Filologiya məsələləri, №5, 2021 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

часть английского языка, которую изучают иностранные студенты. Эти 
глаголы не следует путать со свободными комбинациями глагол плюс наречие, 
где значения обоих их компонентов сохраняются. Чтобы избежать этого 
недопонимания, представлен ряд характеристик, которые могут помочь 
отличить фразовые глаголы от свободных синтаксических комбинаций, но они 
представлены ниже, потому что они изменяются в зависимости от того, 
является ли фразовый глагол непереходным или транзитивным. 
Важно выучить фразовые глаголы, потому что они отмечают разницу 
между средними и продвинутыми носителями английского языка, чей язык 
звучит более естественно. Фразовые глаголы имеют плохую репутацию среди 
студентов, потому что их просят выучить длинные списки, содержащие эти 
глаголы, без какой-либо очевидной логической связи между ними. Для этого 
ученики должны осознавать, как говорящие на английском языке обычно 
говорят об абстрактных вещах (e.g. intentions, feelings, attitudes), то есть 
выражая их как конкретные объекты (через концептуальную метафору), и 
тогда они смогут применять эти абстрактные понятия к пространственным 
наречиям в фразовых глаголах. 
Ключевые слова
: фразовые глаголы, сочетание, английский, частица, 
разделимые, неразделимые, переходные, непереходные 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Lalə Məsimova
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
63
TƏHMƏZOV ZAMİQ İLTİFAT OĞLU
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 
maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant № EİF/MQM/Elm-Təhsil-1-2016-
1(26)-71/07/5-M-23
AZƏRBAYCAN DİLİNİN DİALEKT FONETİKASINDA Ц (TS) SƏSİ VƏ 
ONUN ÜMUMTÜRK DİLLƏRİNƏ QARŞILIQLI İNTEQRASİYASI 
Xülasə 
Müasir türkologiyanın qarşısında duran vacib problemlərdən biri də qohum 
dillərin dialekt və şivələrinin fonetik xüsusiyyətlərini müqayisəli şəkildə 
öyrənməkdir. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrinin fonetik xüsusiyyətləri ilə 
ümumtürk dillərinin fonetikası arasında oxşar və fərqli cəhətlər özünü göstərir və 
buna görə də həmin qohum dillərin müqayisəli-qarşılaşdırmalı yolla 
araşdırılmasınadaim ehtiyac yaranmış, bu ehtiyac son illər türk xalqlarının iqtisadi-
mədəni inteqrasiyası ilə əlaqədar olaraq daha da güclənmişdir. Normativ səviyyədə 
götürəndə Azərbaycan dilinin dialekt və şivə fonetikası ilə türkcələrin fonetik hadisə 
və qanunları arasında fərqlər də az deyildir. Azərbaycan dilinin dialekt və 
şivələrindəki hər hansı bir fonetik hadisənin digər türkçələrlə müqayisəli üsulla 
tədqiqi ilə onların tarixi inkişaf proseslərini və qanunauyğunluqlarını 
müəyyənləşdirmək mümkündür. Həmçinin də qohum dillərin və ya dialektlərin 
inkişaf prosesində baş vermiş inteqrasiyanın yaranmasını şərtləndirən başlıca 
faktorları da üzə çıxarmaq mümkündür. Məlumdur ki, Azərbaycan dili şivələrində 
samitlər sistemində özünü göstərən fonetik hadisələrdən biri də ц-laşmaqdır və 
məqalədə bu fonetik hadisənin Azərbaycan dili şivələrində yayılmış arealları və 
ümumtürk dillərində işlənmə xüsusiyyətləri faktiki nümunələr əsasında izah olunur. 
Açar sözlər:
ц-laşma hadisəsi, türkcə, dialekt və şivə, fonetik hadisə, 
qarşılıqsız inteqrasiya 
Aktuallıq:
ц (ts)-laşma fonetik hadisəsinə Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu 
şivələrində, Cəbrayıl, Gədəbəy, Qarakilsə, Zəngibasar şivələrində rast gəlinir və bu 
fonetik hadisənin yayılan arealı barədə dialektoloqlarımızın əsərlərində maraqlı 
məlumatlara təsadüf olunur. ц-laşma hadisəsinin ümumtürk dilləri ilə şivələrimiz 
arasında oxşar və fərqli cəhətlərinin araşdırılmasına türkologiyada səthi 
yanaşılmışdır. Halbuki, danışıq səsləri hər hansı bir dilin mövcudluq vasitəsidir və bu 
baxımdan yanaşdıqda dildə baş verən hadisələrin demək olar ki, hamısının 
mərkəzində bu və ya digər cəhətdən səslənən nitq dayanır və həmin nitq səslərinin 
özünəməxsus cəhətlərini analiz etmək, bir səsdən digərinə keçid 
qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirmək olduqca vacibdir və hər bir qohum dildə 
işlənən ц (ts)-laşma fonetik hadisəsini bir-biri ilə qarşılaşdırmaq, hansı səs 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
64
dəyişmələri nəticəsində yarandığını aşkara çıxarmaq aktuallıq kəsb edən 
məsələlərdən biridir.
Giriş: ц (ts)
səsinin xarakteristikası haqqında ilk məlumata M.Şirəliyevin 
dialektoloji araşdırmalarında rast gəlmək olur. Alim göstərir ki, “
ts
dilönü qovuşuq 
kar səsdir. 
ts
səsinə dialekt və şivələrimizdə az və ya çox dərəcədə təsadüf edilir. 
ts 
səsi ədəbi dil, dialekt və şivələrdə söz əvvəlində işlənən 
ç
səsinə uyğun gəlir. Məs: 
tsay-çay, tsox-çox, tsöp ˂çöp, tsul˂çul, tsirax ˂çıraq, tsıxır-çıxır, tsəltik-çəltik, 
tsəmənnik-çəmənnik, tsimirik-çimirik və s. (1, 73).
Tədqiqatçı müasir türk ədəbi dillərində ts səsinə təsadüf edilmədiyini, lakin 
bu dillərin dialektlərində özünü göstərməsindən də bəhs etmişdir və dialektoloq-alim 
Şakirova və Tumasevaya söykənərək 
ts 
səsinin işlənmə xüsusiyyətlərini
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri ilə tatar dilinin dialekt və şivələri ilə müqayisə 
edərək yazır ki, müasir tatar dilinin misar və tümen dialektlərində 
ts 
səsi geniş 
surətdə yayılmışdır. Burada 
ts
səsi 
ç
səsinə uyğun gəlir. Məs: tsalqı “dəryaz”, kaçtsı, 
tsoyun “çuğun”, petsax, tsəts “saç”, tsəynek “çaynik”, tseben “milçək”, tsülmək, 
batsa “bacanaq”, tsarık “çarık”, kötsek “küçük”, palasık “balaçıq”, tsətsimama 
“n
ənə”, pitsəm ˂peçat, tsumatan ˂çemodan (1, 73).
Ümumtürk dillərində ц-laşma hadisəsinin səbəbinə müxtəlif aspektlərdən 
yanaşılır və fərqli mülahizələr söylənilir. M.Şirəliyev qovuşuq ц səsinin Ordubad və 
Şahbuz şivələrində işlənməsini İbir-Qafqaz dillərinin təsiri ilə izah etmiş (2, 14), 
sonralar isə bu hadisəni Azərbaycan dilində qıpçaq elementi saymışdır (3, 11). 
ц
səsi müasir monqol dilində də işlənməkdədir və müasir monqol dilinin 
faktlarına əsaslanan bəzi tədqiqatçılar “qovuşuq ts səsinin türkçələrdə , o cümlədən 
Azərbaycan dilində işlənməsini monqol təsiri ilə bağlamışlar” (4, 147-148). 
Məlumdur ki, dillərin müasir vəziyyətinin faktlarının müqayisəsi heç də heç də 
həmişə etibarlı nəticə əldə etməyə imkan vermir. Belə ki, müasir monqol dilindəki 
ц
səsinə qədim monqolcada 
ç
səsinə uyğun gəlir. Monqol dillərindəki ç səsi bir vaxtlar 
ц
səsinə keçmişdir (5, 79; 6,71; 7, 56). 
Ümumtürk dillərində hər bir fonetik hadisəni müqayisə edərkən onların hansı 
qohum dildən hansına keçdiyini doğru-dürüst müəyyənləşdirmək lazımdır. Uzun illər 
bəzi tədqiqatçılar ts səsinin alınma olduğunu və rus dilindən türkcələrə, o cümlədən 
Azərbaycan dilinə keçdiyini əsaslandırmağa çalışsalar da, bunlar özünü tam şəkildə 
doğrultmadı. Əlbəttə, unutmamalıyıq ki,
ts
səsi bəzi türk dillərinə keçən alınma 
sözlərin tərkibində işlədilir. Məsələn, Azərbaycan, qırğız, özbək dillərində 
sement, 
sink
, türk dilində 
çimento, çinko
sözləri əksər türkcələrdə 
tsement, tsink
şəklində 
yazılır (7, 103).
ц
səsinin formalaşma istiqamətlərini və sözlərin tərkibində işlənmə yerini 
E.Əzizov dürüst müəyyənləşdirərək göstərir ki, “dialekt fonetikasında bəzən elə 
fərqləndirici əlamətlər də olur ki, bunların izahı xalqın etnik tarixi ilə əlaqələnir. Belə 
dil xüsusiyyətləri etnolinqvistik səciyyəli olur, buna görə də onları xalq dilinin 
formalaşmasında iştirak etmiş tayfa dili elementləri kimi qiymətləndirmək 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
65
mümkündür. Azərbaycan dili şivələrində samitlər sistemində özünü göstərən belə 
əlamətlərdən biri 
ц-
laşmadır. Dilimizin bır sıra şivələrində ən çox söz əvvəli, qismən 
söz ortası mövqelərində ədəbi dildəki dil-yuvaq, kar ç samitinin yerinə dilönü, 
qovuşuq kar
ц 
səsi işlənir” (8, 91). 
İ.Bayramov Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin verdiyi materiallara 
əsaslanaraq 
ц
-nı səs tellərinin veziyyətinə görə cingiltili, əmələ gəlmə yerinə görə 
damaq-diş, əmələ gəlmə üsuluna görə qovuşuq samit kimi səciyyələndirir və göstərir 
ki, “bu samit cənub qrupu şivələrində daha çox işlənir və 
ц 
samitinə Ordubadın Aza, 
Vələvir, Kələki, Sabir, Şahbuz rayonunun Keçəli kənd şivələrində, Təbriz dialektinin 
Kəmər şivəsində müşahidə olunur” (9, 114; 10, 42; 11, 46). 
Əksər türkoloqlar ç samitinin ümumtürk dillərində keçid istiqamətlərini 
müəyyənləşdirərkən 
ç-ts
keçidindən də yan keçmirlər. A.Hüseynovun nəzərincə, 
Ordubad şivəsindəki ts samiti alınma səs deyil, 
ç
foneminin variantıdır. V.İ.Abıyev 
malkar dialektindəki 
ц
-laşmanı osetin dilinin təsiri ilə izah etmişdir. N.Ə.Hacıyeva 
yazır ki, 
ц
-laşma və onunla yanaşı baş verən dz-ləşmə Qafqaz ərazisində daha çox 
sıxlaşır. Ola bilsin ki, coğrafi sərkit-Qafqaz dillərinin ərazi yaxınlığı şərait 
yaratmışdır (
ц 
səsi bir çox dillərdə -gürcü, ostin və s. geniş yayılmışdır). Bununla 
birlikdə 
dz
-ləşmə və 
ц
-laşma hadisələrinin implikativ əlaqəsi mühüm 
dərəcədəuniversaldır (5, 71). F.M.Qaripov isə belə hesab edir ki, 
ç\\ ц 
uyğunluğu 
olan İran dillərinin 
ц
-laşan türk dillərinə təsiri haqqındakı fərziyyəni də tamamilə 
inkar etmək olmaz (12, 139). Bu fikrə qarşı çıxan E.Əzizov qeyd edir ki, 
ц
-laşma 
bəzən elə areallarda müşahidə edilir ki, orada İran dillərinin təsirindən danışmaq 
mümkün deyil (məsələn, karçim dilinin cənub dialektinin yayıldığı areal, Qərbi 
Sibir) (8, 79). 
Türkcələrin dialket və şivələrində adətən 
ц
-laşma və 
dz
-laşma parelel şəkildə 
özünü göstərir. 
ц
-laşma qaraçay-balkar dilində daha aydın şəkildə nəzərə çarpır. Bu 
balkar dilinin səciyyəvi xüsusiyyətidir: 
ц
elek
˂çelek “vedrə”, 
цibin 
˂çibin “milçək”, 
erkeцe ˂erkeç (keçi), keye˂ “keçe”, axцa˂axça “pul” (13,68). dz fonetik hadisəsi 
qaraçay-balkar dilinin yuxarı balkar şivəsində qeydə alınmışdır: dжl\ ж (jıl) “il”, 
dжr//жr (jır) (mahnı) (5, 69; 8,78). 
ц
-laşma fonetik hadisəsi müqayisə etdiyimiz dillərin bəzilərində aktiv, 
bəzilərində isə passiv şəkildə özünü göstərir. Başqa sözlə desək, bir dildə “qeyri-
münasib görünən artikulyasiya” başqa bir dildə bütünlüyü ilə münasib hesab edilir. 
“Fonetik dəyişmələrin səbəblərini dildən xaricdə deyil, dilin özündə, onun daxili 
inkişaf qanunlarında axtarmaq lazımdır. Fonetik dəyişmələr olduqca dolayı və 
mürəkkəb xarakter daşıyır. Bir çox şəxslərin inkişafındakı dəyişikliklərin təsiri 
altında, qrammatik və leksik proseslərin təsiri altında əmələ gələ bilər” (14, 128). 
Məsələn: 
ц
-laşma türk dilinin Trabzon və Rizə əyalətlərindəki şivələrində zəif 
şəkildə müşahidə edildiyi halda, tatar dilinin müasir dialektinin ən davamlı 
əlamətlərindəndir. Və yaxud, Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrindəki bəzi 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
66
sözlərdə 
ц
-laşma 2 mövqedə özünü göstərdiyi halda, kar 
ц
affikatı tatar dilinin şərq 
dialektində sözün bütün mövqelərində işlənir.
Səs keçidləri, yaxud səs əvəzlənmələri, bir qayda olaraq, dilin fərqləşməsi 
prosesində yaranır “İlk dəfə olaraq tələffüz fərqlənmələri meydana çıxır, eyni söz 
nitq arealında fərqli tərzdə öz ifadəsini tapır. Beləliklə, eyni sözün fonetik cəhətdən 
fərqli variantları üzə çıxır. Sonra dilin həm leksik, həm də fonetik layında 
fərqlənmələr əmələ gəlir. “Dil diferesianlaşması nitq areallarının bir-birindən təcrid 
olunması və xüsusiləşməsi dövrü ilə bağlıdır” (16, 3). 
Biz şübhə etmirik ki, bütün türkcələrdə birini əsas samit səslər yaranmış və 
dilin inkişafı ilə əlaqədar olaraq onların variantları meydana çıxmışdır və 
ç
səsi də 
belə samit səslərdən biridir. Belə olan halda, 
ç
samitinin türkcələrdə xarakteri və bu 
samitlə bağlı keçid istiqamətlərinə də nəzər salmaq vacibliyi ortaya çıxır. Türkoloji 
ədəbiyyatlarda göstərilir ki, 
ç
samiti küylü, kar (qüvvətli), affrikat samitidir. Həmin 
samitlərin əmələ gəlməsində kipləşmə ilə yanaşı, hava axımının süzülərək xaric 
olması səciyyəvi haldır. Məs: çağ, çağdaş, çakal (türk), çaqqal, çınqıl, çalğı 
(Azərbaycan), çayko, çara, çarık (qırğız), çapak, çapku, çapraş (uyğur) və s. 
Ç
samiti ilə bağlı ümumtürk dillərində keçid istiqamətlərini türkoloji 
mənbələr əsasında aşağıdakı kimi vermək olar: ç-ş keçidi: çadır (türk, Azərbaycan), 
satır (qazax, çağ (türk), sak (qazax), çakıl, çınqıl (türk, Azərbaycan), çağıl (qırğız), 
çam (türk) – sam (Azərbaycan), çekirge (türk) – şəgirtge (qazax), çoban (türk, 
Azərbaycan), - sopan (qazax), çorba (türk) – şorba (Azərbaycan). 
Ç-ts
keçidi: çinko (türk)-tsink (başqırd, tatar, türkmən, uyğur). 
Ç-ş keçidi: çadı (türk, Azərbaycan), satır (başqırd), çare, çarə (türk, 
Azərbaycan), sara (başqırd), çolak (türk, Azərbaycan, uyğur), çulak (başqırd) (7, 84).
Riyazi hesablamal əsasında deyə bilərik ki, ç samitinin keçid istiqamətləri ilə 
bağlı türkoloqlar 10-dan çox istiqamət müəyyənləşdirmişlər (17, 86; 18,27). 
Müşahidələrimiz göstərir ki, 
ц
-laşma və yaxud dz-laşma oğuz qrupu türk 
dilləri ilə müqayisədə qıpçaq dillərinin dialektlərində, həm də ədəbi dillərində daha 
aktivdir. 
ц
-laşmaya karaim dilinin cənub dialektində də təsadüf olunur. Bu fonetik 
hadisəyə Tacikstan və Qırğızstan dağlarında yaşayan çayırçı adlı qırğız tayfasının 
dilində də rast gəlinir. N.Z.Hacıyevanın fikrincə, 
ц
-laşmanın mərkəzi qaraçay-balkar 
dialektlərinin yayıldığı rayondur (17, 70). 
Nəticə: ц
-laşma müəyyən bir tarixi dövrdə türk tayfalarının müəyyən hissəsi 
üçün səciyyəvi olduğundan qədim dövrlərdən üzü bəri həmin tayfalar bu fonetik 
hadisəni öz dillərində qoruyub saxlamış, bu günümüzə qədər gətirib çıxartmışlar. 
Azərbaycan və o cümlədən türkcələrin şivələrindəki 
ц
-laşmanın sabir-xəzər 
tayfalarının dil vahidlərinin qalığı olduğunu söyləyənlərə biz də öz növbəmizlə haqq 
qazandırırıq. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
67
Ədəbiyyat 
1.
Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları, Bakı, “Şərq-Qərb” 
2008. 
2.
Şirəliyev M. Şahbuz şivələrinin fonetikası. Azərb. SSR EA Nizami adına 
Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun əsərləri, VIII cild, Bakı, 1957. 
3.
Ширалиев М. Киргизские элементы в Азербайджанском 
языке//исследования по грамматике и лексике тюркских языков. 
Ташкент, 1965. 
4.
Велиев С.А., Гаджиев Т.И. О двух диалектных фактах//Вопросы 
диалектологии тюркских языков. Т.IV, Баку: изд-во АН Азерб. ССР. 
1966. 
5.
Гаджиева Н.З. Тюркоязычные ареалы Кафказа. М., Наука, 1979. 
6.
Серебреников Б.А., Харькова С.С. О некоторых эффективных методах 
исследования проблемы родство тюркских и монгольских языков // 
советская тюркология, 1983, №5 
7.
Kazımov İ. Müasir türk dillərinin müqayisəli fonetikası, I cild, Bakı, “Elm və 
təhsil”, 2011 
8.
Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası, Bakı, “Elm və təhsil”, 
2016. 
9.
Bayramov İ. Azərbaycan dili şivələrinin fonetikası. Bakı, “Elm və təhsil”, 
2016. 
10.
Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri. Bakı, Azərb. SSR EA 
nəşriyyatı,1962. 
11.
Məmmədli M. Azərbaycan dilinin Təbriz dialekti. Bakı, 2007.
12.
Гарипов Т.М. Киргизские языки Уроло – Поволжья. Опыт 
синхронической и диахронической характеристики. М., Наука, 1979. 
13.
Алиев У.Б. Диалектное членение языка карачаевцев и башкирцев // 
Вопросы диалектологии тюркских языков. Т.III, Баку: изд-во Азерб. 
ССР. 1963. 
14.
Budaqov R.A. Dilçiliyə dair oçerklər. Bakı, Azərnəşr, 1956. 
15.
Aхатов Т.Х. О восточном диалекте татарского языка // Вопросы 
диалектологии тюркских языков. Баку: изд-во, АН Азерб. ССР, 1958. 
16.
Yusifov M. Türk dillərində kök sözlərin fonomologiyası, Gəncə, 1994. 
17.
Serebrennikov V.A., Hacıyeva N.Z. Türk dillərinin müqayisəli tarixi 
qrammatikası. Bakı, 2002 (tərcüməçi: Tofiq Hacıyev). 
18.
Современный туркменский язык. Ашгабад, 1960. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
68
Замик Тахмазов 
Звук ц (ц) в диалектной фонетике азербайджанского языка и его взаимная 
интеграция во общетюркские языки 
Резюме 
Одной из важных задач, стоящих перед современной тюркологией, 
является сравнительное изучение фонетических особенностей диалектов и 
говоров родственных языков. Существуют сходства и различия между 
фонетическими особенностями диалектов и говоров азербайджанского языка и 
фонетикой общетюркских языков, и поэтому существует постоянная 
потребность в сравнительном изучении этих родственных языков.
На нормативном уровне существует множество различий между 
диалектной и говорной фонетикой азербайджанского языка и фонетическими 
явлениями и законами тюркских языков. Изучая любое фонетическое явление в 
диалектах и говорах азербайджанского языка в сравнении с другими 
тюркскими языками, можно определить процессы и закономерности их 
исторического развития. Также можно определить основные факторы, которые 
привели к интеграции, которая произошла в процессе развития родственных 
языков или диалектов. 
Известно, что одним из фонетических явлений, проявляющихся в 
системе согласных в азербайджанских диалектах, является использование 
звука 
ц
, и в статье разъясняются ареалы этого фонетического явления в 
азербайджанских диалектах и особенности его развития в общетюркских 
языках на основе фактических примеров. 
Ключевые слова:
использование звука 
ц,
тюркский язык, диалект и говор, 
фонетическое явление, невзаимная интеграция. 
Zamik Takhmazov 
The sound ц (ts) in dialect phonetics of the Azerbaijani language and its mutual 
integration into common Turkic languages. 
Summary 
One of the most important tasks facing modern Turkology is a comparative 
study of the phonetic features of dialects and accents of native languages. There are 
similarities and differences between the phonetic features of dialects and accents of 
the Azerbaijani language and the phonetics of all Turkic languages, and therefore 
there is a constant need for a comparative study of these native languages.
At the normative level, there is a multifaceted difference between the 
dialectal and colloquial phonetics of the Azerbaijani language and the phonetic 
phenomena and laws of the Turkic languages. Studying any phonetic phenomenon in 
dialects and accents of the Azerbaijani language in comparison with other Turkic 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
69
languages, it is possible to determine the processes and patterns of their historical 
development. It is also possible to identify the main factors that led to the integration 
that occurred during the development of related languages or dialects.
It is known that one of the phonetic phenomena manifested in the consonant 
system in Azerbaijani dialects is the use of the sound ц , and the article explains the 
areas of this phonetic phenomenon in Azerbaijani dialects and the peculiarities of its 
development in common Turkic languages on the basis of actual examples. 
Key words:
use of the sound ц, Turkic language, dialect and accent, phonetic 
phenomenon, non-reciprocal integration.
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: f.e.d., prof. Mahirə Nağı qızı Hüseynova
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
70
AYNURƏ XANLAROVA 
ADU 
Rəşid Behbudov 134
e-mail:[e-mail] 
FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRƏ KREATİV YANAŞMA 
XÜLASƏ 
Semantika və strukturla bağlı bir çox problemlərin mərkəzində məhz 
frazeoloji vahidlər durur. Ən sıx rast gəlinən çətinliklər frazeoloji vahidlərin məna 
bütövlüyü ilə bağlıdır.Bildiyimiz kimi frazeoloji vahidlərin mənası onların 
komponentlərinin ayrı-ayrılıqda ifadə etdikləri mənadan asılılıq təşkil etmir və hər 
bir frazeoloji vahid özünəməxsus mənaya malikdir. Bu baxımdan onlar da sözlərlə 
eynilik təşkil edirlər, onları sadəcə olaraq ifadə etdikləri məna ilə yadda saxlamaq 
lazımdır.
Məlum olduğu kimi frazeoloji lüğətlərdə frazeoloji vahidlər öz orijinal 
formaları ilə əks olunurlar. Lakin diskursun müxtəlif tiplərində biz heç də hər zaman 
frazeoloji vahidlərin orijinal forması ilə rastlaşmırıq. Dəyişdirilmiş, modifikasiya 
edilmiş və transformasiya edilmiş frazeoloji vahidlərə xüsusilə də jurnalistika 
sahəsində çox geniş rast gəlinir. Belə ki, transformasiya edilmiş frazeologizmlər 
mətbuatın dilində, xüsusilə də siyasi diskursda çox effektiv şəkildə tətbiq olunur. 
Qəzet və jurnalların başlıqları, eləcə də reklam lövhələrində, ayrı-ayrı brend və 
markaların tanıtımında bu tip frazeoloji vahidlər çox uğurla istifadə olunur. Bunun da 
əsas səbəbi onların hər bir xalqın təfəkkürünün məhsulu olmasıdır. Qəzet və jurnal 
başlıqları sanki oxucunu məruzəni oxumağa dəvət edir. Məna etibarilə bütün mətn 
üçün önəm daşıyan frazeoloji vahid adətən başlıqlarda yerləşdirilir. 
