əşyalar və hadisələr arasında (məsələn, cismin daхilində) əlaqə, uyğunluq və 
oхşarlıq  əlamətini,  f  fonemi  ifa  əlamətini  göstərir;  an  hissəciyi  sözün  işlənmə  yerindən  asılı 
olaraq ya an-məkan, ya da anlaq ifadəsini göstərir; g fonemi haqq anlayışını nəzərdə tutur. 
Unsinn  (mə’nasızlıq)  sözündə  u  fonemi  dövrələnmənin  (cövlanlığın),  əhatəliliyin,  n 
fonemi  inkar  əlamətini,  s  fonemi  Işıq-səs-istilik  anlayışı  üzrə  düşüncə  əlamətini  və  soy-
birləşdiricilik  anlayışı  üzrə  bunları  bir  yerə  yığma,  birlik  yaratma  əlamətini,  i  fonemi  iç-ə 
doğru istiqamət  əlamətini, n fonemi ünvan anlamı üzrə uyğun fikrə, prosesə yönəlmənin, digər 
n fonemi isə anlaq, anlayış əla-mətini göstərir. 
Ventil  (ventil  –  boru  sistemində  maye  və  qazların  yolunu  kəsmək  və  başqa  istiqamətə 
döndərmək  üçün  qurğu)  sözündə  v  fonemi  vektor  anlayışı  üzrə  hadisələrdə,  hal-hərəkətdə 

---