Filasofiya az: filosofia qxd
Yüklə 4,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Strukturalizm
keçən əsrin 60-cı illərində Fransa fəlsəfəsində yaranmış yeni cərəyandır. Strukturalizmin fərqləndirici cəhətləri obyektivlik və elmi ciddilikdir. Strukturalizm, sözün həqiqi mənasında, fəlsəfə deyil, ilk növbədə linqvistikada konkret elmi- metodoloji oriyentasiyadır. O, tədqiqat obyektinin mücər- rədləşdirmə yolu ilə strukturunu, yəni gizli münasibətlərin məc- musunu tələb edir. Əsl fəlsəfi strukturalizm struktur metod linqvistikadan başqa elmlərə şamil edildiyi və insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində aşkar edilən eynitipli və ya hətta eyniyyət təşkil edən struk- turların statusu haqqında məsələ yarandığı vaxtdan inkişaf etməyə başlamışdır. Fəlsəfədə strukturalizm nəzəri biliyin əsaslandırılması problemlərinin həllində tətbiq edilir. Fransız alimləri – etnoloq Klod Levi-Stross, mədəniyyət tarixçisi Mişel Fuko, psixoanalitik Jak Lakan, ədəbiyyatşünas Rolan Bart psixoanaliz məsələlərinin fəlsəfi mənasının dərk edilməsi, struk- 178 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org turalizm metodlarının köməyi ilə biliyin qeyri-şüuri əsaslarının aşkar edilməsi sahəsində çox böyük işlər görmüşlər. Y.Kaqramanov göstərir ki, keçən əsrin 60-cı illərində struktura - lizmin “yeni filosoflar” deyilən bəzi nümayəndələri “fəlsəfənin ölümü” ideyasını irəli sürmüşdülər. Onlar elə güman edirdilər ki, fəlsəfə institusionallaşdırılmışdır və bu fəlsəfəyə qarşı ən yaxşı mübarizə vasitəsi məhz institusionallıqdan kənar, “köçəri”, “yatağa düşməmiş” filosofluq üsuludur. K.Levi-Stross həmin dövrdə “antipodların” ekzotik mədəniy - yətlərini, J.Lakan qeyri-şüurinin psixologiyasını, M.Fuko ağıl - sızlığı və cinayətkarlığı, J.Derrida ekzotik dil praktikalarını öyrənirdi. Bu predmetlərin hər biri İnstitusiyaya (burjua siviliza- siyasına) münasibətdə bu və ya digər şəkildə ona yabançı və eyni zamanda onunla intim bağlı olan, onu əhatə edən bir növ proto- plazma kimi çıxış edir. Strukturalizm, ilk növbədə, xüsusi elmi tədqiqatlar deməkdir. Strukturalistləri birləşdirən onların obyektiv biliklərə, dəqiq və yoxlanıla bilən həqiqətə marağıdır. Lakin strukturalizmin öz dünyagörüşü zəminləri vardır, onların arasında hakimiyyətin mənbəyindən və təzahür formalarından asılı olmayaraq, ona düşmən münasibət bəslənməsi xüsusilə seçilir. Strukturalistlərin əsas hədəfi insan-subyektdir. Onlar humanizmə, elmi baxımdan antropomorfizmə müharibə elan edir, düşünürlər ki, bu sonun- cuları tamam məhv etmək lazımdır. Onlar özünə, dünya haqqın- da və özü haqqında biliklərinə güvənən insanın “ölümü” barədə konsepsiya irəli sürürlər. Bu vaxtdan etibarən insan həmin struk- turların kor-koranə oyuncağı, mədəniyyətin rəmzi şəbəkələrinin əsiri vəziyyətində mövcud olmağa məhkumdur. Fransada ən nüfuzlu intellektual cərəyan olan strukturalizmin tarixlə münasibətləri mürəkkəbdir. Strukturalistlər əvvəllər isto - rizm termini ilə ifadə olunan hər şeydən şüurlu şəkildə imtina edirlər. Şəxssiz dil strukturları təkcə tarixi prosesin subyektini deyil, tarixi şüur mərkəzlərinin hamısını məhv edir. Tarix struk- tura çevrilir, strukturu isə mərkəzdən məhrum edirlər. 179 F ә l s ә f ә downloaded from KitabYurdu.org Jak Derrida tarixin mərkəzsizləşdirilməsi barədə strukturalist konsepsiyanı təsbit etmişdir. Onun fikrincə, struktur haqqında fikirlər mərkəz haqqında fikri istisna edir, mərkəz haqqında fikir isə öz növbəsində, onun strukturalist anlamında mövcud olan və ya “mövcud-iştirakçılıq” haqqındakı, mərkəz məkandakı yer yox, güman ki, müəyyən funksiya kimi birmənalı şəkildə Yer haqqında müəyyən edilmiş fikri istisna edir. Lakin bir halda ki, mərkəz, ilk başlanğıc, mənbə yoxdur, onda əhəmiyyətli və əhəmiyyətsiz, mühüm və qeyri-mühüm, mərkəz və periferiya arasında ənənəvi hədlər də aradan qalxır, hər şey eynimənalı dilə çevrilir. Bu mərkəzsizləşdirilmiş və subyektsizləşdirilmiş dil də strukturalist ideologiyası çərçivəsində subyektin və onun atribut- larının – şüurun və tarixiliyin əvəzedicisi kimi çıxış edir. Digər strukturalist P.Noraya görə, tarix lazım deyil, çünki o, mümkün deyildir. P.Noranın tədqiqatının predmeti tarix deyil, məhz hafizədir. Bu, prinsipial əhəmiyyətli məqamdır: tarix və hafizə zaman sırasında müxtəlif yerlər tutur və müxtəlif xronoloji prin- siplərə tabe olurlar – tarix keçmişə, hafizə isə həmişə yalnız indi- ki zamana aid olur. P.Noranın fikrincə, hafizədən tarixə keçid onunla bağlıdır ki, hər bir sosial qrup özünü yenidən təyin etmək zərurəti ilə üzləşir, bu isə yalnız əsl tarixin yenidən dərk edilməsi, canlandırılması vasitəsilə mümkündür. Hafizə borcu hər kəsi özünün tarixçisinə çevirir. 180 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org |