Məqalədə frazeoloji vahidlərin transformasiyasının müxtəlif tipləri qeyd 
edilmiş və təhlil olunmuşdur. Təhlil prosesində frazeoloji transformasiyanın hansı 
tiplərinin daha geniş istifadəyə cəlb olunması müəyyən edilmişdir. Frazeoloji vahidin 
ötürməli olduğu semantik mesaj dəyişdirilmiş frazeologizmlə daha da gücləndirilir. 
Yazıçı oxucuya frazeologizmi xatırlatmaq üçün onun bir hissəsinin olması kifayətdir 
ki, oxucu və ya dinləyici bütün frazeoloji vahidi xatırlaya bilsin. 
Təbii bir haldır ki, frazeoloji vahidlərdən geniş şəkildə, doğru 
məqamlarda istifadə əlbəttə ki, məruzəni, yazılan yazını oxucu üçün daha 
düşündürücü və maraqlı edir. Frazeoloji vahidlərdən düzgün istifadə edə bilmək həm 
də yazıçı və sənətkarın novatorluq keyfiyyətlərindən xəbər verir və müəllif bu yolla 
öz duyğu və düşüncələrini individual bir tərzdə oxucuya çatdırmış olur və nəticə 
etibari ilə yazıçı və oxucu arasında çox obrazlı, fərqli və birmənalı olmayan 
şəxsiyyətlərarası ünsiyyət yaranır. Bele qeyd edə bilərik ki, frazeoloji vahidlərdən 
düzgün istifadə həm yazıçının bədii təsir vasitələrindən effektiv istifadə edə bilmək 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
71
bacarığının, həm də müəllif və oxucu arasında maraqlı kommunikasiya 
kompetensiyasının yaranmasının ən bariz sübutudur. 
Açar sözlər:
frazeoloji vahidlər, frazeoloji transformasiya, okkazional dəyişikliklər, 
kreativ yanaşma 
Kompozisionallıq prinsipinə zidd olan frazeoloji vahidlər bir çox hallarda
donmuş, dondurulmuş ifadələr (fossilized, petrified or frozen lexical items) 
adlandırılırlar. Təəccüb, maraq, istehza, kinayə, yumor kimi effektlərə nail olmaq 
üçün frazeoloji vahidlər, xüsusilə də atalar sözləri, məsəllər, qanadlı sözlər, şüarlar 
manipulyasiya edilə bilərlər (Gläser, 1986: 46–47; Naciscione, 2010: 26; Omazie, 
2008: 74). Həmçinin ya kontekstual boşluqların (contextual slots) doldurulması və ya 
sadəcə zövq üçün dil oyununun təşkilində istifadə oluna bilərlər. 
Omazienin fikrincə frazeologiya ilə bağlı bir sıra tədqiqatlarda sadəcə bir 
faktor mühüm amil kimi dəyərləndirilir. Belə ki, bəzən kontekst məsələsi, bəzən isə 
frazeoloji vahidlərin komponentlərinin ayrı-ayrılıqda ifadə etdikləri məna tədqiqatın 
istiqamətini müəyyən edir. Lakin bir çox hallarda ayrı-ayrı dil istifadəçilərinin 
individual cəhətləri ( yaş, cins, təhsil, dil biliyi məsələləri) arxa planda qalır. Aydın 
məsələdir ki, bu və ya digər frazeoloji vahid oxucu və ya dinləyiciyə tanış deyilsə, bu 
zaman fərqli formalarda anlaşılıb dərk edilmə halları mümükündür. Xarici dildə 
mövcud olan frazeoloji vahidlərin dərk edilməsində həm doğma dil, həm də xarici dil 
bilikləri ( background knowledge) əhəmiyyətli rola malikdir. Hər hansı frazeoloji 
vahidlə ilk rastlaşma zamanı birdilli və ikidilli frazeoloji lüğətlər çox lazımlı ola 
bilər. Əlbəttə həmin frazeoloji vahidlə növbəti qarşılaşma və eyni zamanda onun
modifikasiya edilmiş ( dəyişdirilmiş) forması ilə iş zamanı qazanılmış fon bilikləri ön 
plana çıxır (Omazie, 2008: 74). 
Gleyzerin qeyd etdiyi kimi frazeoloji vahidlər jurnalistika sahəsində də çox 
geniş yayılmışdır. Oxucunun diqqətini cəlb etmək, qəzet və jurnallarda olan yazıya 
maraq oyatmaq üçün onlara xüsusilə də qəzet başlıqlarında daha sıx təsadüf olunur. 
Kommersiya ilə bağlı elanlarda isə şüarların yadda saxlanılması qabiliyyətinin 
yüksəldilməsi üçün frazeologizmlər bir çox hallarda dəyişikliklərə məruz qalırlar. 
Dəyişdirilmiş, modifikasiya edilmiş və ya başqa sözlə desək transformasiya edilmiş 
frazeoloji vahidlərə yalnız reklam elanlarında, qəzet məqalələrində deyil, həm də 
bədii əsərlərdə, siyasi çıxışlarda tez-tez rast gəlmək mümkündür. Göründüyü kimi 
müəllif tərəfindən xüsusi məqsədə nail olmaq niyyəti ilə dəyişdirilmiş frazeoloji 
vahidlər hətta gündəlik istifadə olunan mətnlərdə belə tətbiq olunursa, yəni 
düşünüldüyü kimi nadir hallarda tətbiq olunmursa, bəs onlar xüsusi ixtisaslaşdırılmış 
frazeoloji lüğətlərə və ya dərsliklərə daxil ediliblərmi. Bu dil vahidləri onlarla tanış 
olmayan oxucuda, xüsusilə də xarici dil öyrəncilərində müəyyən çaşğınlığa səbəb ola 
bilər. Transformasiya edilmiş frazeoloji vahidlər təkcə xarici dil öyrənciləri üçün 
deyil, həmçinin doğma dil daşıyıcıları üçün də problemli situasiyaların yaranmasına 
səbəb ola bilər. Belə ki, bu zaman modifikasiya edilmiş frazeoloji vahidlə orijinal 
frazeoloji vahid arasında oxucu və ya dinləyicinin mental leksikonunda birbaşa əlaqə 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
72
yaranmaya bilər. Burada əlbəttə ki, oxucu və ya dinləyicinin şüurunda müəyyən 
əlaqələndirmə və leksik emal proseslərinin həyata keçirilməsi mütləqdir. Qleyzerin 
fikrincə, bir çox hallarda kommunikativ mühitdə doğma dil daşıyıcılarının linqvistik 
bacarıqları və stilistik təcrübələri dəyişdirilmiş frazeologizmlərin üslubi potensialının 
dərkində sanki bir açar rolunu oynaya bilər (Gläser, 2001: 132). Bu zaman oxucu və 
ya dinləyici məhsuldar ünsiyyət prosesində transformasiya edilmiş frazeoloji vahidlə 
onun orijinal forması arasında birbaşa əlaqə qura bilər.
Dilçi alimlərin böyük əksəriyyəti frazeoloji vahidlərdə baş verən bütün 
kontekstual dəyişiklikləri iki yerə ayırırlar- semantik və struktur-semantik. Semantik 
modifikasiyalar frazeoloji vahidin quruluşunda və formasında heç bir dəyişikliyi 
ehtiva etmir. Lakin ikinci qrupa aid olan modifikasiyalar nəzərdə tutulduqda 
frazeoloji vahidin həm strukturunda, həm də mənasında baş verən dəyişikliklər 
nəzərdə tutulur. 
Diskursda transformasiya edilmiş frazeoloji vahidlərlə bağlı çoxlu sayda 
təsnifatlar mövcuddur. Frazeoloji vahidlərin transformasiyası ilə bağlı bir çox 
təsnifatlarda aşağıdakı aspektlər mütləq şəkildə araşdırılır. 
I. 
Frazeoloji vahidin komponentlərinin əvəzedilməsi (
substitution)
1.1 Feillərin əvəzedilməsi 
(Verb substitution)
1.2 Sifətlərin əvəzedilməsi (
Adjective substitution)
1.3 Əvəzliklərin əvəzedilməsi (
Pronoun substitution) 
II. 
Frazeoloji vahidin tərkibinə əlavələrin edilməsi (
Expansion) 
2.1
. 
Premodifikatorlar
(Premodifier)
Frazeoloji vahidin tərkibinin özündən əvvə gələn əlavələrin hesabına 
genişləndirilməsi. Bu yolla müəllif frazeoloji vahidin mənasını daha da zənginləşdirə 
bilir.
2.2
Postmodifikatorlar
( 
Postmodifier) 
Bu dəyişikliklər əksər hallarda frazeoloji vahidin tərkibinə zərflərin, sözönülü 
biləşmələrin əlavə edilməsi hesabına baş verir. 
2.3.
Premodifikator və postmodifikatorların birgə iştirakı ilə baş verən frazeoloji 
transformasiyalar 
III. 
Frazeoloji vahidin komponentlərinin ixtisar edilməsi
(
Shortening)
Bu tip transformasiya prosesində adətən frazeologizmin feil hissəsi buraxıla bilər. 
Xüsusən də sadəcə qrammatik fuksiyaya malik olan və ümumi mənanın 
anlaşılmasında bir o qədər də əhəmiyyət kəsb etməyən 
to be və to have feilləri
buraxıla bilər. Yazıçılar oxucu biliklərindən istifadə edirlər, çünki əksər hallarda 
deyimin bir hissəsi oxucunun bütün quruluşu xatırlaması üçün kifayətdir. Frazeoloji 
vahidlərin transformasiyasının bu növündən xüsusilə də media nümayəndələrinin 
dilində geniş tətbiq olunur. Aydın məsələdir ki, qəzet və jurnal başlıqlarda bu 
elliptik formaların istifadəsi jurnalist dilinə xas olan xüsusiyyətlərdən biri kimi qeyd 
edilir.
IV. 
Qrammatik modifikasiyalar (
Grammatical modification)

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
73
Frazeoloji vahidi təşkil edən komponentlərin qrammatik cəhətdən dəyişdirilməsi 
hallarına aşağıdakıları şamil edə bilərik: 
4.1 Feili frazeoloji vahidləin ismi birləşmələrlə ifadə edilməsi 
4.2 Feili frazeoloji vahidlərin məchul növdə ifadə edilməsi 
4.3 Frazeoloji vahidin tərkibində olan sifətlərin adi dəərəcədə deyil müqayisə 
dərəcəsində verilməsi 
4.4 Frazeoloji vahidin tərkibində olan isimlərin sayında dəyişiklik edilməsi 
V. 
Birləşdirmə (
Coordination) 
Frazeoloji transformasiyanın bu tipi eyni kompoentə malik olan qismən eyni olan 
frazeoloji vahidlər vasitəsilə gerçəkləşir. Belə olan halda frazeologizmlərin 
tərkibində eynilik təşkil edən komponentlərdən biri frazeoloji vahidlərdən birinin 
tərkibində saxlanılır
( base form)
, digərində isə ixtisar edilir 
(elliptical form).
VI. 
Müxtəlif növ frazeoloji transformasiyaların iştirakı ilə
(
Combination of different 
types of modification)
Transformasyanın bu tipi nisbətən daha mürəkkəb hesab 
olunur.
6.1
Frazeoloji vahidin genişləndirilməsi və qrammatik transformasiyası
(
Expansion 
and grammatical modification
) 
6.2
Frazeoloji vahidin genişləndirmsiə və ixtisarı
(
Expansion and shortening)
6.3.
Frazeoloji vahidin sözlərinin əvəz edilməsi və qrammatik modifikasiya
(
Word 
substitution and grammatical modification) 
6.4.
Frazeoloji vahidin
sözlərinin əvəzedilməsi və tərkibinin genişləndirilməsi
(
Word 
substitution and expansion) 
[1] 
Transformasiya edilmiş frazeoloji vahidlərin seçilməsində və analiz edilməsində 
Piter Bengelsdorfun “Idioms in the news” adlı kitabından, çoxsaylı qəzetlərdən 
istifadə olunmuşdur. Onların lüğətlərdə əksini tapmış formalarını ( base form) 
araşdırmaq üçün Oxford idioms Dictionary for learners of English, Collins Cobuild 
Dictionary of idioms kimi lüğətlərdən, Azərbaycan dilində olan ekvivalentlərinin 
axtarılmasında isə Nigar Vəliyevanın üçdilli idiomatik lüğətindən istifadə edilmişdir. 
İndi isə frazeoloji vahidlərin transformasiyalarının müxtəlif növlərinin istifadə 
olunduğu cümlələrə nəzər salaq: 
1)
waste one's breath, save one's breath
 
But don't waste your breath telling that to the leaders of my party today. In their 
warped way of thinking America is the problem, not the solution. - CBS News. Text 
of Zell Miller’s RNC speech (1/9/2004) 
– 
one’s
əvəzliyinin yerinə 
your 
əvəzliyi 
işlənmişdir. Burada frazeoloji transformasiyanın əvəzetmə və genişləndirilməsi kimi 
növləri işlənib.
But don't waste your breath telling that to the governor. —Las Vegas Sun (5/8/2011) 
He knew one thing: he would not waste his breath on unhelpful bitterness. —The 
New York Times (3/28/2011) – burada əvəzlik (his) yerdəyişməsi və postmodifikator 
(on helpful bitterness) hesabına genişlənmə baş vermişdir.

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
74
If you're an older job hunter who complains that people are deciding you're "too old" 
in the first 7 seconds they see you, save your breath. They're probably doing it 
without realizing it. —USA 
Today (11/5/2011)- əvəzlik yerdəyişməsi ( your) baş vermişdir. 
sözü havaya buraxmaq – to throw words away / to waste one’s words (breath) / to 
speak at random / to whistle down the wind [5;708] 
ağzına yiyəlik et! – watch your tongue! / hold your tongue! / save (spare) your 
breath!
2)
worth one's salt 
"I don't regret taking on a New York Times reporter who was out of line," Santorum 
said on the court steps. "You know, if you're a conservative and you haven't taken on 
a New York Times reporter, you're not worth your salt as far as I'm concerned. So 
we're going to stand up and fight." For good measure he accused the Romney 
campaign of "feeding ... lies to the reporters."-
—Rick Santorum, two weeks before 
he withdrew from the race for the Republican nomination for President (3/26/2012) 
CBS News.com – əvəzlik yerdəyişməsi (one’s- your)
hədər yerə yaşamaq – not be worth one’s salt
3)
you bet, you betcha 
Was the medicine painful and politically unpopular? You bet. Ford's opposition to 
spending and 
his pardon of Richard Nixon cost him re-election in 1976. —Sun Sentinel (8/6/2011) 
Las Vegas regularly finds itself atop various Top Ten lists, and for good reason. 
Hottest New 
Year's Eve spots? Absolutely. Top airport approaches? But of course. Greatest late 
night bars? 
You betcha. —Las Vegas Weekly (8/3/2011) 
You bet 
and 
you betcha 
are an emphatic way of saying, "Yes, that is correct" or "it 
is certain." 
Both are short versions of 
you can bet on it 
and its colloquial variations such as, 
you 
(can) bet 
your life
, 
you (can) bet your bottom dollar 
and 
you (can) bet your bippy
. All the 
phrases 
express certainty about something. They may answer a question, as in the Las Vegas 
Weekly 
example. – frazeoloji vahidin ixtisarı ( shortening)
söz yox (təbii, şübhəsiz, əlbəttə) – there’s no doubt about it / to be sure / it goes 
without saying / as a matter of course / as something quite natural / it is self evident / 
it stands to reason / naturally enough / to be sure / there’s no denying it / it’s self-
evident / can you ask! / you bet! / rather! (surely, of course, certainly) 
narahat olmayın – 1. don’t you worry! / be dead sure! / 
Cf. 
don’t fret! / 
Amer. 
you 
betcha! / never 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
75
mind); 2. it doesn’t matter / what does it matter! / never mind! / 
Cf. 
I don’t care a fig 
Betcha is a spelling based on informal pronunciation, like wanna (want to) and gonna 
(going to). 
4)
Achilles' heel 
For the first time in 14 months, the Washington area lost more jobs than it 
gained...largely because of job losses in the federal government..."What gave us 
early growth last year and made us the fastest-growing metro area looks like our 
Achilles' heel this year." —The Washington Post 
(8/3/2011)- frazeoloji vahidin genişləndirilməsi ( 
expansion, premodifier) 
Washington Post-dan verilən nümunədə deyilir ki, iş yerlərinin itirilməsi yerli 
iqtisadiyyata mənfi təsir göstərir, lakin onu çökdürmür. 
axilles dabanı (bir adamın ən zəif cəhəti) – a heel of Achilles / the Achilles’ heel of 
someone / the joint in someone’s armour (a single weak, vulnerable point) 
5)all that glitters is not gold 
The gold rush is on and South Floridians are shedding all that glitters. They're 
holding gold parties and heading to jewelers, estate dealers and strip-mall gold 
buyers with trinkets, coins and broken chains for cash on the spot. -(South Florida) 
Sun-Sentinel (8/29/2011) Frazeoloji vahidin ixtisarı (
Shortening)
All that glitters is not gold 
means, "Some things that appear to have high value 
actually do not." 
To glitter is to shine, gleam or sparkle. Sometimes "all that glitters" appears by itself 
in attempts at clever writing, as in the Sun-Sentinel example. 
Hər parlayan qızıl olmaz. – All that glitters is not gold. / All is not gold that glitters. / 
Cf. 
Many a 
fine dish has nothing on it. / All are not hunters that blow the horn. / All are not 
saints that go to church. 
6)
dribs and drabs 
Rather than spill the beans [tell the secrets] all at once, the Times on Wednesday 
again released 
the "news" of its payment-model game plan in dribs and drabs. —Marketwatch 
(3/2/2011) 
"With respect to the latest article that in part I gather is prompted by Mr. Snowden's 
leaks, we're 
still evaluating the article because the problem is that these things come out in dribs 
and drabs." — President Barack Obama, talking about a report that the U.S. spied on 
communications of European countries (7/1/2013) 
Dribs and drabs 
müəyyən zaman
çərçivəsində az miqdarda olanı ifadə edir 
Drib
sözünün köhnə mənası 
kiçik miqdar
olmuşdur və onun köhnə mənası hal-
hazırda 
dribble
(fall or come out in small amounts) sözü ilə ifadə olunur. 
Drab 
sözü
hal-hazırda 
darıxdırıc
ı və
rəngsiz 
mənalarında işlənir. Lakin 
dribs and drabs 
frazeologizmi 
xırda
mənasında işlənir. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
76
7)
beat around the bush 
The petite, 74-year-old shopkeeper was born in Puerto Rico, has a Tosado campaign 
sign in her 
store window...and doesn't beat around the bush when asked why she wants him to 
win. —The 
Boston Globe (11/6/2011) 
These words of Paul still resonate with Christians today. Paul did not beat around the 
bush when 
speaking to his beloved followers. He spoke to them from his heart. —Clanton 
(Alabama) 
Advertiser (10/26/2011) 
məsələnin ətrafında fırlanaraq, əsas mahiyyətindən danışmamaq – to argue round and 
round the 
subject / 
Cf. 
to beat about the bush / 
Amer. 
to beat around the bush 
8)add fuel to the fire, pour gasoline on the fire 
The markets, the European crisis, and the political battles are wreaking havoc on our 
summer 
vacation. Adding more fuel to the fire, the S&P just lowered their long-term 
sovereign credit rating on the United States of America... —Seeking Alpha 
(8/7/2011) Qrammatik transformasiya (add-adding), genişlənmə (more fuel) 
"I think the ability to spread the word about it via the Internet is adding some fuel to 
the fire. If you watched the kids doing it on YouTube, you'd think it was the most fun 
thing people have ever done." —W. Hobart Davies, a psychologist at the University 
of Wisconsin in Milwaukee, referring to a dangerous choking game played by 
children
Qrammatik transformasiya (add-adding), genişlənmə (more fuel) 
dəyirmanına su axıtmaq – to bring grist to someone’s mill / to play into someone’s 
hands / to play the game of someone / to add fuel to the fire / to play into the hands 
of someone 
9)
be in someone else's shoes, fill someone's shoes 
"If I were in your shoes at this moment, I probably would have reacted in the same 
manner." — 
Nigerian President Goodluck Johnson, talking to people who protested rising fuel 
prices 
(1/7/2012) əvəzlik əvəzetməsi ( substitution) 
"Your president and your first lady were in your shoes just a few years ago. We 
didn't come from 
wealthy families. The only reason we were able to achieve what we achieved was 
because of 
education." —President Barack Obama, speaking to students (1/27/2012) əvəzlik 
əvəzetməsi ( substitution) 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
77
"I would not want to be in Mr. Armstrong's shoes." —Paul Butler, law professor at 
Georgetown 
University, after Lance Armstrong admitted that he cheated to win the Tour de 
France seven times (1/18/2013) özünü (bir kəsin) yerinə qoymaq – 1. to put oneself 
in someone’s place / to place oneself in another’s shoes / 
Cf. 
if I were you 
10)
between a rock and a hard place 
President Obama's policy in 2011 has him stuck between a rock and a hard place 
politically, 
criticized by both sides of the immigration debate. —U.S. News & World Report 
(12/29/2011) 
If you are between a rock and a hard place, you have two choices, both of them bad. 
In the U.S. News and Syracuse Post-Standard examples, politicians were in a 
difficult position 
because they were forced to decide which people to make unhappy. 
A phrase with a similar meaning, used less frequently, is 
between the devil and the 
deep blue sea
. 
yer ilə göy arasında – 1. to have no roof over one’s head / to knock about between 
earth and sky ; 2. to be left hanging between the devil and the deep blue sea 820 
iki od arasında – between two fires / 
Cf. 
between the devil and the deep (blue) sea 
712 
11)big fish in a small pond, big fish 
Wes Moyer was the big man on campus when he was a senior on the Alameda High 
football teamin 2007...Then he got to college. After a late recruiting process brought 
him to Yale, Moyer was no longer a big fish in a small pond. —Contra Costa Times 
(11/3/2011) 
big fish in a small pond- the big man 
nümunəsində 
the
artikli ilə frazeoloji vahidin 
premodifikator hesabına genişlənməsinin, 
fish
sözünün 
man
sözü ilə əvəzedilməsinin 
şahidi oluruq.
The Washington-based Institute for Science and International Security, which tracks 
Iran's nuclear programs, describes Sairafi as a core member of the smuggling 
networks and the kind of big fish rarely caught in the U.S. net. —Associated Press 
(11/10/2011) 
acizin qənimi – brave before a lamb, but a lamb before the brave / brave as a lion 
with a lamb / a big fish in a little pond / a big frog in a little puddle / a tritton among 
the minnows / hares may pull dead lions by the beard / a bully is always a coward 
12) 
bitter pill to swallow
"We know it's a tough pill for people to swallow," said Mayor Fowler. "But we don't 
see it any 
other way."...Bridgetown and Area Chamber of Commerce president Andy Kerr 
agreed with 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
78
Fowler that the new budget is a bitter pill. —The Annapolis County Spectator 
(9/23/2011) 
Bitter pill to swallow- a tough pill for people to swallow
. 
Bitter
sifəti
tough
sifəti ilə əvəz edilib (substitution), 
a 
artikli və 
for people
sözləri 
frazeoloji vahidə əlavə olunub (expansion).
Koch's embrace of Christie, and his touting of Christie as a possible candidate for 
higher office, 
must be a bitter pill for Lonegan to swallow. —The (Bergen) Record (9/18/2011) 
Bitter pill to swallow- a bitter pill for Lonegan to swallow
. 
a 
artikli və 
for people
sözləri frazeoloji vahidə əlavə olunub (expansion).
(bir kəsi) sarsıtmaq – 1. to strike someone dumb / to flabbergast someone (to 
dumbfound someone, usually of unpleasant news) 2. (incitmək, təhqir etmək) – to 
give someone a bitter pill to swallow (8/16/2012) 
Nümünələrdən də göründüyü kimi xüsusilə də mətbuatın dilində, jurnalistika 
sahəsində frazeoloji transformasiyanın müxtəlif növlərinin geniş istifadəsi qəzet və 
jurnalların dilini daha da rəngarəng və canlı edir. Frazeoloji vahidlərdə 
transformasiyanın müxtəlif tiplərinə əsasən aparılan təhlillər bir daha göstərir ki, 
frazeoloji vahidlərin genişləndirilməsi (expansion), əvəzetmələr( substitution), 
ixtisarlar( shortening) daha geniş istifadə olunur və müəllif öz fikrini daha təsirli, 
lakonik, mükəmməl ifadə edir. 
ƏDƏBİYYAT 
1.
Alenka Vrbinc; Marjeta Vrbinc.
Creative use of idioms in satirical 
magazines. Jezikoslovlje 12.1 (2011): 75-91 
2.
Gläser, Rosemarie (1986). A plea for phrase-stylistics. Kastovsky, Dieter, 
Aleksander 
Szwedek, eds. 
Linguistics across Historical and Geographical Boundaries: 
In Honour of Jacek Fisiak
. Vol. 1: Linguistic Theory and Historical 
Linguistics (Trends in Linguistics: Studies and Monographs 32). Berlin – 
New York – Amsterdam: Mouton, de Gruyter, 41–52.
3.
Gläser, Rosemarie (2001). The stylistic potential of phraseological units in 
the light of genre analysis. Cowie, Anthony P., ed. 
Phraseology
. Oxford: 
Oxford University Press, 125–144. 
4.
Naciscione, Anita (2001). 
Phraseological Units in Discourse: Towards 
Applied Stylistics.
Riga: Latvian Academy of Culture.
5.
Vəliyeva Nigar. Azərbaycanca-ingiliscə idiomatik lüğət. Bakı: Mütərcim, 
2017. -764 s 
6.
Omazie, Marija (2008). Processing of idioms and idiom modifications: A 
view from cognitive linguistics. Granger, Sylviane, Fanny Meunier, eds. 
Phraseology: An Interdisciplinary Perspective
. Amsterdam – Philadelphia: 
John Benjamins, 67–79. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
79
7.
Peter Bengelsdorf . Idioms in the news. Ebook First published: September, 
2012 Updated: March, 2013; September, 2013. -410p. 
Aynura Khanlarova
CREATIVE APPROACH TO PHRASEOLOGICAL UNITS 
Summary 
Phraseological units are in the centre of many problems related to semantics 
and structure. The most common difficulties are related to the semantic integrity of 
phraseological units. As we know the meaning of phraseological units does not 
depend on the meaning expressed by their components separately and each 
phraseological unit has its own meaning. In this sense they are the same with words
they simply need to be remembered in the sense in which they are express. 
As it is known, phraseological units are reflected in phraseological 
dictionaries in their original forms.
However, in different types of discourse we do not always come across with 
the original form of phraseological units. Modified and transformed phraseological 
units are very common, especially in the field of journalism. Thus, transformed 
phraseologies are very effectively applied in the language of the press, especially in 
political discourse. This type of phraseological units are very successfully used in the 
headlines of newspapers and magazines, as well as on billboards, in the promotion of 
individual brands. The main reason for this is that they are the product of the 
thinking of every nation. Newspaper and magazine headlines seem to invite the 
reader to read the report. Phraseological units that are important for the whole text 
are usually placed in the headings. 
The article notes and analyzes different types of transformation of 
phraseological units. In the process of analysis, it was determined which types of 
phraseological transformation are more widely used.
The semantic message that the phraseological unit must convey is reinforced 
by modified phraseology. To remind the reader of phraseology, it is enough for the 
writer to have a part of it so that the reader or listener can remember the whole 
phraseological unit. 
It is natural that the extensive use of phraseological units at the right 
moments, of course, makes the report, the written article more thought-provoking 
and interesting for the reader. Proper use of phraseological units also reflects the 
innovative qualities of the writer and the artist and in this way the author conveys his 
feelings and thoughts to the reader in an individual way, resulting in a very 
figurative, different and ambiguous interpersonal communication between the writer 
and the reader. We can say that the correct use of phraseological units is the clearest 
evidence of both the writer's ability to effectively use the means of artistic influence, 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
80
as well as the emergence of interesting communication competence between the 
author and the reader. 
Key words: phraseological units, phraseological transformation, occasional 
changes, creative approach 
Айнура Ханларова 
ТВОРЧЕСКИЙ ПОДХОД К ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИМ ЕДИНИЦАМ 
Резюме 
Фразеологические единицы лежат в основе многих проблем, связанных 
с семантикой и структурой. Наиболее частые трудности связаны с 
семантической целостностью фразеологизмов. Как известно, значение 
фразеологизмов не зависит от значения, выражаемого их компонентами в 
отдельности, и каждый фразеологизм имеет свое значение. В этом смысле они 
такие же, как слова, их просто нужно запоминать в том смысле, в котором они 
выражены. 
Как известно, фразеологизмы отражаются во фразеологических 
словарях в первозданном виде. Однако в разных типах дискурса не всегда 
встречаются оригинальные формы фразеологизмов. Модифицированные и 
преобразованные фразеологизмы очень распространены, особенно в области 
журналистики.
Таким образом, трансформированные фразеологии очень эффективно 
применяются в языке прессы, особенно в политическом дискурсе. Этот тип 
фразеологизмов очень успешно используется в заголовках газет и журналов, а 
также на рекламных щитах при продвижении отдельных брендов. Основная 
причина этого в том, что они являются продуктом мышления каждой нации. 
Заголовки газет и журналов, кажется, приглашают читателя прочитать отчет. В 
заголовках обычно помещают фразеологические единицы, важные для всего 
текста. 
В статье отмечены и проанализированы различные типы трансформации 
фразеологизмов. В процессе анализа было определено, какие типы 
фразеологических преобразований используются более широко. 
Семантическое сообщение, которое должен передать фразеологизм, 
усиливается модифицированной фразеологией. Чтобы напомнить читателю о 
фразеологии, писателю достаточно иметь ее часть, чтобы читатель или 
слушатель запомнил фразеологизм целиком. 
Естественно, что широкое употребление фразеологизмов в нужные 
моменты, конечно, делает доклад, написанную статью более наводящей на 
размышления и интересной для читателя. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
81
Умение правильно использовать фразеологизмы также отражает 
новаторские качества писателя и художника и таким образом автор 
индивидуально передает свои чувства и мысли читателю, в результате 
получается очень образное, разнообразное и двусмысленное выражение при 
межличностном общении между писателем и читателем и можно сказать, что 
правильное употребление фразеологизмов является ярчайшим свидетельством 
как умения писателя эффективно использовать средства художественного 
воздействия, так и возникновения интересной коммуникативной компетенции 
между автором и читателем. 
Ключевые слова: фразеологизмы, фразеологические преобразования, 
oкказиональные изменения, творческий подход 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: prof. Nigar Vəliyeva 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
82
ALIYEVA GULSHAN SHAMKHAL 
Azerbaijan State Oil and Industry University 
Teacher of “foreign Languages -1”Department
[e-mail] 
SOME KEY ASPECTS OF THE ASSESSMENT OF TEACHING 
AND LEARNING IN EAP COURSES 
SUMMARY 
This article explores key concepts related to language testing, with a particular 
focus on EAP (English for Academic Purposes) courses and a discussion of the 
manifestation of testing in relation to oral and written problems in the context of the 
EAP. 
This article discusses some of the basic concepts related to the design and 
implementation of language assessment. The study was conducted on the basis of 
assessing productive writing and speaking skills in the context of the EAP and 
examined how the presented curriculum design principles might relate to assessment 
design. 
In addition, the article briefly reviews some of the key concepts of language 
testing, including the operationalization of tasks for tests, the relationship between 
test and criterion, types of language testing, types of measurement of test results, and 
concepts of validity and reliability as applied to language testing. In considering each 
of these concepts, reference was made to the design and use of tests in EAP courses. 
Particular attention was paid to the construction of any type of language testing, 
which was influenced by the developer's theoretical understanding of natural 
language testing, which could be based on model elements. 
In this regard, the article can be used for scientific research in the field of 
linguistics. 
Key words:
assessment, EAP, task, teaching, learning, testing 
EAP(English for Academic Purposes) courses tend to concentrate more 
narrowly on language results that apply to higher education contexts, while general 
ELT courses aim to teach and assess language proficiency through a broad variety of 
activities and tasks. The principles that constrain the design of the EAP syllabuses 
and courses will relate to the assessment of outcomes. For example, it was proposed 
that an EAP syllabus should include: an emphasis on procedural and declarative 
skills; a systematic approach to goal-setting rather than an atomistic one; strong 
emphasis on top-down processing (as a balance to the bottom-up approaches of most 
second language learning); a logically ordered analytic syllabus based on larger units 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
83
of language that are deconstructed and reconstructed in a systematic manner.
This article covers several core concepts in language testing, such as 
operationalizing test tasks, the test-criterion relationship, different types of language 
tests, different types of test outcomes assessment, and the concepts of validity and 
reliability in relation to language testing. The design and use of assessments in EAP 
courses will be discussed as part of each of these principles. 
Since language is such a dynamic concept, teaching and evaluating it (along 
with all of its constituent elements) need to be able to account for it. In EAP courses, 
for example, holistic tasks related to processing and creating extended spoken or 
written texts will involve the language learner drawing upon a wide range of skills 
and types of knowledge. Teachers must use structures and methods that can define 
and quantify the various components of language outputs in practical and equitable 
ways in order to evaluate each of these job elements. As a result, a language test may 
include any assignment that allows a learner to process or use language in a manner 
that demonstrates either measurable comprehension (as in listening or reading tests) 
or a measurable productive language outcome (as in the case of speaking or writing 
tests). As a result, it is important to consider the problem of operationalizing 
language for appraisal, which entails explaining language usage in quantifiable 
terms. 
Models of communicative competence, such as those of Bachman (1;87), are 
an attempt to provide operational descriptions of language that identify all of its 
component parts in a comprehensive way, as a possible basis for measurement. In 
Bachman's model, for example, processing and creating extended texts relates mostly 
to the area of organizational competence, which includes the areas of textual 
competence (including cohesion and rhetorical organization) and grammatical 
competence (including vocabulary, syntax, morphology, phonemes and graphemes). 
Such models may be used to describe the component areas of information that 
must be considered when assessing a specific language task in an EAP environment, 
such as listening to and processing a lecture or writing an extended academic article. 
When it comes to language outcomes that contain expanded texts from which 
discourses may be obtained, it is important to remember that the outcome is greater 
than the sum of its components. That is, while procedural concepts for the purposes 
of assessment need to account for the various information elements used in activities 
(such as those found in communicative skill models), they must also recognize an 
individual's ability to incorporate these various fields of knowledge in language use. 
As a result, such an operationalization necessitates the use of text and discourse 
theories that can account for the regularized incorporation and arrangement of such 
information components within a text and its discursal meaning. 
As a follow-up to this topic, it is suggested that, since language learning in the 
EAP sense necessitates an integrative syllabus and course, integrative, holistic 
assessments are also needed. In order to mitigate the negative washback results that 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
84
might come from using forms of tests that do not endorse the values that underpin the 
EAP syllabus, materials, and pedagogy, such an approach to assessment is critical in 
course design. 
It is also crucial to determine the expected purpose or value of language-testing 
measurements. Language testing entails getting a learner to use language in a certain 
manner and then drawing inferences on how effectively the learner will use the same 
language in a real-world situation based on the learner's results. The use of 
expression in a real-world sense is referred to as the criterion of theory research 
(McNamara,2;8). 
As a means of handling the difficulty of the process, in general English 
language teaching that has the broad goal of overall proficiency growth, comparing 
the criteria (proficiency in real-world contexts) to teaching, studying, and assessment 
would appear to be achieved incrementally by concentrating on various areas of 
competence and achievement separately. For example, a unit on meals and food 
transactions in an elementary course unit might include knowing and using relevant 
unitary functions including proposing, agreeing, rejecting, requesting, and thanking. 
(There may have been some prior learning of food vocabulary in the same unit.) In 
the case of EAP classes, however, determining the criteria entails operationalizing 
the use of language in academic settings, which is a multi-faceted and ever-changing 
task. Listening to lectures and taking notes, as well as reviewing textbooks and 
source papers, can both be used to extract information, which can then be 
synthesized and summarized in an extended thesis or an oral seminar presentation. In 
an EAP environment, goals might include activities like listening to and processing a 
recorded lecture, attending seminars, or reading and taking notes on an essay. The 
aim of eliciting examples of students performing certain tasks in tests is to show how 
an individual could perform the same (or similar) task in a real-world university 
setting, which is the criterion. 
Thus, the test designer's theoretical interpretation of the essence of language, 
which can build on elements of a paradigm, such as Bachman's model of 
communicative competence, as well as a philosophy of text or rhetoric, such as genre 
theory, may inform the development of any kind of language test. His or her 
interpretation of the relationship between a test result and the criteria would also 
have an effect 
Language tests are classified according to method of testing, which he 
describes as either 
paper and pencil tests 
or 
performance tests,
and purpose of the 
test, which may be to measure previous learning (
achievement tests)
or to predict 
capacity for future language use (
proficiency tests).
( Jolie Moore; 3;45)
In terms of research methods, paper and pencil tests can be used to assess 
various areas of linguistic understanding, including morphology, syntax, grammar, 
and vocabulary. They're also used to assess various aspects of listening and reading 
comprehension in a written exercise. In such tests, test objects are often in a set 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
85
response format, such as multiple-choice, true/false, short answer, or gap fill. This 
form of test may often be marked by a computer. The benefit of such assessments is 
that they are simple to administer and score; however, they are ineffective in 
assessing productive skills such as speaking and writing. Perfonnance tests are 
different from paper and pencil tests in that they assess linguistic abilities by 
requiring the test-taker to engage in a manner. Talking and writing skills are often 
assessed using performance assessments. A test which require the test taker to 
perform an extended piece of speaking or writing, which is then graded against pre-
determined. 
The object of testing can also be used to categorize language tests, with 
achievement tests and proficiency tests being the two forms. An achievement test is 
some form of assessment of language learning that takes place in a classroom setting. 
Achievement assessments are often incorporated into the teaching process and 
requirements. They will differ significantly depending on the form of language used 
in the classroom and how it was taught. They can occur at the conclusion of a unit of 
study or a course. As a result, performance assessments are cumulative in that they 
assess what students have achieved as a result of instruction.( Manning; 4;98) 
Proficiency assessments, on the other hand, anticipate potential language use without 
actually referring to previous instruction.
In EAP classes, testing will be retrospective success testing, which will seek to 
assess teaching and learning on a daily basis during the course and at the conclusion. 
Such assessments are often used to provide guidance about what has been taught and 
mastered during a course, rather than to forecast potential success, such as future 
language use in a university course. 
The two approaches to calculating the results of testing are norm-referenced 
calculation and criterion-referenced measurement. To consider the importance of any 
one score, norm-referenced assessment uses a system of contrast with the persons 
taking the exam. Each score is seen in relation to the other scores, particularly in 
relation to its frequency - i.e. in relation to the number of other people who received 
the same score. In most fields, norm-referenced measurement assumes that scores 
will fit within a 
normal distribution -
that is a high number of scores will be grouped 
around the average or mean and the lowest number of scores will be at the top and 
bottom ends of the distribution. (Ken Hylland 5;65) Criterion-referenced 
measurement (Hughes,6-19) does not use a comparison between individuals as the 
frame of reference. Rather, individuals are rated against prose descriptions of 
satisfactory performance at a given level. In this way performance goals can be set 
for individuals who can reach these goals at their own rate. Two other key concepts 
that need to be considering in planning and implementing any type of language 
testing are those of 
validity
and 
reliability
Validity in language testing refers to 
whether a test actually measures what it claims to be measuring.
Validity often needs to be considered when selecting types of testing items that 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
86
will be used in any test. A valid selection will depend on the object knowledge and 
the learner skill that is being examined in the test. Generally, test items are divided 
into those that are used either in direct testing or in indirect testing. Direct testing is 
asking the student to perform the skill that is the object of the test, and is generally 
easier to carry out when testing the productive skills of speaking and" writing. For 
example, testing essay writing by getting students to write an essay is an example of 
direct testing. Testing speaking in the context of oral presentation skills by asking 
students to prepare and deliver a short oral presentation is direct testing. Reading and 
listening, on the other hand, are less amenable to direct testing. With these skills, 
testing usually involves performing the skill and then providing a written response 
that shows how successfully the skill has been employed. 
Indirect tests measure the underlying, separate content knowledge and language 
components that are integrated in actual language use. Such underlying components 
may include grammar, vocabulary and syntax. An example of the indirect testing of 
writing is an earlier version of the TOEFL test of writing, which used to be a 
multiple choice test of vocabulary, grammar and syntax. This indirect testing of 
writing is justified by the claim that knowledge of these elements correlates with 
ability to write a piece of text. Generally, it would now be considered that a multiple-
choice test of linguistic knowledge does not completely operationalize the writing 
skill and, therefore, is not a valid test of writing. 
After developing a test that related both to the context of learning and content 
of the course, it is then important to plan the scoring of a text either by developing a 
schedule of answers for short items or a marking guide (set of criteria) for larger 
tasks. (7; linc) 
REFERENCE: 
1. Bachman EAP placement testingı 2006: 130p 
2. McNamara, Language testing 2000; Oxford university press; 120 
3. How to write EAP materials Jolie Moore ;Elt teacher writer ;2000; 164p 
4. Assessing EAP Dr Anthony Manning; 2016; 200p; Garnet Education 
5. Specialized English; Ken Hylland and Lilian LC Wong; 2019; 276p 
university of Hong-Kong 
6.John Hughes, Oxford EAP ; Oxford university press; 2013; 145p
7. Cambridge Advanced Learner's Dictionary & Thesaurus. URL: 
http://dictionary.cambridge.org/dictionary/british 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
87
Gülşən Əliyeva 
EAP kurslarında tədris və təlimin
qiymətləndirilməsinin bəzi əsas aspektləri 
XÜLASƏ 
Bu məqalədə dil testi ilə əlaqəli əsas anlayışları, xüsusilə EAP (Akademik 
məqsədlər üçün ingilis dili) kurslarına istinad və EAP kontekstində danışma və 
yazma tapşırıqları ilə əlaqədar performans testinin müzakirəsi əlaqələndirilir. 
Məqalədə dil qiymətləndirməsinin dizaynı və tətbiqi ilə əlaqəli bəzi əsas 
konsepsiyalar nəzərdən keçirilir. Tədqiqat bir EAP kontekstində məhsuldar yazma və 
danışma bacarıqlarının qiymətləndirilməsi və tədris proqramı dizayn prinsiplərinin 
qiymətləndirmə dizaynı ilə necə əlaqəli ola biləcəyini nəzərə alaraq həyata keçirildi. 
Bundan əlavə, məqalədə testlər üçün əməliyyat tapşırıqları, test-meyar 
əlaqəsi, dil testinin növləri, test nəticələrinin ölçülmə növləri və dil testi ilə əlaqəli 
etibarlılıq konsepsiyaları daxil olmaqla dil testinin bəzi əsas anlayışları qısa şəkildə 
nəzərdən keçirilir. Bu konsepsiyaların hər birini nəzərdən keçirərkən EAP 
kurslarında testlərin dizaynına və istifadəsinə istinad edilmişdir. Bir model 
elementlərindən istifadə edə bilən dilin təbiətini nəzəri anlayışından təsirlənən hər 
hansı bir dil testinin qurulmasına xüsusi diqqət yetirildi. 
Bu baxımdan, bu məqalə dilçilik sahəsindəki elmi araşdırmalar üçün uyğun 
bir şəkildə istifadə edilə bilər.
Açar sözlər:
qiymətləndirmə, EAP, tapşırıq, tədris, öyrənmə, yoxlama 
GULSHAN ALIYEVA 
НЕКОТОРЫЕ КЛЮЧЕВЫЕ АСПЕКТЫ ОЦЕНИВАНИЯ 
ПРЕПОДАВАНИЯ И ОБУЧЕНИЯ НА КУРСАХ EAP 
РЕЗЮМЕ 
В этой статье рассматриваются ключевые концепции, относящиеся к 
языковому тестированию, с особым упором на курсы EAP( Английский для 
академических целей) и обсуждение проявления тестирования в отношении 
устных и письменных задач в контексте EAP. 
В статье рассматриваются некоторые основные концепции, относящиеся 
к разработке и реализации языковой оценки. Исследование проводилось на 
основе оценивания продуктивных навыков письменной и устной речи в 
контексте EAP и рассматривало, как представленные принципы разработки 
учебной программы могут быть связаны с дизайном оценивания. 
Кроме того, в статье кратко рассматриваются некоторые ключевые 
концепции языкового тестирования, включая операционализацию задач для 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
88
тестов, взаимосвязь теста и критерия, типы языкового тестирования, типы 
измерения результатов тестирования и концепции валидности и надежности 
применительно к языковому тестированию. При рассмотрении каждой из этих 
концепций была сделана ссылка на разработку и использование тестов в курсах 
EAP. Особое внимание было уделено построению любого типа языкового 
тестирования, на который повлияло теоретическое понимание разработчиком 
тестирования природного языка, которое могло основываться на элементах 
модели. 
В связи с этим статья может быть использована для научных 
исследований в области лингвистики. 
Ключевые слова:
оценивание, EAP, задание, обучение, изучение, 
тестирование
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: dos. Məmmədova R.V. 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
89
b.m. AYBƏNİZ MƏMMƏDOVA
dissertant MƏTANƏT AĞASİYEVA
Sumqayıt Dövlət Universiteti
43-cü məhəllə 
[e-mail]
[e-mail]
NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ DƏRSLƏRİNDƏ 
İNTEQRASİYANIN TƏŞKİLİ 
Xülasə 
Nitq mədəniyyəti fənni dilçiliyin əsas şöbələrindən biri kimi təhsil 
müəssisələrinin bütün fakültələrində tədris olunur. Hər bir dilin elmi cəhətdən tədqiq 
olunmasının və praktik cəhətdən onun öyrədilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. 
Hər bir elm kimi Nitq mədəniyyəti də öz müstəqilliyini saxlamaq üçün digər 
elmlərlə əlaqədardır. Bu əlaqə başqa istiqamətlərdə öyrənilən elmlərlə bağlı şəkildə 
qurulur. Nitq mədəniyyəti də öz tədqiqat obyekti, məqsəd və vəzifələri olduğu üçün 
tədris planına daxil olaraq başqa elmlərlə əlaqəsini səmərəli şəkildə təşkil edir. Nitq 
mədəniyyəti bir sıra elmlərlə - dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, tarix, fəlsəfə, məntiq, 
etika, estetika, psixologiya, pedaqogika, fiziologiya və b. elmlərlə əlaqədə inkişaf 
edir. 
Nitq mədəniyyəti dedikdə, filologiyanın dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə 
qaydalarını elmi əsaslarla öyrənən sahəsi nəzərdə tutulur. Onları yaxşı öyrənmədən 
nitq mədəniyyətinə yiyələnmək olmaz. Haqqında danışılan qayda-qanunlar müəyyən 
tarixi təkamülün məhsuludur desək, yanılmarıq. Belə ki onlar cəmiyyətin normal 
səviyyəsinə xidmət edir.
Başqa elm sahələri kimi nitq mədəniyyəti də cəmiyyətin tələblərindən doğan 
zəruri xüsusiyyətləri diqqət mərkəzində saxlayır. Cəmiyyətin inkişafı ilə inkişaf edir 
və formalaşır.
Metodik tədqiqatlarda göstərilir ki, təhsil sistemində qarşıya qoyulan əsas 
məqsəd təlim keyfiyyətini yüksəltməklə gəncləri lazımi biliklərlə silahlandırmaqdır. 
Onların hərtərəfli inkişafetmiş vətəndaş kimi formalaşmasına nail olmaqdır. Bir 
sözlə, nitq mədəniyyəti dərslərində inteqrasiyanın təşkili mühüm məsələlərdəndir. 
Açar sözlər: 
Nitq mədəniyyəti, inteqrasiya, elm sahələri, nitq prosesi, 
kibernetika 
Azərbaycan dilçiliyinin əsas tərkib hissəsi olan nitq mədəniyyətinin bugünkü 
səviyyəsi ilə keçmişini müqayisə etdikdə artıq onun bir fənn kimi formalaşdığını 
görürük, lakin bu fənnin predmeti, məqsədi, vəzifələri, tədqiqat obyekti dilçiliyin 
kommunikativ qanunauyğunluqları ilə bağlıdır. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
90
Nitq mədəniyyəti fənni də tədris prosesində müasir təlim prinsiplərinə istinad 
edərək dərslərin təşkilinə yenidən baxmaq, orijinal dərs modelləri hazırlamaq 
vəzifəsini gündəmə gətirir. 
Nitq mədəniyyəti bir sıra elmlərlə sıx şəkildə bağlıdır.
Bu fənnin aşağıdakı 
elm sahələri ilə əlaqəsi mövcuddur: 
1. Dilçilik; 2. Ədəbiyyatşünaslıq; 3. Tarix; 4. Fəlsəfə və məntiq; 5. Etika;
6. Estetika; 7. Psixologiya; 8. Pedaqogika; 9. Fiziologiya və s. 
Bunlara ayrı-ayrılıqda diqqət yetirək: 
Nitq mədəniyyəti və dilçilik.
Bu sahələrin hər ikisi sözlərin leksik-semantik 
qruplarını, onların yaranma və formalaşmasını, sözlərin aktiv və passivliyini, 
işlədilmə məqamlarını, emosional-ekspressiv çalarlarını və s. məsələlərini öyrənir. 
Nitq mədəniyyətinin əsas vəzifələrindən biri dil vahidlərinin tarixən formalaşması və 
sabit normaya düşməsi imkanlarını tədqiq edir. Fonetik norma həm şifahi nitqin, həm 
yazının vahidliyi prinsipi üçün zəruri şərtlərdəndir. Müasir Azərbaycan əlifbasında 
bir səs üçün bir işarə vardır. Bu da fonemlərin yazıda mənimsənilməsindən ötrü 
vacib məsələlərindəndir. Fonetik normanın vahidliyi əlifbanın sabitliyindən və 
təkmilliyindən asılıdır. Nitq mədəniyyətində leksik normaların 
müəyyənləşdirilməsinin də çox böyük əhəmiyyəti vardır. Çünki müəyyən tarixi 
dövrlərdə meydana gələn dil vahidləri nitq vasitəsilə cilalanır. Leksika dilin lüğət 
tərkibinin dəyişməsi və zənginləşməsi yollarını, işlədilmə dairəsini, sözlərin mənaca 
dəyişmə və inkişaf qanunauyğunluqlarını, dildaxili və dilxarici amillərin qarşılıqlı 
əlaqəsini, semantik söz qruplarını öyrənir. Nitq mədəniyyəti isə leksik vahidlərin 
nitqdə ədəbi dil normalarına uyğun seçilib işlədilməsi, sözlərin öz yerində olması, 
cümlədə sözlərin sırasının pozulmaması və s. məsələləri araşdırır. 
“Nitq mədəniyyətində morfoloji normalar şəkilçi paradiqması ilə, sintaktik 
normalar isə birləşmə və cümlə daxilindəki sözlərin ardıcıllığı ilə bağlı məsələlərə 
diqqət yetirir. Sintaktik əlaqələrin uyğunluğunu təmin edir.” [1, s. 119] 
Nitq mədəniyyətinin dilçilik fənləri ilə əlaqəsi üslubiyyatda daha çox özünü 
göstərir. Üslubiyyatın mərkəzi özəyini leksik üslubiyyat təşkil edir. Burada dil 
vasitələri sistemində leksik vahidlərin işlədilmə imkanları müəyyənləşdirilir. 
Müxtəlif sahələrdə leksik vahidlərin üslubi əhəmiyyətinə, sözün normativ, üslubi və 
estetik funksiyalarına daha çox fikir verilir. 
Çoxmənalı, omonim, sinonom və antonim sözlərin, xüsusən yazılı nitqdə 
işlədilməsi, onların obrazlılıq ifadə etməsi, cinas, təzad yaratması, mənanı 
qüvvətləndirməsi, təkrardan qaçmaq və s. məsələlər leksik üslubiyyatla daha çox 
bağlıdır. Bundan əlavə üslubiyyatın tədqiqat obyektinə dilin funksional üslubları, 
bədii ifadə və təsvir vasitələri də daxildir. 
Nitq mədəniyyətinin üslubiyyatla əlaqəsi daha geniş şəkildə özünü göstərir. 
Belə ki hər bir yaradıcı və ziyalı insan nitqini öz səviyyəsinə uyğun qurur, müvafiq 
funksional üsluba müraciət edir. Üslubiyyat nitqin bütün məna çalarlarını, fonetik, 
leksik, qrammatik cəhətlərini əhatə edir. Üslubiyyat həm də kamil nitqin prinsiplərini 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
91
araşdırır, təhlil edir. Üslubiyyat elmi varlığını nə qədər gec təsdiq etsə də, müstəqil 
elm kimi çox geniş şəkildə təbliğ olunmaqdadır. Bu haqda alimlərin (pof. 
Ə.Dəmirçizadə, prof. Ə.Bağırov, prof.A.Qurbanov və s.) dəyərli tədqiqat işləri, 
kitabları, məqalələri diqqəti cəlb edir. 
Ümumiyyətlə, üslubiyyat dilin təzahürü olan nitqi hərtərəfli öyrənib tədqiq 
edir. 
Üslubiyyat - ədəbi dilin üslublar sistemini, dil vahidlərinin həmin sistem 
daxilində seçilib öz məqamına görə düzgün işlədilməsini və fərdi üslubları öyrənən 
dilçilik elmidir. 
Üslubiyyat elmi bir neçə yerə bölünür. 1) dilin üslubiyyatı, 2) nitq 
üslubiyyatı, 3) bədii ədəbiyyatın üslubiyyatı. Dilin üslubiyyatı, başqa sözlə, struktur 
üslubiyyat “sistemlər sistemi” olan dilin vahid daxili quruluşunu, sözlərin, söz 
sırasının, sistem şəklində təzahür edən müxtəlif xüsusi formaların əlaqələrini, 
qarşılıqlı təsirini öyrənir, aydınlaşdırır və təsnif edir. Eyni zamanda, dil üslublarının 
tarixi dəyişkən əlaqələrini sözlərin, söz birləşmələrinin semantik quruluşunda, leksik 
və qrammatik sinonimlərdə əks olunan incə məna fərqlərini-ekspressivliyi, 
intonasiyanın keyfiyyətini, sözlərin cümlədə öz yerinə görə işlənmə variasiyalarını 
öyrənmək də dil üslubiyyatının vəzifəsidir [3, s. 15]. 
Nitq üslubiyyatı isə şifahi və yazılı nitqin ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilmiş 
növləri ilə müxtəlif janrları (məsələn, çıxış, mühazirə, məsləhət, mətbuat konfransı, 
məruzə, söhbət və s. janrlar) arasındakı ən incə semantik, ekspressiv üslub 
fərqlərini, geniş mənada nitqin melodiyasını, intonasiyanı, tipik fərdi nitq 
yaradıcılığını və s. öyrənir. Nitq üslubiyyatının mövzusuna, eyni zamanda, nitqin 
forma və tipləri, monoloq və dioloqun qarşılıqlı əlaqəsi və formaları haqqındakı 
nəzəriyyə də daxildir. 
Bədii ədəbiyyatın üslubiyyatı ancaq bədii əsərlərin dilini, yazıçının fərdi 
üslubunu öyrənir. 
Azərbaycan dilçiliyinə nəzər salaq. H.Məmmədovun “Dilçiliyin əsasları”, 
A.Qurbanovun “Ümumi dilçilik” adlı əsərində dilçiliyin başqa şöbələrindən söhbət 
açıldığı halda üslubiyyatın heç adı çəkilməmişdir. H.Məmmədov və A.Axundovun 
“Dilçiliyə giriş” kitabında isə münasibət bir qədər dəyişmişdir. Burada oxuyuruq: 
“Nəhayət dilçiliyin mühüm şöbələrindən biri olan stilistika dilin işlənməsi, ondan 
istifadə olunması haqqında elm sahəsidir. Stilistika dilin, eyni zamanda, ən 
məqsədəuyğun formalarından istifadə etmək üsullarını öyrənir” [2, s. 41]. Müəlliflər 
üslubiyyatdan bəhs edən bu iki cümlədə həmin elmin bəzi cəhətlərinə əsasən düzgün 
toxunmuşlar. A.Axundov “Ümumi dilçilik” adlı əsərində “üslubiyyat”dan yox, “nitq 
mədəniyyəti”ndən geniş söhbət açmışdır. 
Dilin qrammatik quruluşu morfologiya və sintaksisin, üslubi quruluşu isə 
üslubiyyatın mövzusuna daxildir. 
Leksik və qrammatik sinonimlər dilin üslubi quruluşunda mühüm rol oynayır. 
Bunlar: a)fikrin dəqiq və düzgün ifadə olunmasını təmin edir; b) xoşa gəlməyən, 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
92
tələffüzü, deyilişi çətin olan, yaxud mənası məqsədə müvafiq gəlməyən ifadə 
vasitələrini daha yararlısı ilə əvəz etməyə imkan yaradır: c) yeknəsəqliyin və təkrarın 
qarşısını alır; d)nitqə rəngarəngli və ahəngdarlıq verir; e) fikrin ifadə tərzini 
incələşdirir, oxucuya, dinləyiciyə xoş təsir bağışlayır; ə) üslubi modallığı ifadə edə 
bilir və s.
Sinonim vahidlər bir-birindən iki cəhətlər fərqlənir: 1) Üslubi rənginə görə. 
Bir nitq üslubu üçün səciyyəvi olan sinonim başqa bir nitq üslubu üçün səciyyəvi 
olmaya da bilər; 2) Ekspressiv rənginə görə. Hər bir sinonim vahiddə başqasından 
fərqlənən incə çalar vardır. Buna görə də sinonimlərin hər biri bir cür təsir bağışlayır. 
Qrammatika üçün cümlə sadə və ya mürəkkəb, təktərkibli, yaxud 
cüttərkiblidir və s. Belə bölgü üslubiyyatı maraqlandırmır. Üslubiyyat baxımından 
ancaq sinonim cümlələr vardır. Hansı quruluşda, hansı tərkibdə olursa olsun onlar 
sinonimdir. Məsələn: 
Gül ətirlidir. Ətirli gül! Hamı bilir ki, gül ətirlidir. Hamıya məlumdur ki, gül 
ətirlidir. Kim bilmir ki, gül ətirlidir?
Yaxud: Onu hamı tanıyır. Onu tanımayan yoxdur. Elə bir adam yoxdur ki, 
onu tanımasın. O, məşhur adamdır. Onun adı dillər əzbəridir. Onun adı çəkiləndə 
hamı ayağa durur və s.
Bu sinonim cümlələrdəki fikir eyni, üslubi incəliklər isə müxtəlifdir. Həmin 
cümlələri quruluşuna görə sadə və mürəkkəbə ayırmaq üslubi keyfiyyəti aça bilmir. 
Öz məqamında işlənməyən sinonimlər sanki dilin üslubi quruluşunu pozur, 
ekspressivliyi zəiflədir. 
Üslubiyyat estetik kateqoriyaları, o sıradan gözəlliyi, ülviliyi yaxud 
eybəcərliyi öyrənmir. Ancaq etiraf edək ki, ədəbi dilin üslublar sistemində ifadə 
vasitələrini mütanasib düzülüşündən yaranan gözəlliyə - estetik təsirə üslubiyyat 
biganə qala bilməz. Bu həm də ədəbi dilin estetik vəzifəsidir.
Nitq mədəniyyəti və ədəbiyyatşünaslıq
. İstər siyasi, istər də yazılı ədəbiyyat 
nitq mədəniyyəti ilə yaxından bağlıdır. Bütövlükdə ədəbiyyatşünaslıq nitq 
mədəniyyəti ilə yaranan elm sahəsidir. 
Nitq mədəniyyətinin ədəbiyyatla əlaqəsindən danışanda birinci növbədə, 
yadda saxlamalıyıq ki, bədii ədəbiyyat həyatı bədii obrazlarla əks etdirən söz 
sənətidir. Söz sənəti isə dillə ifadə edilir. 
Deməli, hər iki predmetin, həm nitq mədəniyyətinin, həm də ədəbiyyatın 
materialı sözdür. Yazıçı ədəbiyyatın sirlərinə yiyələndikcə, özü də bilmədən natiqlik 
sənətinə xidmət edir; yəni şair və yazıçılar əsəri yazarkən hər bir söz, dil vahidi 
haqqında, cümlə haqqında düşünüb danışdıqca, ona yeni çalar, məna verərək işlədir. 
Nitqin gözəlliyinə xidmət edən bu ifadələr bədii təsvir və ifadə vasitələrinin, bədii 
üslubun yaranmasına, inkişaf etməsinə gətirib çıxarır. Bədii ədəbiyyatda istifadə 
olunan məcazi mənalı sözlər, sinonimlər, omonimlər və s. nitqin qurulmasında
mühüm rol oynayır. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
93
Bədii əsərlərin dilinin tədqiqində dilçi alimlər dil vahidlərini təhlil edərkən 
yazıçının nitq qabiliyyətini, dildən istifadə yollarını aydınlaşdırmağa çalışırlar. Bu da 
ədəbiyyatın nitq mədəniyyəti ilə əlaqəsi, elmi naliyyətlərinin qarşılıqlı istifadə 
olunması nəticəsində əldə edilir. 
Dil poeziyanın ilkin yaradıcılıq simasıdır. Bədii hadisələrə həqiqi sənət 
meyarları ilə yanaşmağın birinci şərti dil faktorundan asılıdır. Mükəmməl dil və 
üslub vərdişlərinə yiyələnmədən söz sənətkarlarının özünü təsdiqetmə qabiliyyəti 
nəticəsiz qalır. Təcrübə dönə-dönə sübut etmişdir ki, dil duyumundan məhrum 
olanların nümunəvi poeziya yaratmaq cəhdləri boş şeydir. 
Ana dilinin dadı-tamı şeir dilində daha şirin, daha mənalı əks olunur. Onun 
qüdrəti, əzəməti poeziya fonunda daha füsunkar görünür, heyranlıq doğurur. Araya-
ərsəyə gəlmiş şeir ancaq bədii istedad sahibinin xalq dilini mükəmməl bilməsi və 
poetik mədəniyyət səviyyəsi əsas şərtlərdəndir. Şeir sənətinə, xüsusən də onun dillə 
davranış sirlərinə bələd olmayan kəs, söz yox ki, poeziya yaradıcılığı tələblərinə 
cavab verə bilməz. Təbiidir ki, tələbələrin professional məharəti, qətiyyəti, öz 
sənətinə tələbkarlığından irəli gəlir. Poetik duyumundan bəhrələnir. 
Sevimli peyğəmbərimizin: “Ərzin altında Allahın xəzinələri vardır ki, 
şairlərin dili bu xəzinələrin açarıdır”
1
kəlamının işığında poeziyaya, onun estetik 
qüdrətinə müstəsna əhəmiyyət verildiyini görürük. Nizami, Yunus Əmrə, Hafiz kimi 
şairləri “peyğəmbərlərə bərabər tutmaq olar. Çünki onlar bəşər növünün fövqündə 
olub, filosofanə xəyal, ilham sahibləridir” deməklə, M.F.Axundov da şeiri fenomenal 
estetik hadisə kimi dəyərləndirib, onun problem səciyyəli məsələlərini diqqət 
mərkəzinə çəkmişdir. S.Vurğun şeir dilinin ecazkarlığını janrın estetik prinsipləri 
mövqeyindən şərh edərək demişdir. “Yalnız şeirin dili belə danışır. Onun hikmətində 
Allahın gücü var” [4, s. 27]. 
Zaman və məkan etibarilə çox uzaq və əlaqəsiz hadisələr, əşyalar şair 
qələminin gücü ilə bir yerə, bir misraya (beytə, bəndə ) toplanır: 
Nitq mədəniyyəti və tarix.
Tarix cəmiyyətin yaranmasını, inkişafını 
öyrənən bir elmdir. Hər bir elm yarandığı gündən öz tarixini yaşadır. Natiqlik sənəti 
də məhz belə bir tarixi yol keçmiş, tədqiq olunmuş, müəyyən uğurlar əldə etmişdir. 
Natiqlik sənətinin ilk rüşeymlərini araşdırmaq, tədqiq etmək üçün onun tarixinə 
nəzər salmaq lazımdır. İlk rüşeymləri bəlağət elmi kimi formalaşan bir sənət növü 
Azərbaycan klassikləri tərəfindən daha da inkişaf etdirilmiş, söz sənətinin, sözün 
qiyməti artmış, bugünkü səviyyəyə çatanadək müxtəlif yollardan keçmişdir. Belə ki 
Azərbaycanda nitq mədəniyyətinin öyrənilməsi və inkişafında 1922-ci ildə 
respublikada yaradılmış Yeni Əlifba Komitəsinin xüsusi rolu olmuşdur. 1922-1929-
cu illərdə əlifba, orfoqrafiya məsələləri tez-tez müzakirə edilir, 1929 və 1932-ci 
illərdə orfoqrafiya konfransları çağırılırdı. V.Xuluflunun 1929-cu ildə latın qrafiki ilə 
tərtib etdiyi “İmla lüğəti” bunun ən gözəl örnəyi idi. 1930-1940-cı illərdə dilin saflığı 
və təmizliyi məsələlərinə diqqət yetirilirdi. Lakin kiril qrafikasına keçid bəzi 
məsələləri dolaşdırdı. 1950-ci illərdə dilə aid keçirilmiş konfranslarda bədii əsərlərin 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
94
dilinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. 1960-1980-ci illərdə Azərbaycanda nitq 
mədəniyyətinin-dilçiliyin bir sahəsi kimi öyrənilməsinin yeni bir dövrü adlandırmaq 
olar. Bu fənn formalaşdığı, yarandığı gündən bu günə qədər müəyyən inkişaf 
mərhələləri keçmişdir. Nitq mədəniyyəti fənni (artıq bunu yeni elm sahəsi 
adlandırmaq olar) cəmiyyətin həyatında, məişətində baş verən hər hansı bir 
dəyişikliyi yaddaşına həkk edir. Qədim abidələrin, salnamələrin, məxəzlərin 
vasitəsilə bugünkü tədqiqatçılar xalqın keçmişinə aid mülahizələr, mühakimələr 
yürüdə bilir. Tarixçi əldə etdiyi nəticəni nitq vasitəsilə (istər yazılı, istərsə də şifahi) 
elmi formada şərh edir. Belə şərh faktlarla, mülahizələrlə, sübutlarla, dəlillərlə bağlı 
şəkildə edilir ki, bu da nitq mədəniyyətinin əsas prinsiplərini müəyyənləşdirir [5, s. 
29]. 
Beləliklə, natiq yazılı nitqin üzünün köçürülməsini, dinləyicilərə 
çatdırılmasını tezləşdirir və səliqəyə salır.
Nitq mədəniyyəti və fəlsəfə (məntiq).
Fəlsəfə insanlarda müəyyən bir 
dünyagörüşü yaradır, həm də obyektiv gərçəklikdə onun yerini müəyyənləşdirir. 
İnsan onu əhatə edən aləmdə nə qazanırsa, fəlsəfənin dialektik qanunları ilə 
əlaqələndirir. Bu dərketmə istər yazılı nitqlə, istərsə də şifahi nitqlə reallaşır. Hətta 
fəlsəfənin bəzi prinsipləri nitqin prinsipləri ilə üst-üstə düşür. 
Nitq mədəniyyəti ilə daha geniş şəkildə əlaqədə olan elmlərdən biri də 
məntiqdir. Məntiq təfəkkür qanunlarından bəhs edir. Ona görə məntiq nitq 
mədəniyyəti ilə sıx şəkildə bağlıdır. Məntiq elminin əsas obyekti və predmeti 
təfəkkür prosesidir. Nitq mədəniyyətinin əlaqədə olduğu digər elmlərdən fərqli 
olaraq, məntiq bizi əhatə edən obyektiv gərçəkliyin dərk olunmasını tədqiq edir. Bu 
xüsusiyyət onu digər elmlərdən fərqləndirir və təfəkkürün formalarını, qanunlarını, 
həyatı dərketmə yollarını göstərir. Dil təfəkkürün maddi forması kimi fəaliyyət 
göstərir. Nitq isə dilin cilalanmış, rəngə, boyalara salınmış təzahür formasıdır. Natiq 
dilin bütün incəliklərindən istifadə edir və nitqini qurarkən bir çox çətinliklərlə 
üzləşir. Nitqimi necə qurmalı, fikrimi necə ifadə etməli? Faktları, dəlilləri necə 
əsaslandırmalı? Bu zaman natiqin köməyinə məntiq qanunları gəlir. Natiq məntiqin 
vasitələrindən zərgər dəqiqliyi ilə istifadə edir. Bu da təbii bir prosesdir. Çünki 
məntiq şüurumuzla birbaşa bağlıdır. Məntiq şüurla bağlı olduğu üçün nitqlə də 
qırılmaz sürətdə bağlıdır. Əgər məntiqin qanunlarından düzgün istifadə etməsək, 
nitqimiz dolğunluğunu, düzgünlüyünü itirər. Çünki məntiq fikrin təzahür formalarını 
öyrənir. Bunları vəhdət halında qəbul edən natiq dolğun və zəngin nitq yaratmağa 
nail olur. Hər bir məntiqi kateqoriyanın araşdırılmasında, onun mahiyyətinin 
açılmasında nitq xüsusi rol oynayır. Əslində məntiq nitq və natiqliklə bağlı eyni 
kökdən əmələ gəlmiş, mənası bir-birinə yaxın olan ərəb mənşəli effektiv sözdür. 
Məhz düzgün təfəkkür dəqiq nəticələr əldə etməyə imkan verir. Buraya sübut, 
mühakimə və mülahizələri də əlavə etmək olar. Bundan əlavə, nitqin əsas 
prinsiplərindən olan və onun əsasını təşkil edən fonetik (buraya intonasiya, vurğu, 
sözlərin düzgün hecalanması), leksik, morfoloji, semantik, sintaktik kateqoriyaların 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
95
öyrənilməsində də məntiqi kateqoriyalar mühüm rol oynayır. Onu da qeyd edək ki, 
məntiq həmişə filologiya ilə sıx əlaqədə olub və bu elmin araşdırılmasında müəyyən 
nəticələr əldə etməyə imkan və şərait yaratmışdır. Düzgün və məntiqi təfəkkür 
olmadan elmdə heç bir uğur əldə etmək olmaz. 
Nitq mədəniyyəti və etika.
Belə bir xalq deyimi var: “Qonağı geyiminə görə 
qəbul edər, ağlına görə yola salarlar”. Hər bir şəxsin özünü necə maskalamasından 
asılı olmayaraq, nitqi onun ağlını, zəkasını əks etdirir. Natiq olmaq istəyən hər bir 
şəxs bütün etik normalara riayət etməlidir. Natiq danışarkən səsinə müvafiq tembr 
seçməli, jestlərdən düzgün istifadə etməli, mimika ilə mənalar ifadə etməli, 
dinləyicilərin dərketmə səviyyələrini bilməlidir. 
Natiq olmaq istəyən şəxs bütün davranış qaydalarını gözəl mənimsəməlidir. 
Natiqin yerişi, baxışı, hərəkəti, geyimi nəzakəti, üzünün ifadəsi dinləyicidə ona qarşı 
rəğbət hissi oyatmalıdır. Bəzi natiqlər etik normalara düzgün əməl etmədiyi üçün 
dinləyicilərin rəğbətini qazana bilmirlər. Məsələn, bəzən elə olur ki, üzü tüklü, 
kostyumu əzik-üzük, halı pərişan bir natiq yorğun halda kürsüyə doğru yaxınlaşır. Bu 
hər bir dinləyicidə natiqə qarşı mənfi hisslər oyadır. Bəzən də natiqlər həddən artıq 
bər-bəzəyə alüdə olur. Belə vaxtda dinləyici onun nitqindən çox, bər-bəzəyinə diqqət 
edir. Natiq fikirləşməlidir ki, mən auditoriya ilə necə ünsiyyət yaradım, nitqimi necə 
başlayım? Olduqca həssas və tələbkar dinləyicilər natiqin səsinin titrəməsini, 
həyəcanlanmasını, bir an çaşıb qaldığını da duyub hiss edirlər. Təcrübəli natiqlər isə 
belə anları nitqlərində etdikləri pauza ilə az da olsa, aradan qaldırırlar. 
Natiqlər çıxış edərkən qalstukunu, pencəyinin düyməsini, əlindəki təbaşiri və 
yaxud qələmi oynada-oynada fikrini ifadə edir, elektron lövhədə qeydlər aparır. Etika 
nitqin şərhi zamanı göstərilən bu nöqsanların aradan qaldırılmasına köməklik 
göstərir. Bir anlığa məşhur natiq Demosfenin natiqlik sənətinə gəlişini xatırlamağa 
ehtiyac duyulur. Həqiqətən etika ilə nitq mədəniyyətinin əlaqəsi vacib məsələdir. 
Nitq mədəniyyəti və estetika.
Nitqin gözəl ifadəsi dedikdə, estetikanın əsas 
kateqoriyaları olan gözəllik, ülvilik, faciəvilik, komiklik yada düşür. Bizi əhatə edən 
obyektiv varlığın dərk edilməsində estetikanın mühüm rolu vardır. Estetik kateqoriya 
olan gözəllik yalnız insanlara məxsusdur. Estetik gözəllik yalnız insana məxsus 
olduğu kimi, dil də, nitq də, nitq mədəniyyəti də insana məxsusdur. Həyatda baş 
verən hər bir hadisəni estetik surətdə dərk edib qavrayan insan, “əsasən, bədii dil və 
sənətkarlıq, nitq habelə estetik zövq, bədii obraz, bədii ustalıq kimi estetik 
kateqoriyaların tədqiqində özünü göstərir. 
Hələ qədim yunan filosofu Aristotel “Poetika” əsəridə bir sıra dil 
qanunauyğunluqlarını estetikanın kateqoriyaları baxımından şərh edərək yazırdı ki,
“...ifadələri bir-birinə nə isə xüsusi bir tərzdə qataraq istifadə etmək lazımdır ki, 
metafora və digər təsvir vasitələri nitqin təravət və ucalığını aşağı endirib pis hala 
salmasın” [1, s. 24]. 
Bu gözəllik qanununa əsaslanıb dilin ahəngdarlığına, zərifliyinə, musiqiliyinə 
və başqa estetik keyfiyyətlərinə aid başqa müəlliflərin də fikirləri vardır. A.Qurbanov 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
96
qeyd edir ki, klassiklərimizin yaradıcılığında dilimizin gözəlliyini və zənginliyini əks 
etdirən poetik ifadələr, bədii vasitələr, qanadlı sözlər, onların rəngləri, məna çalarları, 
zövqü oxşayan müasir şəxs adları, yer adları və s. öz əksini tapmışdır. Bunlardan 
faydalanmaq məharət tələb edir [5, s. 25]. 
Gətirilən sitatlardan da aydın olur ki, natiqlik sənəti, nitq mədəniyyəti nə 
qədər estetikaya yaxın bir elmdir. Estetikanın əsas katoqoriyalarından biri olan 
gözəllik ən ümumi və geniş anlamdır. Estetik qiymətləndirmə isə insan təfəkkürünün 
məhsuludur. Bu, əsas şərtdir. Nitqin qurulmasında qeyd olunan bu prinsiplər mühüm 
rol oynayır. Gözəl nitq dinləyiciyə estetik zövq və ləzzət verir. Auditoriyanı məftun 
edir, dinləyicilərin fəallığını artırır. Estetik katoqoriya olan gözəllik, incəlik, 
heyranlıq kimi bölgülər, dərəcələr və rənglər tapmaq olar. Habelə komiklik 
kateqoriyasında gülüş, rişxənd, istehza, ifşa, yumor, satira, parodiya kimi müxtəlif 
münasibət dərəcələri və boyaları vardır. Bunlardan başqa, fəlsəfə elminin bir sıra 
kateqoriyaları (forma, materializm, idealizm, ideyallıq və s.) estetika elmində də 
işlənməkdədir. Bu elmin incəsənətə aid bəhsində sənətşünaslıq məfhumlarından, 
düstur və istilahlarından da istifadə olunur. 
Deməli, estetika elə bir elmdir ki, onu həyatın bütün sahələrinə şamil etmək 
mümkündür. O ki, qaldı nitq mədəniyyətinə, natiqlik sənətinə və incəsənətin digər 
növlərinə, estetika onlarla nəinki əlaqədə, hətta birgə inkişaf edir. Elə natiqin lövhədə 
gözəl xətlə yazması da dinləyicidə estetik duyum yaradır. Nitq mədəniyyətinə xas 
olan müəyyən prinsiplər, qanunauyğunluqlar, forma və məzmun, ideallıq və s. 
məsələlər həm də estetikanın tədqiq obyektidir. 
İnsandakı gözəllik zahiri, təbii və mənəvi, intelektual-əxlaqi formada əks 
olunur. Zahiri, təbii gözəllik mənəvi, intelektual-əxlaqi gözəlliklə birlikdə insanda 
ahəngdarlıq yaradır. İfrat bəzək-düzək hər şeyi məhv edir, var-dövlət insanın gözünü 
pərdələyə, dumanlandıra bilər, amma ürəyi riqqətə gətirə bilməz. Hər parıldayan daş 
almaz olmadığı kimi, hər zahiri bəzəkli-düzəkli, parıltılı insanlarda mənəvi, gözəl 
əxlaqi keyfiyyətlər olmaya da bilər. 
Nitq mədəniyyəti və pedaqogika.
Tədris prosesi ilə sıx şəkildə bağlı olan 
pedaqogika natiqlik sənəti ilə qarşılıqlı şəkildə müəyyən prinsiplərin, poblemlərin 
həllində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hələ qədim Yunanıstanda, xüsusilə, Afinada 
yetişən ritorlar natiqlik sənətinin sirləri ilə bərabər, təlim, tərbiyə, təhsil haqqında da 
məlumat verir və tədris prosesində nitqlə bərabər, pedaqogika elmini də inkişaf 
etdirirdilər. 
Pedaqogika elmi tədqiq prosesində, nitqin qurulmasında və şifahi şərhdə əsas 
rol oynayan konkretliyin, bəzən ümumiliyin rolunu müəyyənləşdirir. Pedaqogika 
həm də nitq zamanı natiqə özünü aparmaq qaydalarını öyrədir. Yersiz hərəkətlərin, 
jestlərin “deməli”, “mənə elə gəlir “, “filan”, “alimlərin dediyinə görə” və s. kimi 
ifadə və sözlər lüzumsuz olaraq işlətməkdən çəkindirir. 
Metodika sahəsində öz üslubu ilə seçilən prof. C.Əhmədov “Nümunəvi dərsin 
hansı xüsusiyyətləri olmalıdır?” sualını aşağıdakı kimi əsaslandırmışdır [4, 118]. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
97
1) Yaxşı müəllim səriştəli və peşəkar olmalıdır; 
2) Müəllim tədris edəcəyi mövzu haqqında ciddi düşünməlidir. Hər hansı bir 
mövzunu tədris edən zaman mövzunun tələbəyə aydın olan tərəfləri ilə yanaşı, onun 
gizli tərəfi haqqında tələbəni düşündürməyə vadar etsin. 
3) Müəllim daim düşünməlidir ki, necə edim ki, dərsim düşündürücü olsun. 
Pedaqogika natiqlik sənətinin əsas prinsiplərinin, nitqin qurulması yollarının,
elmi-nəzəri biliklərin mənbələrdən düzgün istifadə olunmasında natiqə istiqamət 
verir. Ümumiyyətlə, natiqlik sənəti ilə pedaqogikanın əlaqəsi özünü həm təlim-
tərbiyə prosesində, həm də tədqiqat işinin aparılmasında göstərir [8, s. 36]. 
Nitq mədəniyyəti və psixologiya.
Psixologiya hər bir xarakterin səciyyəvi 
xüsusiyyətlərini öyrənir. Burada təfəkkür, ilk növbədə, idrak fəaliyyəti kimi 
nəzərdən keçirilir. Bu prosesdə bütün beyin qabığı iştirak edir, xüsusən də beyin 
qabığındakı nitq mərkəzləri söz siqnallarının əks etdirilməsində mühüm rol oynayır. 
Deməli, nitqlə təfəkkür vəhdətdədir. Təfəkkür, nitq mexanizmi, nitq fəaliyyəti, nitq 
və onun funksiyaları, qavrayış, nitqin növləri və xüsusiyyətləri kimi məsələləri 
araşdırır. İnsan psixologiyası onun nitqi ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Ona görə də 
çıxış edən bəzi natiqlər nitqin təsirindən, emosiyasından həyəcanlanır, danışığında 
olan aydınlıq, səlislik, ardıcıllıq və s. kimi keyfiyyətlər itir. Nəticədə natiq istədiyi 
kimi məruzə edə bilmir. Bu da onun həmin anda hansısa bir vəziyyətin beyində olan 
inikasında əmələ gəlmiş ziddiyyətlərlə əlaqədardır. Bu baxımdan natiq nitqini şərh 
edərkən ona psixoloji cəhətdən tam hazır olmalıdır. Psixoloji hazırlığı onun nitqinin 
gözəlliyini, səlisliyini araşdırılmağa ehtiyacı olan problem kimi öz həllinin təhlilini 
gözləyir. Psixologiya insan xarakterlərini, hər bir xarakterin spesifik xüsusiyyətlərini 
öyrənir. Professor A.Qurbanov yazırdı ki, mexanizmlər içərisində nitq, ünsiyyət, 
təfəkkür proseslərinin tədqiqi dilçilik və psixologiya elmlərini hansı nöqtədə isə 
birləşdirir”. Fikrini davam etdirən professor A.Qurbanov daha sonra yazırdı: “Bu 
tədqiqatlarda nitq fəaliyyəti, nitq və qavrayış, nitq mexanizmi, radio verilişlərində 
nitqin mənimsənilmə xüsusiyyətləri, vurğunun mənimsənilməsi, danışıq səsləri 
etalonları, qrammatik kateqoriyaların mənimsənilməsi, qrammatik təhlillərin 
patalogiyası, daxili nitq fasiləsinin mənimsənilməsi, nitq axınında sözün quruluşu və 
s. məsələlər araşdırılır”. Dilçi alimlərin öz tədqiqatlarında psixolinqvistikanın əldə 
etdiyi nəticələrdən istifadə etməsi, şübhəsiz ki, onların işinə müsbət təsir göstərir. 
Nitqin daxili cəhətini öyrənən dilçi müəyyən psixoloji hadisələrdən yan keçə bilməz. 
Məsələn, nitqin növləri həm dilçi, həm də psixoloqu maraqlandırır [6, s. 31]. 
Gətirdiyimiz sitatdan aydın olur ki, nitq insan psixologiyası ilə daim sıx 
əlaqədə inkişaf edir. İnsan psixologiyası onun nitqi ilə qırılmaz tellərlə bağlıdır. 
Bəzən natiqlər çıxış edərkən həyəcanlanır və bir müddət özlərini ələ ala bilmirlər. 
Keçirilən gərginlik nitqin gözəl ifadə olunmasına (dəqiq, faktlarla, səlis, aydın, 
ardıcıl və s.) maneçilik törədir. Ona görə də natiq düşdüyü vəziyyətdən çıxmaq üçün 
psixi cəhətdən hər hansı maneəyə qalib gəlməyi, əsəblərini cilovlamağı bacarmalıdır. 
İnsan psixologiyasının müxtəlifliyi onun nitqində əks olunur. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
98
Natiq nitqini şərh edərkən ona psixoloji cəhətdən tam hazır olmalıdır. Onun 
nitqinin gözəl olması, psixoloji hazırlığı olduqca faydalı və məqsədəuyğundur. 
Nitq mədəniyyəti və fiziologiya.
Nitq mədəniyyətinin əlaqədə olduğu 
elmlərdən biri də fiziologiyadır. Nitqin əmələ gəlməsində orqanizmin bir sıra üzvləri 
iştirak edir. Nitqin əmələ gəlməsində fiziologiyanın tədqiq obyekti olan danışıq 
üzvləri (ağ ciyər, boğaz, qırtlaq, ağız boşluğu, burun boşluğu, dilçək, üst damaq, üst 
damaq, alt çənə, dil, diş, dodaqlar), əsəb sistemi mühüm rol oynayır. İnsan nitqinin 
əmələ gəlməsində və öyrənilməsində fiziologiyanın əvəzsiz xidməti vardır. Nitq 
prosesində fəaliyyət göstərən səslər ictimai mənası olan səslərdir. 
Əgər normal insanın nitq prosesində fəaliyyət göstərən üzvləri möhkəm və 
mürəkkəb sistem halındadırsa, bunların birinin zədələnməsi nəticəsində nitq 
prosesində müəyyən çatışmazlıq, anormallıq əmələ gələ bilər. Məsələn, beynin 
zədələnməsi nitq fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olur. İnsan beyninin müəyyən 
hissələrinin zədələnməsi nəticəsində nitq fəaliyyətində bu və ya başqa qüsurlar 
yaranır. Belə ki xəstələrin bəzisi sözləri tələffüz edə bilmir, digəri dərketmə 
qabiliyyətini itirir və s. Nitq fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olan başqa faktlar da 
vardır. Məsələn, insanda ciddi yorğunluq, sarsıdıcı qorxu, gərgin əsəbilik nəticəsində 
də nitqin pozulması halları baş verə bilər. 
Nitqin əmələ gəlməsində iştirak edən danışıq üzvlərindən hər birinin möhkəm 
və sağlam olması əsas şərtdir. Bu üzvlərdən birinin anormallığı mütləq nitqə qüsur 
gətirir. Məsələn, dilin böyüklüyü səslərin düzgün tələffüz olunmasna (r səsi l kimi, ş 
səsi s kimi, s səsi z kimi tələffüz olunur) mane olur. Nitqin səlis ifadə olunmasında, 
səs tembrlərindən düzgün istifadə edilməsində eşitmə üzvünün də mühüm rolu 
vardır. Qulaq pis eşitdikdə səsləri məxrəcinə görə fərqləndirə bilmir. 
Son vaxtlar natiqlik sənəti cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar bir çox nailiyyətlər 
əldə etmişdir. Son dövrün məhsulu olan kibernetika da nitq mədəniyyəti ilə əlaqəli 
xassəyə malikdir. Kibernetikada istifadə olunan rabitə və informasiya sistemi natiqlik 
sənətində, xüsusilə nitq hazırlanmasında istifadə olunur. Bundan əlavə, kibernetika 
maşınların köməyi ilə sözlərin işlənmə tezliyi, lüğət tərkibinə daxil olan sözlərin 
təhlili, səslərin və fonemlərin tədqiqi, cümlədə söz sırası, mətnlərin tərcümə 
olunması və s. məsələlər öz həllini tapır. Kibernetik maşınlar həm də nitqə xidmət 
edən bir sıra amilləri özündə birləşdirir. Məsələn, yazılmış nitqin məzmununu olduğu 
kimi yaddaşına köçürür. İstənilən vaxt həmin nitqi bu maşın vasitəsi ilə əldə etmək 
olar. Beləliklə, natiq yazılı nitqin üzünün köçürülməsini, dinləyicilərə çatdırılmasını 
tezləşdirir və səliqəyə salır. 
Hal-hazırda kibernetik maşınlar, yeni texnologiya vasitəsilə natiqlik sənətinin 
son nailiyyətləri öyrənilir və tədqiq olunur. 
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, müasir dövrdə nitq mədəniyyəti 
dərslərini kifayət qədər maraqlı və canlı qurmaq üçün istənilən mövzunun tədrisi 
zamanı innovativ vasitələrdən və inteqrasiyadan yaradıcı şəkildə istifadə etmək 
lazımdır. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
99
ƏDƏBİYYAT
1.
Abdullayev N. “Nitq mədəniyyətinin əsasları” Bakı, 2014 
2.
Bayramov A., Rüstəmov Ə. “Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti” SDU, 
2017 
3.
Dəmirçizadə Ə. “Azərbaycan dilinin üslubiyyatı”, Bakı, 1969
4.
Əhmədov C. “Ədəbiyyatın tədrisi metodikası”, Bakı, 1982 
5.
Qurbanov A. “ Bədii mətnin linqivistik təhlili”. Bakı, 2005 
6.
Qurbanov A. “Ümumi dilçilik” , Bakı Elmi nəşriyyatı.1986 
7.
Məmmədzadə R.H. “Müəllimin peşə etikası” , 1992 
8.
Paşayev Ə.V., Rüstəmov F.A. “Pedaqogika”, Bakı, 2001 
9.
Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, Hüquq 
ədəbiyyatı, 2009. 
A.Mammadova 
M.Agasiyeva 
ORGANİZATİON OF İNTEGRATİON İN SPEECH CULTURE LESSONS 
SUMMARY 
Speech culture is taught as one of the main departments of linguistics in all 
faculties of educational institutions. İt is important that every language is 
scientifically researched and practiced. 
Like any other science, the culture of speech is related to other sciences in 
order to maintain its independence. This connection is established in connection with 
the sciences studied in other areas. Speech culture, as its object of study, goals, and 
objectives, is effectively organizes its connection with other sciences. Speech culture 
develops in connection with a number of sciences – linguistics, literary criticism, 
history, philosophy, logic, ethics, aesthetics, psychology, pedagogy, physiology and 
others. 
Speech culture refers to the field of philology that studies the rules of using 
language as a means of communication on a scientific basis. It is impossible to 
master the culture of speech without studying them well. We are not mistaken in 
saying that the rules in question are the product of a certain historical evolution. 
Thus, they serve the normal level of society. 
Like other sciences, the culture of speech focuses on the necessary features of 
society. İt develops and is formed with the development of society. 
Methodological research shows that the main goal of the education system is 
to equip young people with the necessary knowledge by improving the quality of 
education. İt is to achieve their formation as a comprehensively devoloped citizen. İn 
short, the organization of integration in the lessons of speech culture is one of the 
important issues. 
Key words:
Speech culture, integration, science, speech process, cybernetics 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
100
A.Mаммeдова 
М.Агасиева 
ОРГАНИЗАЦИЯ ИНТЕГРАЦИИ НА УРОКАХ КУЛЬТУРЫ РЕЧИ 
РЕЗЮМЕ
Культуры речи преподаются как одна из основных кафедр языкознания 
на всех факультетах образовательных учреждений. Важно, чтобы каждый язык 
был научно изучен и практиковался. Как и любая другая наука, культура речи 
связана с другими науками, чтобы сохранить свою независимость. Эта связь 
устанавливается в связи с науками, изучаемыми в других областях. Речевая 
культура как объект изучения, цели и задачи эффективно включается в 
учебную программу и эффективно организует ее связь с другими науками. 
Речевая культура развивается в связи с рядом наук – лингвистикой, 
литературной критикой, историей, философией, логикой, этикой, эстетикой, 
психологией, педагогикой, физиологией и другими. 
Речевая культура относится к области филологии, которая изучает 
правила использования языка как средства общения на научной основе. 
Невозможно овладеть культурой речи, не изучив их хорошо. Мы не 
ошибаемся, говоря, что рассматриваемые правила являются продуктом 
определенной исторической эволюции. Таким образом, они служат 
нормальному уровню общества. 
Как и другие науки, культура речи ориентируется на необходимые 
особенности общества. Он развивается и формируется с развитием общества. 
Методологические исследования показывают, что основная цель 
системы образования – вооружить молодежь необходимыми знаниями за счет 
повышения качества образования. Добиться их становления как всесторонне 
развитого гражданина. Одним словом, организация интеграции на уроках 
речевой культуры – один из важных вопросов. 
Ключевые слова:
Речевая культура, интеграция, наука, речевой 
процесс, кибернетика 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: professor Q.Ş.Kazımov
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
101
AYNUR MƏMMƏDOVA 
Xarici Dillər Mərkəzinin baş müəllimi 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
[e-mail] 
CEYN OSTIN YARADICILIĞINDA QƏHRƏMANLARIN NİTQİNİN 
ÜSLUBİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
XÜLASƏ 
Məqalədə XIX əsr İngiltərəsinin məşhur feminist yazıçısı C.Ostinin roman 
qəhrəmanlarının nitq xüsusiyyətləri onun üslub spesifikliyi müstəvisində tədqiq 
olunur. Yazıçının əyalət kübar cəmiyyətinin üzvlərinin danışıq maneralarını 
aydınlaşdırmaqla dövrün dil mənzərəsini yaratmaq cəhdləri aşkara çıxarılır, bədii 
əsərdə personajların xarakterlərini onların öz nitqlərinin köməyi ilə təqdim etmək 
üslubu təhlilə cəlb olunur. Aydın olur ki, bədii əsərin qəhrəmanları üçün səciyyəvi 
olan keyfiyyətlər onların nitqində ifadəsini tapır. C.Ostin yaradıcılığı üçün xarakterik 
olan üslubi məqamlardan biri də dialoji və monoloji nitqlərin növbələşməsi, bəzi 
hallarda daxili nitqin ünsiyyət prosesində formalaşmasıdır. Janr eyniliyinə görə bir 
sıra üslubi xüsusiyyətlərin ümumiliyi, dövrün dil, danışıq tərzinin ümumiliyi və 
sosial qruplara görə fərqliliyi, nəhayət mövzunun yaxınlığı, bütün bunlar üslubi 
tədqiqatlarda spesifikliklə ümumiliyi əlaqələndirir. C.Ostin yaradıcılığı da bir çox 
parametrləri ilə seçilir, spesifiklik qazanır. Əvvəla, o, qadın yazıçıdır və romanlarının 
əsas qəhrəmanları qadınlar, qoyduğu məsələlər qadın həyatı, məişəti ilə feminizmlə 
sıx bağlılığa malikdir. İkincisi, o, ilk dəfə olaraq, əyalət kübar cəmiyyətinin, onun 
üzvlərinin həyar tərzini, məişətini, normalarını bir mövzu kimi ortaya atmış, müxtəlif 
romanlarında bu mövzunun fərqli aspektlərini də işıqlandırmağa çalışmışdır. 
Üçüncüsü, Ceyn Ostin XIX əsr viktorian dövrü İngiltərəsindəki dil mənzərəsini 
əyalət kübar cəmiyyəti üzvlərinin nitq sistemi kimi ortaya qoymuş, centri dili, centri 
üslubunu müzakirə və təhlil müstəvisinə çıxara bilmişdir. Dördüncüsü, C.Ostin 
əyalət kübar cəmiyyətində qadın və kişi dili, qadın-qadın, qadın-kişi ünsiyyət 
sisteminin incəliklərini, qadınlararası və kişilərarası dialoqların xüsusiyyətlərini, 
daxili nitqin özəlliklərini açmağa çalışmış və ya bunun üçün ən azı kifayət qədər 
geniş material yaratmışdır. 
Açar sözlər:
üslub, nitq, daxili nitq, dialoq, monoloq, xarakter, personaj.
C.Ostin qəhrəmanlarının nitqlərində üslubi xüsusiyyətlər daşıyan sözlər, söz 
birləşmələri, cümlələr işlənir. Müəllif hər bir obrazın daxili keyfiyyətlərini, düşüncə 
tərzini sosial statusunu nəzərə alır və onun nitqini qurarkən dilin müvafiq ifadə 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
102
vasitələrindən istifadə edir. Onun öz üslubu üçün ingilis dilinin söz sırası gözlənilən 
genişlənmiş cümlələr xarakterikdir. O belə cümlələri qəhrəmanlarının nitqində də 
ustalıqla işlədir. Öz personajların nitqinin ifadəliliyini artırmaq məqsədilə yazıçı 
unversiyanı geniş tətbiq edir. Əgər XIX əsrdəki ingilis dilində sintaktik normaların 
hələ tam formalaşmadığını nəzərə alsaq, müəllifin inversiyaya müraciət etməsini sırf 
üslubi xüsusiyyət kimi qəbul etməli oluruq (Miss Bennet he acknowledged to be 
pretty). 
C.Ostinin romanlarında punktuasiya sxemlərini təhlil etsək, görərik ki, o, əsas 
durğu işarələrindən nöqtəni az işlədir. Bu da ondan irəli gəlir ki, onun romanlarında 
qeyri-məxsusi vasitəsiz nitq və tez-tez bu cür nitq formasına vasitəli nitqin qoşulması 
səciyyəvidir. İki nitq formasını belə əlaqələndirmə onlar arasında keçidləri 
tənzimləyən durğu işarələrindən çox istifadə edir və bu söz birləşmələri daha çox 
istifadə edir. Ceyn Ostin neytral söz bvirləşmələrindən çox istifadə edir və bu söz 
birləşmələri daha çox müvafiq dövr üçün səciyyəvi olan danışıq dili leksikası əsasın 
da qurulur: to be conceited, to be of a respectable family, to be a fine lady, to be 
convinced, to be handsome, to be in the habit of diong smith, to be pleased, to please, 
to be disposed, to approve smb., to be entitled to do smth., to purchase an estadlist, to 
marry a man, to inherit property, to think well of smb., to have o fortune, to be proud, 
to be anxious, to be entitled to estate, to be doubtful, to be educated, to consinder 
smth, to be provided with smth. və s. Qeyd edilənlərə baxmayaraq, romanın dilində 
ədəbi üsluba aid olan söz birləşmələri də azlıq təşkil etmir. Məsələn, to be more 
fourtunate – bir qədər bəxti gətirmək; to entertain hopes of being admitted – kiminsə 
yanına buraxılmaq üçün icazə almağa inanmaq; being unworty to compared to – heç 
kimlə müqayisə olunma bilməmək, to have the advantage of ascertaining – görmək 
xoşbəxtliyinə nəsib olmaq; to be in general circulation – çoxları tərəfindən tanınmaq 
və s. 
Qeyd edilən nümunələrin mətndə hansı nitq situasiyalarında işlənməsi və 
qəhrəmanların xarakterinin açılmasında onların rolu da xüsusi maraq doğuran 
məsələlərdəndir. 
“Qürur və qərəz” romanının qəhrəmanlarının nitqini təhlil etdikdə Ceyn Ostin 
dövrünün dil kollektivində qəbul olunmuş sözlər, bu sözlərin işləndiyi söz 
birləşmələri, qrammatik konstruksiyalar, frazeoloji birləşmələr və s. tapmaq olur. 
Qəhrəmanların dilində məchul növdə olan qrammatik konstruksiyalar (was not 
convinced; had not been calculated; was tempted by an accidental recommendation; 
was very little dispose; had been educated; was pleased with the situation; were 
entitle to think; was therefore established; was not provided with a good house və s.), 
həmçinin feilin təsriflənməyən formalarına yaratdığı tərkiblər (there had been no 
formality), infinitiv və modal konstruksiyalar (calculated to please, more than the 
ought; were entitled to think; pronounced her to be; intended to purchase; 
acknowledged to be pretty; leave to purchase; disposed to consider; could not 
conceive; disposed to approve; did not live to do it; authorised to think; unwilling to 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
103
preside; allowed it to be so), gerund birləşmələri ( in power of being agreeble, sure of 
being liked; in hobit of associating with people; in the hobit of spending more; 
allowed it to be so və s.) işləkliyi ilə seçilməklə yanaşı, nəqletməyə lakoniklik və 
yığcamlıq verir, yazıçının fərdi üslubi xüsusiyyəti kimi özünü göstərir.
Yazıçı öz romanlarında personajlar arasındakı münasibətləri daha dəqiq 
vermək üçün hissləri ifadə edən feillərdən, isimlərdən, sifətlərdən, eləcə də modal 
feillərdən məharətlə istifadə edir. Onun əsərlərində qeydə alınan belə vasitələrə 
aşağıdakılar nümunə ola bilər: being proud and conceited, felt authorised, had the 
higherst opinion, felt the smallest interest, commendation to think of smb., was 
satisfied with, had the firmest reliance, receive pleasure the admired her and liked 
her, felt acquainted with all the room, appeared dissatisfied, were very anxious, was 
pleased with və s. Beləliklə, personajların dilinin fərdiləşdirilməsi yalnız onların hər 
biri üçün ifadələri işlətmək, ideya-bədii məzmunu açmaq məqsədi güdmür, həm də 
üslubi effekti gücləndirməyə xidmət göstərir. Fərdiləşdirmə oxucunun dərhal görə 
biləcəyi vasitələr hesabına aparılmır, burada leksik vahidlər lüğət ehtiyatı, sintaktik 
və üslubi vasitələr, intonasiya da öz rolunu oynayır. Əsərdəki obrazların nitqinə 
onların danışığı üçün spesifik olan xüsusiyyətlərin, tez-tez işlədikləri sözləri, ifadəni 
qurmaq manerasını, məşğuliyyəti və sevdiyi əyləncə ilə bağlı qəlibləri daxil etmək 
fərdiləşdirmədə əhəmiyyətli roy oynayır və bu üsullardan Ceyn Ostin yaradıcılığında 
çox səmərəli şəkildə istifadə edir. Eyni zamanda o, qeyd edilən vasitələri nitqə ndaxil 
etməklə qəhrəmanların dil xüsusiyyətlərinin əsas mənzərəsini konkretləşdirmiş, bədii 
dəqiqliyi artırmış olur. Onun personajları, adətən öz təbiətlərini özləri nümayiş 
etdirir, nitqlərinin leksik xüsusiyyətlərini qabardırlar. Bir çox surətlərin dilində 
onların xarakterik cizgilərinin açan və əsərboyu tez-tez təkrarlanan bir, yaxud bir 
neçə söz də müşahidə obyekti ola bilir. Qeyd olunan məsələləri C.Ostinin 
romanlarının ayrı-ayrı qəhrəmanlarının dili əsasılnda daha konkret şəkildə 
aydınlaşdırmağa çalışaq.
“Qürur və qərəz” romanının əsas surətlərindən biri Ceyn Bennetdir. Əsərin baş 
qəhrəmanı Elizabetin böyük bacısı və rəfiqəsinin obrazını yaratmaq üçün müəllif 
yalnız onun canlı nitqindən deyil, hiss və duyğularını, düşüncələrini açan daxili 
nitqindən də istifadə etmişdir. O, qəhrəmanlarını pis və yaxşı, çirkin və gözəl 
olanlara bölmür, onların real xarakterini açır və bunu üslubi vasitələrin köməyi ilə 
nail olur. Onun novator üsullarından biri qeyri-şəxsi vasitəsiz nitqdən istifadə 
etməkdir. Bu nitqə aid nümunələri Ceyn Bennetin dilində tapmaq mümkündür. 
Yazıçı qızın Çarlz Binqliyə olan hisslərini təsvir edərkən həm vasitəsiz, həm də 
qeyri-şəxsi vasitəsiz nitqə müraciət etmişdir. Məsələn: When Jane and Elizabeth 
were alone, the former, who had been coutious in her praise of Mr.Bingley before, 
expressed to her sister just how very much she admired him. Ceyn və Elizabet tək 
qalanda, cənab Binqli haqqında həmişə ehtiyatla danışan Ceyn ondan necə xoşu 
gəldiyini bacısına etiraf etdi: “He is just what a young man ought to be” said she, 
“sensible, good-humoured, lively; and İ never saw such happy manners! - so much 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
104
ease, with such perfect good breeding” – O cavan oğlan necə olmalıdırsa, elədir, - 
dedi, - ağıllıdır, xeyirxahdır, şəndir. Mən heç vaxt belə davranış görməmişən, özünü 
sərbəst aparır və eyni zamanda yaxşı tərbiyə də hiss olunur. Yazıçı çox zaman miss 
Bennetin xarakterini açarkən birbaşa dialoqlardan qaçır, yalnız qeyri-şəxsi vasitəsiz 
nitqdən istifadə edir: Jane pictured to herself a happy evening in the society of her 
two friends, and the attentions of her brother. – Ceyn təsəvvüründə iki rəfiqəsi ilə 
birlikdə onun qardaşının diqqəti altında keçirtdiyi xoş gecəni canlandırdı. 
She accounted for it however, by supposing that her last letter to her friend 
from Longbourn had by some accident been lost. – Ceyn bunu onunla izah edirdi ki, 
hələ Lonqborndan rəfiqəsinə göndərdiyi məktub hansısa səbəbdənsə it-bata düşüb. 
“She endeavoured to persuade herself that she did not regrit it; but she could no 
longer be blind to Miss Bingley`s inattention. – Ceyn özünü inandırmaq istəyirdi ki, 
bununla heç də kədərlənməyib. Ancaq artıq onun bacılarının ona olan diqqətini də 
hiss etməyə bilmirdi. 
Verilmiş nümunələrdən də görünür ki, yazıçı qızı xəyalpərəst, hər şeyi özünə 
təlqin edən bir adam kimi təqdim etmişdir. Ostin qızın bacısına olan məhəbbətini, 
onun taleyi ilə bağlı narahat olmağını dil vasitələri ilə ifadə edə bilmişdir: “Good 
Heaven! Can it be really so! You now İ must believe you cried Jane.”My deer, deer 
Lizzy, İ would – İ do congratulate you – but are you certain? Forgive the question – 
are you quite certain that you can be happy with him?” – Aman Allah! – Ceyn 
səsləndi. – Doğurdanmı, bu baş verə bilər? Lizi, əzizim, mən istərdim ki, mən səni 
ürəkdən təbrik etməyə şad olardım. Lakin sən əminsən, bu sualıma görə məni bağışla 
– sən həqiqətən əminsən ki, onunla xoşbəxt olacaqsan?
Nitqdə çoxsaylı əlavələrin olması, həmin əlavələrin yaratdığı abu-hava qızın 
bacısına olan xoş münasibətə oxucunu inandırır: Good Heaven! My deer, deer Lizzy, 
İ do congratulate you! But are you certain?
Qəhrəmanın nitqində nida cümlələrinin çoxluğu diqqəti cəlb edir. Onlar həm 
emosionallığı və ekspresviliyi gücləndirir, həm də dediklərində səmimi olduğunu 
təsdiqləyir: He is just what a young man ought to be, “said she, “sensible, good 
humoured, lively; and i never saw such happy manners! – so much ease, with such 
perfect good breeding!” - O, cavan oğlan necə olmalıdırsa, elədir – dedi, - ağıllıdır, 
mehribandır, şəndir...”. “Oh, that my dear mother had more command over herself” – 
Əziz anamızın özünü yaxşı ələ ala bilməsini necə də çox istəyirəm! Now İ am quite 
happy! “said she, “for you will be as happy as myself – İndi mən doğurdan da 
xoşbəxtəm! – dedi – sənin həyatın mənimki kimi şən olacaqdır. 
Göründüyü kimi, obrazın dilində nidalar çox işlənir. Onun nitqində kontakt və 
distant təkrarlar həm məntyaradıcı funksiyanı yerinə yetirir, həm də emosionallığı 
gücləndirir. Beləliklə, yazıçı Ceyn Bennetin obrazını yaradarkən müxtəlif üsullardan, 
qeyri-şəxsi vasitəsiz nitqdən, ifadəli ara konstruksiyalardan, nida cümlələrindən, 
nidalardan, leksik təkrarlardan istifadə etmişdir. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
105
Əsərin baş qəhrəmanının obrazını da C.Ostin özünəməxsus tərzdə, bu üslubuna 
sadiq şəkildə yarada bilmişdir. Elizabetin keçmişi haqqında müəllif oxucuya heç bir 
məlumat vermir. Bu qız əyalət cəmiyyətinin onu əhatə edən qızlarından fərqlənir, 
onların istədiyi kimi, o da ərə getməyə can atmır. Halbuki cehizi olmayan Elizabet 
onu izdivac təklif edənlə evlənməyə razılıq versə, aristokratlar arasında müəyyən 
status qazana bilər. Anası da onun haqqında yaxşı fikirdə deyil, atası da bu nöqteyi-
nəzərlə qismən razıdır. Əsərin lap əvvəlində ata Bennetlə ana Bennet arasındakı 
dialoqda bu fikirlər səslənir. 
“- Lizzy is not a bit better than the others; and I am sure she is not half so 
handsome as Jane, nor half so good-humoured as Lydia. 
-They have none of them much to recommend them," replied he; "they are all 
silly and ignorant like other girls; but Lizzy has something more of quickness than 
her sisters" 
[1.]
.
C.Ostin baş qəhrəmanın xarakteri, vərdişləri, ətrafdakılara, baş verən 
hadisələrə, eləcə də əyalət cəmiyyətinə münasibəti haqqında müəllif nitqi ilə heç bir 
məlumat vermir. Yazıçı qəhrəmanı onun öz daxili və xarici nitqi hesabına oxuculara 
təqdim edir. Eyni zamanda, Elizabet Benneti əhatə edən adamlar da onun haqqında 
fikirlər söyləyirlər. Təbii ki, oxucu bütün bu fikirlərin hamısını həqiqət kimi qəbul 
etmir. Çünki əyalət cəmiyyətinin üzvlərinin özləri də müxtəlif xasiyyətli, fərqli 
əxlaqlı adamlardır. Heç bir əmlak, və beləliklə də heç bir cehiz sahibi olmayan, hələ 
bu azmış kimi zahirən də kifayət qədər cəzbediciliyi ilə diqqəti cəlb etməyən 
Elizabet onu əhatə edən cəmiyyət üzvlərinin vacib saydığı bir çox tələblərə cavab 
vermir. İlk baxışdan belə görünür ki, bu qız elə ilk təklifi qəbul edərək ərə getməyə 
razılıq verəcəkdir. Lakin Elizabet bu çərçivəyə, bu ölçülərə sığmır. O, cəsarətli və 
qürurludur. O, əyalət cəmiyyətinin normalarını, adətlərini bəyənmir. Başqalarının 
malik olduqları status və əmlak da onu o qədər də maraqlandırmır. Təbii ki, müəllif 
Elizabetin bütün bu səciyyəvi xüsusiyyətlərini hansı yollasa oxucuya çatdırmalıdır. 
Qeyd etidyimiz kimi, Ceyn Ostin bu məqsədlə müəllif nitqindən istifadə etmir, 
Elizabetin təqdimatını onun öz ixtiyarına buraxır. Müəllif Elizabetin ilk dəfə Rosinqə 
gedişi zamanı çəkinmir. Xoşagəlməz və hökmlü ev sahibəsi Katerin de Byor onu öz 
zabitəsi altına sala bilmir, Katerin cənab Darsinin xalasıdır və cəmiyyət üzvləri olan 
qız və qadınları ondan çəkinir, onunla söhbətlərində ehtiyatla davranır, heç zaman 
onun fikirlərinə etiraz etmirlər. Elizabet Bennet isə cəsarətli və qorxmazdır. Yazıçı 
bütün bunları personajlar arasında gedən dialoq və söhbətlərdə tədricən oxucularına 
çatdırır.
Ledi de Byorun təşkil etdiyi ziyafətdə Elizabet anasına müraciətlə deyir:
"For heaven's sake, madam, speak lower. What advantage can it be for you to 
offend Mr. Darcy? You will never recommend yourself to his friend by so doing!" 
[1.]
.
Elizabet Bennetin xarakteri əsər boyu tədricən açılır. Onun valideynləri, 
bacıları, rəfiqələri, ona xoşbəxtlik arzulayanlarla, onu istəməyənlərlə, nəhayət, ona 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
106
evlənmək təklif edən gənclərlə mürəkkəb münasibətləri sistemi Elizabet haqqında 
düzgün təsəvvürü yavaş-yavaş formalaşdırır. Ceyn Ostin qəhrəmanının nitqində 
işlənən söz və ifadələrlə onun yumor hissinə malik olduğunu, xoş xasiyyətliliyini, 
həlimliyini, mehribanlığını aydınlaşdırır. Darsinin onun barəsində söylədiyi 
xoşagəlməz sözləri eşidən Elizabet özünü təmkinli aparır. “Told the story, however, 
with great spirit among her friends; for she had a lively, playful disposition which 
delighted in anything ridiculous». Здесь эпитеты lively (full of life and spirit), 
playful (full of fun, fond of play) [1.]
.
Bu kontekstdə işlənmiş lively (full of life and spirit), playful (full of fun, fond 
of play) təyinləri disposition (one`s nature or temper) ismindən əvvəl işlənərək 
xarakteroloji funksiyanı yerinə yetirir. Bu fikirlərin müsbət konnotasiyası müəllifin 
öz qəhrəmanına yaxşı münasibət bəsləməsindən xəbər verir. 
C.Ostin üslub incəliklərindən biri də müsbət qəhrəmanların dilini pozitiv ruhlu, 
xoş sözlərlə zənginləşdirməsi və bu sözlərin onların nitq aktlarında təkrarlanmasına 
nail olmasıdır. Sanki öz qəhrəmanını danışdıran yazıçı onun üçün müsbət enerji 
yaradan sözləri seçir. Elizabetin nitq aktlkarında “gülmək”, “gülüş”, “təbəssüm” kimi 
sözlər işləkdir. O özü haqqında danışanda deyir: “İ dearly love a laugh. Follies and 
nousense, whims and inconsistencies, do divert me, İ ovvn, and İ laugh at them 
whenever İ can. – Mən gülüşü çox sevirəm. Axmaqlıq və kütlük, naz və 
hərəkətlərdəki qeyri-müəyyənlik mənə gülməli gəlir. Bacardığım qədər belələrinə 
gülürəm. Elizabet Bennetin bu nitq aktında, əslində, onun öz xarakteri, öz 
qabiliyyətləri və özünə münasibəti haqqında fikirlər səslənir. Madam axmaqlıq və 
kütlük, yelbeyinlik onun xoşuna gəlmir, o bu cür xasiyyətdə olanlara gülür, deməli, 
özü bu xasiyyətlərə malik deyildir. O, gülməyi sevir, deməli xarakterinə görə şən 
adamdır, şənliyi, sevinci xoşlayır. [2.]
.
Ceyn Ostinin yaratdığı obrazları fərqləndirən cəhətlər müxtəlif və 
rəngarəngdir. Elizabet Bennet “Qürur və qərəz” əsərinin başqa surətləri ilə 
müqayisədə emosionallığı ilə seçilir və bu onun nitqində təzahürünü tapır. Elizabet 
nida cümlələrinin köməyi ilə fikirlərinə emosional münasibətini ifadə edir. Xitablar, 
leksik təkrarlar, ellipsis, bağlayıcı sözlər, nisbi və sual əvəzlikləri bu emosionallığı 
artırır, cümlənin nida cümləsi kimi formalaşmasına səbəb olur. Oh, papa, what news 
– what news? – Oh, Lydia! Lydia!
Qəhrəmanın danışığının emosionallığını artıran vasitələrdən biri də ritorik 
suallardır: Your ladyship wants Mr.Darsy to marry your daugter; but would my 
giving you the wished – for promise make their marriage at all more probable? 
Supposing him to be attached to me, would my refusing to accept his hand make him 
wish to bestow it on his cousin? 
Qeyd olunanlar baxmayaraq, C.Ostin qəhrəmanını bütünlüklə mələk donunda 
təqdim etmir. Bu qız da bəzi məsələlərdə ehtiyatlıdır, haradasa var-dövlətə, sərvətə 
meyillidir. Elizabetin bacısı ilə Darsi haqqında söhbətində onun bu keyfiyyətləri 
aşkara çıxır. Aydın olur ki, Elizabeti məftun edən Darsinin malikanəsi onun bu 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
107
oğlana münasibətinə də təsir göstərir. “İt has been coming on so gradually, that İ 
hardly know when it began. But İ believe İ must date it from my first seeing hiss 
beautiful grounds at Pemberley”. İlk baxışdan qızın cavabı bir qədər qəribə və 
gülmləli görünsə də onun xarakterinin bəzi cizgilərini açmaqda əhəmiyyətli rol 
oynayır. [3, p. 12.]
.
Son dövrlərə qədər belə hesab olunurdu ki, bir yazıçının üslubunu öyrənmək, 
əsasən, ədəbiyyatşünaslığın işidir. Bununla belə, dilin daşıyıcısı olan müəllifin dil 
vasitələrindən istifadə etməyə münasibəti kommunikasiya vasitələrini qeyri-standart 
şəkildə işlənməsi, başlıcası isə bir bədii əsərdə müxtəlif adamları, fərqli nitqləri 
birləşdirmə texnikası və üsulları da tədqiqatçıların diqqətini getdikcə daha çox cəlb 
etməyə başladı. Yazıçı özünün bədii potensialını reallaşdırmaqla onu yazıçı ideolekti 
kimi spesifik bir sistemə salır. Bu həm də yüksək estetik keyfiyyətli söz üslubudur. 
Belə idiolektlərin inkişafı və qarşılıqlı təsiri, onların tərkibində ümumi və fərdi 
olanın nisbəti, norma və bu normadan bilərəkdən uzaqlaşma problemləri də ortaya 
çıxır. Yazıçı üslublarında fərdilik güclüdür. Eyni zamanda bədii əsər müəyyən janrda 
qələmə alınır və müəyyən dövrün hadisələrini təsvir, yaxud təqdim edir. Nəticədə 
janr eyniliyinə görə bir sıra üslubi xüsusiyyətlərin ümumiliyi, dövrün dil, danışıq 
tərzinin ümumiliyi və sosial qruplara görə fərqliliyi, nəhayət mövzunun yaxınlığı, 
bütün bunlar üslubi tədqiqatlarda spesifikliklə ümumiliyi əlaqələndirir. C.Ostin 
yaradıcılığı da bir çox parametrləri ilə seçilir, spesifiklik qazanır. Əvvəla, o, qadın 
yazıçıdır və romanlarının əsas qəhrəmanları qadınlar, qoyduğu məsələlər qadın 
həyatı, məişəti ilə feminizmlə sıx bağlılığa malikdir. İkincisi, o, ilk dəfə olaraq, 
əyalət kübar cəmiyyətinin, onun üzvlərinin həyar tərzini, məişətini, normalarını bir 
mövzu kimi ortaya atmış, müxtəlif romanlarında bu mövzunun fərqli aspektlərini də 
işıqlandırmağa çalışmışdır. Üçüncüsü, Ceyn Ostin XIX əsr viktorian dövrü 
İngiltərəsindəki dil mənzərəsini əyalət kübar cəmiyyəti üzvlərinin nitq sistemi kimi 
ortaya qoymuş, centri dili, centri üslubunu müzakirə və təhlil müstəvisinə çıxara 
bilmişdir. Dördüncüsü, C.Ostin əyalət kübar cəmiyyətində qadın və kişi dili, qadın-
qadın, qadın-kişi ünsiyyət sisteminin incəliklərini, qadınlararası və kişilərarası 
dialoqların xüsusiyyətlərini, daxili nitqin özəlliklərini açmağa çalışmış və ya bunun 
üçün ən azı kifayət qədər geniş material yaratmışdır. 
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 
1.
Austen Jane. Pride and Prejudice// 
https://www.gutenberg.org/files/1342/1342-h/1342-h.htm 
1.
Austen Jane. The Complete Novels // 
https://www.amazon.com/gp/product/B07NCYD4HF/ref=dbs_a_def_rwt_hsch_v
api_tkin_p1_i1 
2.
Limareva, T. F. Functional-semantic essence of irony (based on English and 
Russian languages): author. dis. ... cand. phyl. sciences.- Krasnodar, 1997 .-- 19 p. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
108
AYNUR MAMMADOVA 
STYLISTIC FEATURES OF THE SPEECH OF THE HEROES IN THE 
WORKS OF JANE AUSTEN 
SUMMARY 
The article examines the speech features of the novel characters of the famous 
19th century English feminist writer J. Austin in terms of its stylistic specificity. The 
author's attempts to create a linguistic picture of the time by revealing the speech 
patterns of the members of the provincial aristocratic society are revealed, and the 
style of presenting the characters of the characters in the work of art with the help of 
their own speeches is analyzed. It is clear that the qualities that are characteristic of 
the heroes of a work of art are expressed in their speech.
One of the stylistic features of Austin's work is the alternation of dialogic and 
monologue speeches, and in some cases the formation of internal speech in the 
process of communication. The commonality of a number of stylistic features due to 
the similarity of genres, the generality of language, speech and social groups of the 
period, and finally the closeness of the subject, all these are related to specificity in 
stylistic research. Austin's work is also distinguished by many parameters, gaining 
specificity. First of all, she is a female writer, and the main characters of her novels 
are women, and the issues she raises are closely connected with women's life and 
feminism. Secondly, for the first time, he presented the lifestyle, life and norms of 
the provincial aristocracy and its members as a subject, and in his various novels he 
tried to shed light on different aspects of this subject.
Third, Jane Austen presented the linguistic landscape of nineteenth-century 
Victorian England as a speech system for members of the provincial aristocracy, 
bringing the central language, the central style, to the level of discussion and 
analysis. Fourth, J. Austin tried to reveal in the aristocratic society of the state the 
subtleties of the female and male language, the subtleties of the female-male, female-
male communication system, the features of inter-female and inter-male dialogues, 
or at least quite extensive material. 
Keywords:
style, speech, inner speech, dialogue, monologue, character, 
character. 
АЙНУР МАМЕДОВА 
СТИЛИСТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ РЕЧИ ГЕРОЕВ 
ПРОИЗВЕДЕНИЙ ДЖЕЙН ОСТИН. 
РЕЗЮМЕ 
В статье исследуются особенности речи персонажей романа 
известной английской писательницы-феминистки XIX века Дж. Остин с точки 
зрения его стилистической специфики. Раскрыты попытки автора создать 
лингвистическую картину того времени путем выявления речевых образов 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
109
членов провинциального аристократического общества, а также стиль 
представления персонажей персонажей произведения искусства с помощью их 
собственных речей. проанализированы. Понятно, что в их речи выражены 
качества, присущие героям художественного произведения. Одна из 
стилистических особенностей творчества Остина - чередование диалогических 
и монологических речей, а в некоторых случаях формирование внутренней 
речи в процессе общения. Общность ряда стилистических черт, обусловленная 
схожестью жанров, общностью языка, речи и социальных групп того периода 
и, наконец, близостью предмета, все это связано со спецификой 
стилистических исследований.
Работы Остина также отличаются множеством параметров, 
приобретающих специфику. Во-первых, она писательница, а главные герои ее 
романов - женщины, а поднимаемые ею вопросы тесно связаны с женской 
жизнью и феминизмом. Во-вторых, он впервые представил образ жизни, жизнь 
и нормы провинциальной аристократии и ее членов как предмет, и в своих 
различных романах он пытался пролить свет на различные аспекты этого 
предмета. В-третьих, Джейн Остин представила лингвистический ландшафт 
викторианской Англии девятнадцатого века как речевую систему для 
представителей провинциальной аристократии, доведя центральный язык, 
центральный стиль до уровня обсуждения и анализа.
В-четвертых, Дж. Остин пытался раскрыть в аристократическом 
обществе государства тонкости женского и мужского языка, тонкости системы 
общения женщина-мужчина, женщина-мужчина, особенности межженщин и 
межмужских диалогов. или хотя бы достаточно обширный материал. 
Ключевые слова:
стиль, речь, внутренняя речь, диалог, монолог, персонаж, 
персонаж. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: prof. İlham Mikayıl oğlu Tahirov. 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
110
SURA TARIYEL QIZI PƏNAHLI 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
DİL İŞARƏSİNİN MƏNA KOMPONENTLƏRİ 
Açar sözlər: 
işarə, ümumi semiotika, sintaqmatik və konnotativ münasibətlər, 
təfəkkür obrazı, dil şəraiti, təbii dil, dil işarəsinin tərkib hissələri, dil işarələri 
sistemi, işarə vəziyyəti, dilin semantik fəzası 
Ключевые слова: 
знак, общая семантика, синтагматические и 
коннотативные отношения, мысленный образ, языковая ситуация, 
естественный язык, составляющие языкового знака, система языковых 
знаков, знаковая ситуация, семантические пространство языка 
Key words:
sign, general semiotics, syntagmatic and connotative relations, 
image of thinking, language condition, natural language, components of language 
sing, language sign system, sign condition, semantic space of language 
Anlayış və təfəkkürün inkişafında işarənin mühüm rolu vardır. Məhz işarələr 
insanın həmin anda nəzər-diqqətindən kənarda olan anlayışları dərk etməyə kömək 
edir. Məhz işarələr eyni anlayışları təkrar-təkrar təsəvvürdə canlandırmağa, onların 
obrazlarını şüurda yaratmağa, insanın dərketmə aparatının müxtəlif zaman və məkan 
şəraitində funksionallaşmasına şərait yaradır [5, 240-242]. 
Tarixdə işarə anlayışının dərk edilməsi tədricən baş vermişdir. Antik 
dövrlərin və orta əsrlərin mütəfəkkirləri sözün və onun ifadə etdiyi anlayışın 
problemlərini daim diqqət mərkəzində saxlamışlar. 
Sözü əşyanın adı kimi qəbul edən insanlar artıq işarə nəzəriyyəsini dərk 
etməyə başlamışdılar. İşarələnmə prosesinin iki komponentdən ibarət olduğu 
təsəvvür olunurdu: işarə (ad) – işarələnən əşya [4, 131-132]. 
XVII-XVIII əsrlərin dilçi və filosofları işarələnmə prosesinin üçüncü 
komponentini – anlayışı ixtira etmişlər. Bu alimlər sözü əşya haqqındakı anlayışın 
işarəsi kimi qəbul etmiş, işarələnmə prosesini faktiki olaraq üç komponentdən – 
işarə, anlayış, işarələnən əşyadan ibarət olduğunu söyləmişlər.
Çarlz Pirs işarələr haqqında elmin – semiotikanın banisi hesab olunur. Çarlz 
Pirs bu üç komponentin – işarə, anlayış, işarələnən əşya əsasında öz nəzəriyyəsini 
yaratmışdır. Bu üç komponent bir çox məntiqşünasların, filosofların, semiotiklərin və 
dilçilərin əsərlərində xüsusi yer tutur [17, 64-69]. 
C.Oqdenin və D.Riçardsın məşhur üçbucağı, F.Polmerin əsərləri məhz bu üç 
komponentə – işarə, anlayış, işarələnən əşya nəzəriyyəsinə əsaslanır. Semiotikanın 
və işarələnmə prosesinin daha dərindən dərk edilməsində rus alimi Y.S.Stepanovun 
xidməti böyükdür. “Semiotika” adlı monoqrafiyasında Y.S.Stepanov işarə, anlayış, 
işarələnən əşya üçbucağını ətraflı təhlil etmişdir [5, 181-184]. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
111
Məqaləmizdə biz linqvosemiotikada işarələnmə prosesi barədə müasir 
nəzəriyyələri təhlil etməyə çalışacağıq. İşarələnmə prosesinin semiotikanın vacib 
kateqoriyası olduğunu görkəmli alman məntiqşünası və riyaziyyatçısı Qotlob Freqe 
söyləmişdir. Həmin məqalə “Sinn und Bedeutung” adlanır və ilk dəfə 1892-ci ildə 
çap olunmuşdur. Bu məqalənin adı tərcümədə belə səslənir: “Məna haqqında”. 
Alman sözü “bedeutung” ifadəsinin tərcüməsi “məna” deməkdir. Lakin bir çox 
alimlərin əsərlərində bu termin təfəkkür obrazının mənasını bildirir və sözün 
səslənməsi ilə əlaqədardır. Q.Freqenin fikrincə, “Bedeutung” sözü ilə dilxarici 
aləmdə “ad” sözü ilə işlənən əşya adlandırılır [7, 351-379; 1, 96-97]. 
Semiotikaya həsr olunmuş müasir elmi əsərlərdə əşya denotat və ya referent 
terminləri ilə adlandırılır. Freqenin məqalələrinin tərcüməçiləri “məna” terminini 
bəzən digər leksemlərlə əvəz edirlər. Beləliklə, Freqe ad (işarə); denotat (əşya) və 
adın mənası (denotativ konsepti) anlayışlarından istifadə etmişdir. Bu üç kompo-
nentin işarələnmə prosesi dilçilikdə Q.Freqenin üçbucağı adını almışdır. Adın mənası 
dedikdə, Q.Freqe mənalandırılan denotatın təsəvvürdə əks olunma üsulunu nəzərdə 
tuturdu [7, 351-379]. 
Bəzən bir denotatın bir neçə mənası ola bilər. Eyni məna müxtəlif işarələrlə 
ifadə oluna bilər. Məsələn, “yerdən xeyli uzaqlaşmış göy cismi” ifadəsində məna var, 
lakin denotat yoxdur. Freqe denotat barədə çox mücərrəd fikir söyləyir. Mənanı isə 
Freqe denotat və təsəvvür arasında mövcud olan bir məfhum kimi qəbul edir. Freqe 
faktiki olaraq üçbucaq yox, dördbucaq təqdim edir. Bu cəhət nədənsə Freqenin 
tədqiqatçılarının nəzərindən qaçmışdır. 
Beləliklə, Freqenin konstruksiyasında işarələnmənin dörd komponenti təqdim 
olunur: işarə (ad), təsəvvür, məna, denotat (işarələnmiş əşya). 
Dil işarəsi haqqında fundamental nəzəriyyənin müəllifi Ferdinand de Sössür 
dil işarəsini ikitərəfli psixoloji mahiyyət kimi başa düşürdü. F.de Sössürün fikrincə, 
bu psixoloji mahiyyət akustik obrazdan (mənalandırandan) və anlayışdan 
(mənalanandan) ibarətdir. Bu nəzəriyyənin mühüm cəhəti F.de Sössür tərəfindən 
təqdim olunmuş dil işarəsinin məna kateqoriyasıdır. Bu nəzəriyyə müxtəlif dil 
işarələrinin mütləq çoxluğunu, onların müqayisəsi və qarşılaşdırılmasını özündə 
ehtiva edir. Bu müqayisə və qarşılaşdırmalarda bir işarə digəri ilə qarşılaşdırılır, bu 
işarələr çoxluğunda hər bir işarə öz funksiyasını yerinə yetirir. Beləliklə, F.de Sössür 
işarələnmə prosesinə başqa işarələr komponentini əlavə etmişdir. 
XX əsrin görkəmli semiotiki Amerika alimi Ç.Morris işarə prosesi semiozisi 
beşşaxəli məfhum kimi qəbul edir və müəyyən hərflərlə işarələyir. Ç.Morrisin bu 
hərf simvolları müəyyən mənaları ifadə edir: V – işarə, W – interpretator, X – 
interpretant, Y – məna (mənalandırma, siqnifikat), Z – kontekst (mətn), Ç – Morrisin 
təqdim etdiyi mətn işarələr toplusudur [69-71]. 
Beləliklə, ümumi semiotikada mənalandırma prosesində insana xüsusi yer 
ayrılır və onun digər işarələrə münasibəti təqdim olunur. Ümumi semiotikada 
işarələnmə prosesi aşağıdakı formada sxem şəklində təqdim olunur. Əlbəttə, bu 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
112
sxemin mərkəzində işarə dayanır. İşarə dörd şaxəyə ayrılır: bu şaxələrdən biri digər 
işarələr (sintaqmatik və konnotativ münasibətlər) adlanır. 
İkinci şaxə insan (proqmatik münasibət adlanır). Üçüncü şaxə təfəkkür obrazı 
və ya semantik münasibət adlanır. Dördüncü şaxə mənalandırılan obyekt və ya 
denotativ münasibət adlanır.
Hər hansı bir əşya işarələnmə prosesində işarə olaraq müəyyən funksiya 
daşıyır. Bu isə əşyanın funksiyasıdır, mahiyyəti deyildir. İşarələnmə prosesindən 
kənarda hər hansı əşya işarə funksiyası daşımır. Bütün işarə sistemlərini ifadə edən 
ümumi semiotikada işarələnmə prosesinin belə təqdimatı məqbul sayılır. Təbii dilin 
işarələrini araşdıran linqvosemiotikada bu cür işarələnmə prosesi məqbul sayılmır. 
Görkəmli alman psixoloqu və dilçisi Karl Bühler dil işarəsi üçün işarələnmə 
prosesini məhz belə təqdim edirdi. Karl Bühler Platona istinad edərək dili 
orqanon
adlandırırdı. Onun fikrincə, 
orqanon
bir insanın müəyyən əşya və ya hadisə haqqında 
məlumatı digərinə ötürmək üçün lazımdır.
Karl Bülerin
modelində dil işarəsi qrafik olaraq dairə üzərində çəkilmiş 
üçbucaq kimi təsvir olunmuşdur. Bu üçbucaq dairə üzərində elə yerləşdirilmişdir ki, 
üçbucağın küncləri dairədən kənara çıxır, dairənin siqmentləri isə üçbucaqdan 
kənarda qalır. Müəllif bununla sübut etmək istəyir ki, dairə ilə ifadə olunan dil 
hadisəsi və üçbucağın təqdim etdiyi işarənin məzmunu tam üst-üstə düşmür. 
Üçbucağın tərəfləri dil hadisəsini işarəyə çevirən üç faktoru ifadə edir. Bu 
əşyalar və onların fəzadakı vəziyyətidir. Dil işarəsi onların 
simvolu
kimi təqdim 
olunur. Bu münasibətlərə siqnal göndərən insandır. Bu əşya və hadisələrə 
münasibətdə dil hadisəsi 
simptom
; siqnalı qəbul edən insan üçün isə 
siqnal
adlanır. 
Üçbucağı işarələnmə prosesinin hər üç faktoru ilə birləşdirən xətlər mürəkkəb 
dil işarəsinin semantik funksiyalarını ifadə edir. Karl Bühlerin
sxemi: 
Ümumi semiotik modeldən fərqli olaraq bu sxemdə insan faktoru iki cür 
təqdim olunur: siqnalı göndərən və siqnalı qəbul edən. Dilin işarəvi təbiətini dərk 
etmək üçün siqnalı göndərən faktorunu nəzərə almaq lazımdır. Dil işarəsi 
kommunikativ aktın vasitəsi olub siqnalı qəbul edənə aiddir. Siqnalı göndərən 
faktoru dil işarələrini məhdudlaşdırır və kommunikativ funksiyaya malik olmayan 
digər işarələrdən fərqləndirir. Əgər siqnal göndərən faktoru nəzərə alınmazsa, hər 
hansı bir təbiət hadisəsini, simptomu: üzün rəngini, bədənin temperaturunu və s. işarə 
hesab etmək olar. Belə işarələr üçün işarə, məna insan sxemini özündə ehtiva edən 
dil situasiyası səciyyəvidir [2, 48-58]. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
113
Müasir dövrdə semiotiklərin və linqvosemiotiklərin tədqiqatının nəticələrinə 
əsasən dil sistemini yalnız bir işarə ilə simvollaşdırmaq olmaz. Məsələn, 
N.V.Nikitinin dil işarəsi modeli aşağıdakı tərkib hissələrindən ibarətdir: ad 
(mənalandıran); denotat (konkret əşyanın obrazı); desiqnat (konsept, məna, anlayış); 
konnotat (ekspressiv dəyər və estetik mənalar); praqmatik potensiyalar. 
İfadə planına adı məzmun planına: desiqnat, denotat və konnotatı aid edir. 
Müəllif praqmatik imkanları işarənin şərhi olanına aid edir. İşarə şəraitinin tərkib
hissələrini dil sistemi işarələrinin problemləri ilə məşğul olan müasir dilçilər fərqli 
terminologiya və müxtəlif münasibətlərlə izah edirlər. Bu baxımdan 
linqvosemiotikada işarə şəraitini digər işarələrə, onların mənalandırdığı əşya 
obrazlarına və şəraitə istinad etmədən təhlil etmək və təfsir etmək mümkün deyildir. 
Rus dilçisi R.Q.Piotrovski çox haqlı olaraq qeyd edir ki, filosoflar işarə 
şəraitində yalnız anlayışların münasibətlərini aydınlaşdırmaqla məhdudlaşırlar, 
dilçilər isə sözün daxili quruluşunun bütün incəliklərini, bütün mürəkkəbliyini izah 
edirlər. R.Q.Piotrovski işarə-məna münasibətini səciyyələndirərək bu münasibəti 
Əşya və vəziyyətlər 
Təsəvvür
Müraciət
İfadə
Siqnalı qəbul edən
Siqnalı göndərən 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
114
işarə şəraitinin məzmunu adlandırır. Alim işarə şəraitini bu iki komponentlə 
məhdudlaşdırsa da, onları ünsiyyət prosesinə daxil edir. Onun fikrincə, bu ünsiyyət 
prosesində danışan, dinləyən, əşyalar və dil iştirak edir [11, 17-19]. 
Ünsiyyət prosesi və işarə şəraiti arasındakı sıx əlaqəni qeyd edən alim, bu 
faktorların iki kateqoriyaya (işarə şəraiti və ünsiyyət prosesi) bölünməsinin sırf 
terminoloji səciyyə daşıdığını söyləyir.
İşarə-məna münasibətlərini təfsir edən N.A.Slyusaryeva məna və əşya, əşyanı 
ifadə edən işarə əlaqələrini izah etməyə çalışır. Müəllifin terminologiyasında bu 
tərkib hissələri denotat, nominat və referent adlanır. İşarə nəzəriyyəsinə aid olan bir 
çox tədqiqatlarda işarə və məna, onların dil sistemindəki rolu və nitqdə 
funksionallaşma problemlərindən bəhs olunur. 
Akustik işarəni göndərən və qəbul edən beyində mövcud olan dil işarələri 
sisteminə eyni vaxtda daxil olurlar. Akustik işarələrin obrazları (leksemlər); ətraf 
aləmdəki əşya və vəziyyətlərin obrazları (konseptlər, mənalar) məhz insan beynində 
qeyd olunmuşdur. Burada eyni zamanda öz ifadə vasitələri olan dil işarələri 
(denotatlar) mövcuddur. 
Akustik işarələri mənalandıran məfhumlar (sememlər) də insan beynində 
yerləşir. Sözün məna nəzəriyyəsindən məlumdur ki, sememlər denotativ və 
konnotativ hissələrdən ibarətdir. Denotativ hissə denotatların, verbal konseptləri və 
mənaları özündə ehtiva edir. Konnotativ hissə isə subyektiv reallığın obrazları ilə 
müəyyənləşir, akustik işarələri özündə ehtiva edir.
Fikrimizcə, sememlər denotatların təcəssümü olaraq onlara ətraf aləmdəki 
rəngarəng mənaları – konnotatları əlavə edir. Dil işarələri sistemi leksem və 
sememlərin qarşılıqlı təsir və əlaqələrinin köməyi ilə yaranır. Burada əsas təşkiledici 
məfhum sememlərdir. 
V.M.Solntsevin fikrincə, semiotik sistemin məzmunu insanların fəaliyyətinin 
nəticələri ilə əlaqədardır. Onun əsas təşkiledici hissəsini məzmun, informasiya və 
ideal başlanğıc təşkil edir. Əşya və vəziyyətlərin obrazları insanın konseptosferini 
yaradır. Konseptosferin dildə ifadəsi olan akustik işarələr sisteminə daxil olan, 
konnotatları özündə ehtiva edən hissəsi dilin semantik fəzasını yaradır. 
Dilin semantik fəzası denotativ və konnotativ hissələri özündə 
birləşdirməsinə rəğmən, akustik obrazları ətraf aləmin əşya və vəziyyətlərinin 
obrazları ilə əlaqələndirir. Q.P.Melnikov dil sisteminin elementləri arasındakı 
münasibətləri bu cür təfsir edir: akustik nitq işar
əsi → dil i
şar
əsi → məna → 
düşüncə. Bu məna zəncirinin birinci hissəsi üçüncüsünü izah edir. Hər üç hissə 
mənalandıran, dördüncü komponent isə semiotikaya həsr olunan mənalanandır. 
Müasir dilçilik əsərlərində terminoloji xaos hiss olunur. Bu təəccüblü deyildir, çünki 
semiotika bir neçə elmin – fəlsəfənin, məntiqin, psixologiyanın, neyrofiziologiyanın 
və dilçiliyin qovşağında yaranmışdır.
V.Q.Kolşanski işarə şəraitini ifadə edən terminlərdəki qarışıqlığı qeyd edir. 
Onun fikrincə, real obyekt – denotatdır və referentdir. Sözün mənası – siqnifikat və 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
115
ya desiqnatdır. R.Karnapın terminologiyasına görə, onlar ekstensional və intensional 
adlanır. Q.Freqe bu məfhumları məna və düşüncə, A.Çerç, B.Rassel isə denotat və 
anlayış adlandırır. Semiotik terminlərin işlədilməsindəki qarışıqlıq rus alimi 
A.A.Xudyakov ciddi tənqid edir. O qeyd edir ki, semiozisin terminoloji aparatı çox 
qarışıqdır, xüsusilə denotat və referent, referent və məna, məna və konsept anlayışları 
arasında fərq qoyulmur [15, 190-195; 6, 115-117]. 
N.F.Alefirenko terminlərin işlədilməsinə, müəyyənləşdirilməsinə və aydın-
laşdırılmasına xüsusi diqqət yetirir. N.F.Alefirenkonun fikrincə, kontensional –
konseptdə ifadə olunan əlamətlərin məcmusu; ekstensional – eynicinsli əşya 
obrazlarının toplusu, denotat sinfi; intensional – dil mənasının məzmun nüvəsi; 
implikasional – dil işarəsinin mənasının kənar semantik əlamətləridir [16, 33-35]. 
Dil işarəsinin məna komponentlərini bu cür izah etmək olar: akustik işarə – 
işarənin cismi, işarədaşıyıcı; akustuk işarənin obrazı – leksem, desiqnator; akustik 
işarə tərəfindən mənalandırılan – sözün mənası, desiqnat, semem; əşya və 
vəziyyətlərin obrazları – məna, konsept, denotat; dilxarici aləmin əşya və 
vəziyyətləri – denotat, referent; akustik işarə – akustema; akustik işarənin obrazı – 
semem; əşya və vəziyyətlərin verballaşmış obrazı – denotat; qeyri-verbal obraz – 
konsept, məna; dilxarici aləmin vəziyyəti – referent. 
Nəticə:
Fonetika akustik işarələri araşdırır. Fonologiya akustik işarələrin 
insan beynindəki obrazlarını tədqiq edir. Dil sistemini sememlərlə vəhdətdə 
götürülmüş leksemləri, leksem və semem birləşmələrini ənənəvi dilçiliyin sahələri: 
leksikologiya, söz yaradıcılığı, morfologiya, sadə və mürəkkəb cümlənin sintaksisi 
və frazeologiya araşdırılır. Dilçiliyin yeni sahəsi olan koqnitiv linqvistika 
sememlərin və onların mətndaxili münasibətlərinin verbal və qeyri-verbal 
konseptlərlə əlaqələrini öyrənir. 
Semasiologiyada dil işarələrinin və onların araşdırılmasına fərqli yanaşma-
ların müxtəlif səciyyəvi xüsusiyyətləri dəqiqləşdirilir, dil vahidlərinin (siqnalların, 
simptomların, fonemlərin, morfemlərin, leksemlərin, struktur sxemlərin, ikonik 
işarələrin) təfsirinə xüsusi yer verilir. 
İstifadə olunmuş ədəbiyyat 
1.
Бирюков Б.В. О взглядах Г.Фреге на роль знаков и исчисления в 
познании. // Сб.: Логическая структура научного знания. Москва, Наука, 
2005, с. 96-97. 
2.
Кравченко А.В. Знак, значение, знание. Иркутск, Наука, 2001, с. 48-58. 
3.
Греймас Альгиддас Ж., Курте М. Объяснительный словарь теории 
языка. // Семиотика. Москва, Наука, 1983, с. 495-496. 
4.
См.: Соломоник А. Язык как знаковая система. Москва, Наука, 1992, с. 
131-132. 
5.
Степанов Ю.С. Семиотика. Москва: Наука, 1983, с. 240-242. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
116
6.
Худяков А.А. Семиозис простого предложения Архангельск. Наука, 
2000, с. 115-117. 
7.
Фреге Г. Смысл и денотат // Сб.: Семиотика и информатика. Москва, 
1997, Выпуск 35, с. 351-379. 
8.
Соссюр Фердинанд. Труды по языкознанию. Москва, Наука, 1977, с. 93-
97. 
9.
Бюлер Карл. Теория языка. Москва, 2003, с. 30-31. 
10.
Никитин М.В. Предел семиотики // Вопросы языкознания, 1997, № 1, с. 
4-5. 
11.
Пиотровский Р.Г. Инженерная лингвистика и теория языка. Москва, 
2009, с. 17-19. 
12.
Слюсарьева Н.А. О знаковой ситуации. // Сб.: Язык и мышление. 
Москва, Наука, 1967, с. 274-283. 
13.
Солнцев В.М. Язык как системно-структурное образование. Москва, 
Учпедгиз, 2001, с. 21-24. 
14.
Мельников Г.П. Типы означаемых языкового знака и детерминанта 
языка. Москва, Наука, 2004, с. 27-29. 
15.
Колшанский Г.В. Семиотика слова в логической аспекте. // Сб.: Язык и 
мышление. Москва, 1967, с. 190-195. 
16.
Алефиренко Н.Ф. Проблема вербализации концента. Волгоград, 
Прогресс, 2003, стр. 33-35. 
17.
F.Veysəlli. Semiotika. Bakı: Mütərcim, 2010. 
Surə Tariyel qızı Pənahlı
Dil işarəsinin məna komponentləri 
Xülasə 
Ümumi semiotikada işarə sintaqmatik və konnotativ münasibətlərdən, 
təfəkkür obrazı və semantik xüsusiyyətlərdən, insanın praqmatik münasibətindən, 
mənalandırılan obyekt və denotatdan ibarətdir. Hər bir əşya işarə şəraitinə düşən 
zaman işarəyə çevrilir, çünki işarə əşyanın təbiəti deyil, funksiyasıdır.
Qeyri işarə şəraitində həmin əşya işarəyə çevrilmir. Ümumi semiotika üçün 
bu məqbuldur. Lakin linqvosemiotikada belə işarə vəziyyəti natamam hesab edilir. 
Linqvosemiotikada dil işarəsinin digər işarələrə və əşyaların obrazlarına münasibəti 
əsas götürülür.
Sözün məna nəzəriyyəsindən məlumdur ki, sememlər denotativ və 
konnotativ hissələrdən ibarətdir. Denotativ hissə denotatları verbal konseptləri və 
mənaları özündə ehtiva edir. Sememlər denotatların təcəssümü olaraq onlara ətraf 
aləmdəki rəngarəng mənaları – konnotatları birləşdirir. 
Dilin semantik fəzası denotativ və konnotativ hissələri özündə birləşdirir; 
akustik obrazları ətraf aləmin əşya və vəziyyətlərinin obrazları ilə əlaqələndirir. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
117
Semiologiyada dil işarələrinin və onların araşdırılmasına fərqli yanaşmaların 
müxtəlif səciyyəvi xüsusiyyətləri dəqiqləşdirilir, dil vahidlərinin təfsirinə xüsusi yer 
verilir.
СУРА ТАРИЕЛ КЫЗЫ ПАНАХЛЫ 
СМЫСЛОВЫЕ КОМПОНЕНТЫ ЯЗЫКОВОГО ЗНАКА 
РЕЗЮМЕ 
Знак в общей семиотике состоит: синтагматических и коннотативных 
отношений. Мысленного образа или семантического отношения; 
прагматического отношения человека; обозначаемого объекта или 
денотативного отношения. 
Вещь может стать знаком только попав в знаковую ситуацию, так как 
быть знаком – это функция, а не природа вещи. Вне языковой ситуации эта же 
самая вещь знаком служить не будет. Для общей семиотики, которая 
занимается всеми видами знаков, такое представление знаковой ситуации, 
видимо, достаточно. Но для лингвосемиотики, изучающей знаки естественного 
языка, такая знаковая ситуация является неполной. 
Составляющие языкового знака в разных соотношениях и в разной 
терминологии выделяют и обсуждают современные лингвисты, занимающиеся 
проблемами системы языковых знаков. Поэтому нельзя построить знаковую 
ситуацию в лингвосемиотике не вводя в нее отношение языкового знака к 
другим таким же знаком, к их означаемым, к образом предметов и жизненных 
ситуаций. 
Философы ограничиваются выяснением положения понятий в знаковой 
ситуации, а лингвисты стремятся уяснить всю сложность внутренней стороны 
слова. Из теории значения слова известно, что семемы состоят из денотативной 
и коннотативной частей. 
Семемы, являясь воплощением денотатов, добавляют к ним коннотаты – 
сообозначения, расцвечивающие образы внешнего мира красками 
эмоциональных, экспрессивных оценочных субъективных переживаний. 
Семемы и денотаты образуют семантическое пространство языка. Денотаты и 
невербализованные концепты (смысла) образуют концептосферу человека.

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
118
SURA TARIYEL GIZI PANAHLI
SEMANTIC COMPONENTS OF THE LANGUAGE SIGN 
SUMMARY 
In general semiotics, the sign consists of syntagmatic and connotative 
relations, image of thinking and semantic features, human pragmatic attitude, 
meaningful object and denotation. When an object falls into a sign condition, it 
becomes a sign, because the sign is a function, not the nature of the object. In the 
case of a non-sign, the object does not become a sign. This is acceptable for general 
semiotics. However, in linguosemiotics, such a sign condition is considered 
incomplete. Linguosemiotics is based on the relation of a language sign to other 
signs and images of objects. It is known from the theory of meaning of words that 
semems consist of denotative and connotative parts. The denotative part denotations 
contain verbal concepts and meanings. Semems, as the embodiment of denotations, 
unite them with the colorful meanings of the surrounding world - connotations. 
The semantic phase of language combines denotative and connotative 
feelings; connects acoustic images with images of objects and situations in the 
surrounding world. In semiology, the various characteristics of language signs and 
different approaches to their study are clarified, and a special place is given to the 
interpretation of language units. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: Filologiya üzrə elmlər doktoru Gülsüm İsrafil qızı Hüseynova 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
119
KÖNÜL MƏHYƏDDINOVA
Bakı Dövlət Universiteti 
Zahid Xəlilov, 23 
[e-mail] 
ABREVİATURLAR VƏ VİRTUAL DİSKURS 
Bəşəriyyətin inkişaf tarixi bilik və məlumatların toplanması və ötürülməsi 
tarixidir. İnsanların dünya haqqında təsəvvürlərindəki dəyişikliklər, ətraf aləmlə,
təbiətlə münasibətləri yalnız konkret tarixi abidələrdə deyil, həm də insan 
fəaliyyətinin ən vacib komponenti kimi dildə əks olunur. Şübhəsiz ki, müasir 
dünyada dil və mədəniyyət üzərində ən əhəmiyyətli təsirə telekommunikasiya 
texnologiyaları və internet malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, elektron mühitdə 
mədəniyyətlərarası ünsiyyət daha çox simvolik xarakter daşıyır, çünki mesajların 
(simvolların) mübadiləsi prosesi sözlər, hərəkətlər və bəzi obyektlər (qrafika, foto, 
cədvəl və s.) vasitəsilə həyata keçirilir ki, bunlar da fərqli dillərdə və 
mədəniyyətlərdə müxtəlif şəkildə qəbul edilir. Təbii ki, da müəyyən bir xalqın milli 
və etnik təfəkkürü ilə birbaşa bağlı olan məsələdir.
Virtual məkanda baş tutan ünsiyyət zamanı bir çox mədəniyyətlərin təması 
müşahidə edilir. Ünsiyyətin rahatlığı və qavramanı asanlaşdırmaq məqsədi ilə təqdim 
edilən məlumatın başa düşülən olması üçün yazılı mədəniyyət elementlərindən 
(ifadələr, qısaltmalar, ixtisarlar) elektron mətnlərdə, veb saytların istifadəçi 
interfeysinin tərtibatında istifadə edilməsi geniş yayılmış üsullardandır. Həyatın 
sürətli tempi, mədəniyyətlərarası İnternet ünsiyyətinin miqyasındakı artım, 
qısaltmanın bir çox dildə kütləvi bir fenomen halına gəlməsinə səbəb oldu. Müasir 
dillərdə abreviaturlara həsr olunmuş çoxsaylı tədqiqatların olmasına baxmayaraq, 
qısaldılmış leksik vahidlər linqvistik baxımdan bir çox cəhətdən hələ də 
araşdırılmamış hesab edilir, çünki bunlarla əlaqədar olaraq vahid bir təyinat, vahid 
bir tərif mövcud deyil və onların dildəki statusu haqqında da mübahisəli fikirlər hələ 
də mövcuddur.
Spesifik bir dil fenomeni kimi abreviaturlarla bağlı məsələlər, o cümlədən, 
virtual diskursda dominantlığı ilə seçilən müasir ingilis dilindəki abreviaturların 
xüsusiyyətləri tədqiqatçıların çoxsaylı araşdırmalarında və əsərlərində nəzərdən 
keçirilir. Bu sahədəki ən əhatəli əsərlər arasında D.İ.Alekseyeva, Ye.P.Voloşin, 
V.G.Pavlova, N.N.Şerbinovskaya, M.M.Seqal, T.Paylz, R.Uelz, O.Yespersen, 
K.Sunden, A. Bəklund və başqalarının elmi tədqiqatlarını misal gətirmək olar.
Linqvistik fenomen kimi abreviasiyaya müxtəlif xarakterli mətnlərdə, fərqli 
üslublarda rast gəlinir: reklamlar, qəzet məqalələri, təlimatlar, elmi və publisistik 
əsərlər və s.. İnternetin və mədəniyyətlərarası ünsiyyətin müasir səviyyəsi ingilis 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
120
dilindəki abreviaturların istifadəsi ilə xüsusilə seçilir ki, bu da bu qısaltmalarının 
düzgün təfsirini tələb edir. 
Yuxarıda artıq qeyd edildiyi kimi abreviaturlar haqqında yekdil fikir 
olmadı\ından onların konret təsnifat prinsipləri də mübahisəli məsələlər sırasında yer 
alır. Söz qısaltma prosesində birbaşa və bəzən mətnin daha qısaldılmış hissələrinin 
tərkib hissəsi kimi iştirak etdiyindən, qısaldılmış ölçmələr üçün analiz vahidi kimi 
əlverişlidir. Eyni zamanda, sözün nominativlik, iki tərəflilik və funksionallıq kimi 
xüsusiyyətləri adətən nəzərə alınır. Söz düzəltmə metodlarına bir qısaltma təyin 
etmək, mürəkkəb qısaldılmış sözlərin yaranması deməkdir. Hal hazırda qısaltma 
nominativ vahidlərin yaradılmasının ən geniş yayılmış yollarından birinə 
çevrilmişdir. Müxtəlif ekstralinqvistik və dilarası amillər sözləri qısaltmaq meylini 
sürətləndirir. Bənzər bir fenomen demək olar ki, bütün ölkələrdə və milli dillərdə 
müşahidə olunur və inkişaf yollarında həm oxşar və fərqli cəhətləri ortaya qoyur. Son 
onilliklər ərzində müasir Avropa dillərində qısaltmaların sayı və istifadə tezliyi 
artmışdır və qısaldılma söz yaradıcılığının aparıcı yollarından birinə çevrilməkdədir. 
Əksər alimlər qısaltmaların ayrı bir millətin, ayrı bir dilin spesifik bir xüsusiyyəti 
olmadığını qeyd edirlər. Qısaltma yalnız ingilis dilinə deyil, başqa dillərə də xasdır 
və inkişafının səbəblərini bəşər cəmiyyətinin inkişafının, insan yaddaşının və 
qavrayışının təşkilinin ümumi qanunlarında axtarmaq lazımdır. 
Abreviasiya söz yaradıcılığı üsulu kimi bütün dünya dillərində mövcuddur. 
O.D.Meşkov bu baröədə yazır ki, “ümumiyyətlə, qısaltma dedikdə, ixtisar kimi 
ümumi əlamətə malik olan və ya bu prosesə məruz qalan söz nəzərdə tutulur və bu 
söz öz prototipləri ilə müqayisədə daha yığcam formaya malik olur” [4, s. 76]. 
V.G.Qak isə fərqli dillərdə qısaltmalara fərqli yanaşma sərgiləyir. Məsələn, o qeyd 
edir ki, rus dilində qəsaltma konversiyanın formal əlaməti kimi çıxış edirsə, fransız 
dilində bu, yeni üslubi rəngarənglik yaratma üsuludur [3, s. 10].
Qısaltma prosesi bir çox elmi araşdırmalarda sözlərin struktur, semantik və 
üslubi variantlarının yaradılmasına xidmət edən spesifik bir söz formalaşdırma, söz 
yaratma vasitəsi kimi dəyərləndirilir. Eyni zamanda, Avropa dillərində bir çox 
məqamlarda qısaltmanın məhsuldar söz yaratma üsulu kimi qəbul edilməməsi 
müşahidə edilsə də, dildə bu prosesin varlığı və getdikcə daha da vüsət alması 
həqiqətini inkar etmək mümkün deyil. Abreviasya prosesində sözlərin bütün 
keyfiyyətləri qorunub saxlanılmaqla tam hüquqlu ünsiyyət vahidləri formalaşır. 
“Qısaltma dərin keçmişdə kök salmış mürəkkəb, çoxşaxəli bir fenomendir. Lakin, ilk 
növbədə, qısaltma, atributiv ifadələrdən istifadə edilərək, əvvəlcə təsviri olaraq təyin 
edilmiş anlayışlar və reallıqlar üçün nominasiya yaratmağın bir yoludur” [1, s. 204]. 
Abreviasiya prosesinin məhsulu olan abreviaturlar əsas məna yüklü sözlərin 
baş hərflərindən yaradılır.Məsələn, ingilis dilində: AA – antenna array, ROM — 
read only memory; Azərbaycan dilində: KİV — kütləvi informasiya vasitələri, İT — 
informasiya texnologiyaları və s. Bunlarla yanaşı, dildə akronim adlanan formalara 
da rast gəlinir. Bu vahidlər adi leksik vahid kimi oxunur və qəbul edilir. Lakin 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
121
onların da özünəməxsus açması ardır ki, dil istifadəçilərinin bir çoxu bunun fərqinə 
belə varmır. Məsələn, radar — radio detection and ranging, transceiver ― transmitter 
receiver, informatics ― information electronics və s.
Kütləvi mədəniyyətlərarası virtual ünsiyyətin inkişafı çoxsaylı qısaltmaların
və abreviaturların yaranmasına səbəb oldu. Bununla yanaşı olaraq, informasiya 
texnologiyalarına əsaslanan şifahi ünsiyyət dilçilər üçün bir sıra suallar ortaya qoyur. 
Virtual rabitə prosesində qısaltmanın rolu nədir? İnternet ünsiyyətinin müxtəlif 
janrlarında qısaltmalardan istifadə etmək məqsədəuyğundurmu? Linqvistik 
kommunikativ virtual məkanda ixtisarların spesifikliyi nədir? Mədəniyyətlərarası 
ünsiyyət prosesində qarşılıqlı anlaşma əldə olunmadığı təqdirdə qısaltmalardan 
istifadə etmək məsləhətdirmi?
Virtual ünsiyyət, insanlar arasındakı təmasın elektron informasiya 
texnologiyaları hesabına həyata keçməsi və bütün qarşılıqlı əlaqələrin virtual 
gerçəklik məkanında həyata keçirildiyi bir əlaqə metodudur. İnformasiya 
texnologiyalarının inkişafı məlumatların saxlanması, axtarışı və təqdim edilməsinin 
yeni yollarının yaradılmasına, eyni zamanda yeni bir mədəni və dil mühitinin, yeni 
bir ünsiyyət gerçəkliyinin yaranmasına gətirib çıxardı. İnternet virtual ünsiyyət 
prosesində mədəniyyətlərarası qarşılıqlı təsir miqyasında sürətli bir inkişaf 
dönəmində mədəniyyətlərin şəxsiyyəti, açıqlığı və dialoqu problemlərinin bərqərar 
olunduğu mədəniyyətlərin qarşılıqlı nüfuzetmə və qarşılıqlı anlaşma mövzusunu 
aktuallaşdırdı. “Dilin köməyi ilə qarşılıqlı əlaqədə olan mədəniyyətlərarası məlumat 
mübadiləsi mədəniyyətlərarası ünsiyyət adlanır” [5, s/ 21]. Mədəniyyətlərarası 
qarşılıqlı təsir şifahi və şifahi olmayan kodlar anlaşıqlı şəkildə “deşifrə olunduqda” 
bu ünsiyyət daha təsirli olur. Bu ünsiyyətin əsasında M.M.Baxtinin konsepsiyası 
dayanır ki, bu konsepsiyaya görə dialoq, sadəcə, nitq janrı deyil, bu, insan 
təfəkkürünün və şüurunun əsas səciyyəvi xüsusiyyətidir. Mədəniyyətlərarası ünsiyyət 
çoxplanlı və çoxmərhələli ünsiyyət forması kimi dil və mədəni dəyərlərin vəhdət 
təşkil etdiyi dialoq formasıdır [2, s. 42]. 
İnterneti mədəniyyətlərarası ünsiyyət prosesi üçün yalnız məlumat ötürücüsü 
kimi deyil, həm də “mənalar”, dəyərlər, mədəniyyətlər dialoqu üçün bir məkan kimi 
fəaliyyət göstərən informasiya mühiti kimi qəbul etmək lazımdır. Virtual gerçəklikdə 
milyonlarla insan ünsiyyətdə iştirak edir, şəbəkələr dialoq kanallarına, 
mədəniyyətlərin ictimai kütləyə virtual pəncərədən özünü tanıtma, təqdimetmə 
kanallarına çevrilir. İnternet ünsiyyət üçün çoxmədəniyyətli və ya multukultural bir 
mühit yaradır. Vitual məkanda baş verən ünsiyyəti müasir dünyanın “mədəniyyəti 
mozaikası” da adlandırmaq olar.
Virtual məkanda ünsiyyətin əsas vahidi mətndir. Bu mətnlər internetin sürətli 
inkişafı fonunda bir-biri ilə sıx əlaqəyə girərək hipermətnlər formalaşdırır. İnternetdə 
yeni bir ünsiyyət formasının ortaya çıxması, elm adamlarının müxtəlif janr və üslubi 
istiqamətlərin şifahi və yazılı nitqinin birləşməsi, yazılı və şifahi nitqin hibridi kimi 
keyfiyyətcə təyin etdiyi bu fenomeni müəyyənləşdirmək probleminə gətirib çıxardı. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
122
Bir çoxları bunu yeni alt üslub, şəbəkə nitqi kimi xarakterizə edir. Burada yazılı nitq 
dominantlıq təşkil edir və mesajın mətnindən əlavə müxtəlif metatekst işarələrini 
(kursiv, şrift, fərqli dizaynlı yazılar və s.) əhatə edir. Virtual ünsiyyət kontekstində 
məlumatlar təkcə mətn şəklində deyil, müxtəlif şəkillər şəklində də təqdim edilir. 
“Multimedia” mühitinin inkişafı mətnin ənənəvi anlayışını əhəmiyyətli dərəcədə 
dəyişdirdi. Virtual mesaj şifahi və simvolik olaraq ifadə olunur. 
Bu yaranmış mənzərə fonunda qeyd edilməlidir ki, abreviaturlardan daha çox 
çatlarda və forumlarda istifadə edilir. Virtual danışıqlarının müxtəlif janrlarında 
abreviaturların istifadəsini təhlil edərək belə bir nəticəyə gəldik ki, işgüzar xarakterli 
elektron yazışmalarda, ümumiyyətlə işgüzar yazışmalar üçün ənənəvi olan məhdud 
sayda qısaltmalardan istifadə edilir. Məsələn, PS, NB, Enc və s. Çatlarda isə daha 
çox məlumat mübadiləsinin sürətləndirmək məqsədilə qısaltmalardan istifadə edilir. 
Məsələn, “zəhmət olmasa” ifadəsi əvəzinə “z.o.” və ya “salam” əvəzinə “slm” 
yazılır. Burada da yeni bir tendensiya müşahidə edilir. Bir çox hallarda söz 
tərkibindəki sait hərflər ixtisar edilərək yalnız samitlərin yazılması ilə kifayətlənirlər.
Beləliklə, virtual məkanda istifadə edilən abreviaturlar ənənəvi 
abreviaturlardan bir çox xüsusiyyətlərinə və formasına görə fərqlənir. Belə ki, burada 
yalnız əsas sözlərin baş hərfləri deyil, həm də sözlərin özlərinin ixtisar edilərək 
müəyyən hərflər toplusuna çevrilməsi mümkündür.
Bəşəriyyətin inkişaf tarixi bilik və məlumatların toplanması və ötürülməsi 
tarixidir. İnsanların dünya haqqında təsəvvürlərindəki dəyişikliklər, ətraf aləmlə,
təbiətlə münasibətləri yalnız konkret tarixi abidələrdə deyil, həm də insan 
fəaliyyətinin ən vacib komponenti kimi dildə əks olunur. Şübhəsiz ki, müasir 
dünyada dil və mədəniyyət üzərində ən əhəmiyyətli təsirə telekommunikasiya 
texnologiyaları və internet malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, elektron mühitdə 
mədəniyyətlərarası ünsiyyət daha çox simvolik xarakter daşıyır, çünki mesajların 
(simvolların) mübadiləsi prosesi sözlər, hərəkətlər və bəzi obyektlər (qrafika, foto, 
cədvəl və s.) vasitəsilə həyata keçirilir ki, bunlar da fərqli dillərdə və 
mədəniyyətlərdə müxtəlif şəkildə qəbul edilir. Təbii ki, da müəyyən bir xalqın milli 
və etnik təfəkkürü ilə birbaşa bağlı olan məsələdir.
Ünsiyyət prosesində sözlər və söz qrupları qısaldıla bilər. Qısaltmanın səbəb-
ləri linqivistik və ekstra-linqivistik ola bilir. Müasir informasiya texnologiyalarının 
insanların məişətinə nüfuz etməsi nəticəsində ünsiyyət prosesi, demək olar ki, virtual 
məkan üzərindən həyata keçirilir. Burada vaxta qənaət etmək məqsədilə 
qısaltmalardan daha çox istifadə edilir. Virtual diskursda qısaltma və 
abreviaturlardan istifadə edilməsi prosesinin incələmək üçün bu məqalə çərçivəsində 
ingilis dilinin materiallarına müraciət edilir. 
Bir çox hallarda qısaldılmış sözlər lüğətdə törədikləri sözlərin bütöv forma-
ları ilə birlikdə mövcud olur və adətən eyni leksik mənaları verirlər. Qısaltmalar söz 
yaradıcılığının ən əhəmiyyətli yollarından biridir. O təkhecalıların sayını artı-rır. 
Qısaltmalar vasitəsilə stilistik sinonimlər və kiçiltmə adlar yaradılır. Hərdənbir 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
123
frazaların sırf ilk hərflərinə bir söz kimi rəftar olunur. Məsələn: 
AD = Anno Domini; 
BC = before Christ
. Söz yaradıcılığının bu forması məhsuldardır.
Leksik qısaltmalar və yaxud sözlərin və frazaların qısaldılmış variantları 
müəyyən fonetik forma və özlərinin xüsusi semantik quruluşu ilə müstəqil leksik 
vahid kimi istifadə olunur. Biz bunlara həm şifahi həm də yazılı nitqdə, lakin di-
gərlərinə isə yalnız şifahi danışıq nitqində rast gəlirik. Məsələn: 
bus – omnibus, 
phone – telephone, mike – microphone. 
Virtual məkanda baş tutan ünsiyyət zamanı bir çox mədəniyyətlərin təması 
müşahidə edilir. Ünsiyyətin rahatlığı və qavramanı asanlaşdırmaq məqsədi ilə təqdim 
edilən məlumatın başa düşülən olması üçün yazılı mədəniyyət elementlərindən 
(ifadələr, qısaltmalar, ixtisarlar) elektron mətnlərdə, veb saytların istifadəçi 
interfeysinin tərtibatında istifadə edilməsi geniş yayılmış üsullardandır. Həyatın 
sürətli tempi, mədəniyyətlərarası İnternet ünsiyyətinin miqyasındakı artım, 
qısaltmanın bir çox dildə kütləvi bir fenomen halına gəlməsinə səbəb oldu. Müasir 
dillərdə abreviaturlara həsr olunmuş çoxsaylı tədqiqatların olmasına baxmayaraq, 
qısaldılmış leksik vahidlər linqvistik baxımdan bir çox cəhətdən hələ də 
araşdırılmamış hesab edilir, çünki bunlarla əlaqədar olaraq vahid bir təyinat, vahid 
bir tərif mövcud deyil və onların dildəki statusu haqqında da mübahisəli fikirlər hələ 
də mövcuddur.
Spesifik bir dil fenomeni kimi abreviaturlarla bağlı məsələlər, o cümlədən, 
virtual diskursda dominantlığı ilə seçilən müasir ingilis dilindəki abreviaturların 
xüsusiyyətləri tədqiqatçıların çoxsaylı araşdırmalarında və əsərlərində nəzərdən 
keçirilir. Bu sahədəki ən əhatəli əsərlər arasında D.İ.Alekseyeva, Ye.P.Voloşin, 
V.G.Pavlova, N.N.Şerbinovskaya, M.M.Seqal, T.Paylz, R.Uelz, O.Yespersen, 
K.Sunden, A. Bəklund və başqalarının elmi tədqiqatlarını misal gətirmək olar.
Linqvistik fenomen kimi abreviasiyaya müxtəlif xarakterli mətnlərdə, fərqli 
üslublarda rast gəlinir: reklamlar, qəzet məqalələri, təlimatlar, elmi və publisistik 
əsərlər və s.. İnternetin və mədəniyyətlərarası ünsiyyətin müasir səviyyəsi ingilis 
dilindəki abreviaturların istifadəsi ilə xüsusilə seçilir ki, bu da bu qısaltmalarının 
düzgün təfsirini tələb edir. 
Yuxarıda artıq qeyd edildiyi kimi abreviaturlar haqqında yekdil fikir 
olmadı\ından onların konret təsnifat prinsipləri də mübahisəli məsələlər sırasında yer 
alır. Söz qısaltma prosesində birbaşa və bəzən mətnin daha qısaldılmış hissələrinin 
tərkib hissəsi kimi iştirak etdiyindən, qısaldılmış ölçmələr üçün analiz vahidi kimi 
əlverişlidir. Eyni zamanda, sözün nominativlik, iki tərəflilik və funksionallıq kimi 
xüsusiyyətləri adətən nəzərə alınır. Söz düzəltmə metodlarına bir qısaltma təyin 
etmək, mürəkkəb qısaldılmış sözlərin yaranması deməkdir. Hal hazırda qısaltma 
nominativ vahidlərin yaradılmasının ən geniş yayılmış yollarından birinə 
çevrilmişdir. Müxtəlif ekstralinqvistik və dilarası amillər sözləri qısaltmaq meylini 
sürətləndirir. Bənzər bir fenomen demək olar ki, bütün ölkələrdə və milli dillərdə 
müşahidə olunur və inkişaf yollarında həm oxşar və fərqli cəhətləri ortaya qoyur. Son 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
124
onilliklər ərzində müasir Avropa dillərində qısaltmaların sayı və istifadə tezliyi 
artmışdır və qısaldılma söz yaradıcılığının aparıcı yollarından birinə çevrilməkdədir. 
Əksər alimlər qısaltmaların ayrı bir millətin, ayrı bir dilin spesifik bir xüsusiyyəti 
olmadığını qeyd edirlər. Qısaltma yalnız ingilis dilinə deyil, başqa dillərə də xasdır 
və inkişafının səbəblərini bəşər cəmiyyətinin inkişafının, insan yaddaşının və 
qavrayışının təşkilinin ümumi qanunlarında axtarmaq lazımdır. 
Abreviasiya söz yaradıcılığı üsulu kimi bütün dünya dillərində mövcuddur. 
O.D.Meşkov bu baröədə yazır ki, “ümumiyyətlə, qısaltma dedikdə, ixtisar kimi 
ümumi əlamətə malik olan və ya bu prosesə məruz qalan söz nəzərdə tutulur və bu 
söz öz prototipləri ilə müqayisədə daha yığcam formaya malik olur” [9, s. 76]. 
V.G.Qak isə fərqli dillərdə qısaltmalara fərqli yanaşma sərgiləyir. Məsələn, o qeyd 
edir ki, rus dilində qəsaltma konversiyanın formal əlaməti kimi çıxış edirsə, fransız 
dilində bu, yeni üslubi rəngarənglik yaratma üsuludur [6, s. 10].
Qısaltma prosesi bir çox elmi araşdırmalarda sözlərin struktur, semantik və 
üslubi variantlarının yaradılmasına xidmət edən spesifik bir söz formalaşdırma, söz 
yaratma vasitəsi kimi dəyərləndirilir. Eyni zamanda, Avropa dillərində bir çox 
məqamlarda qısaltmanın məhsuldar söz yaratma üsulu kimi qəbul edilməməsi 
müşahidə edilsə də, dildə bu prosesin varlığı və getdikcə daha da vüsət alması 
həqiqətini inkar etmək mümkün deyil. Abreviasya prosesində sözlərin bütün 
keyfiyyətləri qorunub saxlanılmaqla tam hüquqlu ünsiyyət vahidləri formalaşır. 
“Qısaltma dərin keçmişdə kök salmış mürəkkəb, çoxşaxəli bir fenomendir. Lakin, ilk 
növbədə, qısaltma, atributiv ifadələrdən istifadə edilərək, əvvəlcə təsviri olaraq təyin 
edilmiş anlayışlar və reallıqlar üçün nominasiya yaratmağın bir yoludur” [2, s. 204]. 
.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı: 
1. Алексеев Д.И. Аббревиатуры как новый тип слов // Развитие 
словообразования современного русского языка. 3-е изд. М., 1977, 284 с. 
2. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. М.: Искусство, 1998. 
423 с. 
3. Гак В.Г. Теория и практика перевода: Французский язык. СПб., 2000, 
264 с. 
4. Мешков О.Д. Словообразование современного английского языка. М.: 
Наука, 1976, 234 с. 
5. Садохин А.П. Теория и практика межкультурной коммуникации: 
учеб. пособие для вузов. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. 271 с. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
125
Məhyəddinova K.M. 
Bakı Dövlət Universiteti 
[e-mail] 
Abreviaturlar və virtual diskurs 
Xülasə 
Məqalə virtual diskursda abreviaturların statusu məsələsinə həsr edilib. 
Burada abreviaturların virtual diskursda təsadüf edilən formaları nəzərdən keçirilir. 
Tədqiqat çərçivəsində vitual diskursda mədəniyyətlərarası ünsiyyətin qısaltmaların 
formalaşmasındakı rolundan bəhs edilir. Müasir informasiya texnologiyaları virtual 
məkanda ünsiyyət formasının yaranması ilə nəticələnmişdir. Bu ünsiyyət forması 
gündəlik tələbata çevrildiiyindən burada qısaltmaların və abreviaturların 
araşdırılması xüsusi aktuallıq kəsb edir. Araşdırma zamanı dilçiliyin təsviri və 
müqayisəli-təsviri metodlarına müraciət edilir. Tədqiqatın əsas məqsədi virtual 
diskursdakı abreviaurların yeni xüsusiyyətlərini və formalarını aşkar etməkdir. 
Burada qeyd edilir ki, bütün dünya dillərində abreviaturlar söz yaradıcılığı üsulu 
kimi çıxış edir. Sözyaratmanın ən məhsuldan üsullarından biridir. Məqalədə yeri 
gəldikcə, ingilis və Azərbaycan dillərinin materiallarına müraciət edilir. Hər iki dilin 
materialları təhlil edilir. Bu səpkili elmi-nəzəri ədəbiyyata müraciət edilir. 
Abreviaturların yeni formalaşma üsullarına da toxunulur.Virtual ünsiyyətin əsas 
forması kimi çatlar və forumlar qeyd edilir. Tədqiqatın sonunda müəllif əldə etdiyi 
nəticələri paylaşır. O qeyd edir ki, virtual məkanda istifadə edilən abreviaturlar 
ənənəvi abreviaturlardan bir çox xüsusiyyətlərinə və formasına görə fərqlənir. Belə 
ki, burada yalnız əsas sözlərin baş hərfləri deyil, həm də sözlərin özləri ixtisara 
məruz qalır. Alınan forma isə müəyyən hərflər toplusuna çevrilir. Tədqiqat 
çərçivəsində tədqim edilən məlumatlar və nəticələr bu istiqamətdə aparılacaq 
tədqiqatlar üçün faydalı hesab edilə bilər. 
Açar sözlər: 
qısaltmalar, abreviatur, dilçilik, virtual məkan, internet, 
informasiya texnologiyaları. 
Махъяддинова К.М. 
Аббревиатуры и виртуальный дискурс 
Резюме 
Статья посвящена статусу сокращений в виртуальном дискурсе. Здесь 
мы рассматриваем формы сокращений, встречающиеся в виртуальном 
дискурсе. В исследовании обсуждается роль межкультурной коммуникации в 
формировании сокращений в виртуальном дискурсе. Современные 
информационные технологии привели к возникновению формы общения в 
виртуальном пространстве. Поскольку эта форма общения стала повседневной 
необходимостью, изучение сокращений и сокращений здесь особенно 
актуально. В исследовании используются описательный и сравнительный 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
126
методы лингвистики. Основная цель исследования - выявить новые 
особенности и формы сокращений в виртуальном дискурсе. Здесь отмечается, 
что во всех мировых языках сокращения выступают в качестве способа 
словообразования. Это один из самых продуктивных способов 
словообразования. В статье используются материалы на английском и 
азербайджанском языках. Анализируются материалы на обоих языках. 
Используется научно-теоретическая литература. Упоминаются также новые 
формы сокращений, в качестве основной формы виртуального общения 
упоминаются крэки и форумы. В конце исследования автор делится своими 
выводами. Он отмечает, что сокращения, используемые в виртуальном 
пространстве, отличаются от традиционных сокращений многими 
особенностями и формами. Таким образом, сокращаются не только заглавные 
буквы ключевых слов, но и сами слова. В результате форма становится 
набором букв. Информация и результаты, представленные в исследовании, 
можно считать полезными для исследований в этой области. 
Ключевые слова: аббревиатуры, лингвистика, виртуальное 
пространство, Интернет, информационные технологии. 
Mahyddinova K.M. 
Abbreviations and virtual discourse 
Summary 
The article is devoted to the status of abbreviations in virtual discourse. Here 
we look at the forms of abbreviations found in virtual discourse. The study discusses 
the role of intercultural communication in the formation of abbreviations in virtual 
discourse. Modern information technologies have led to the emergence of a form of 
communication in the virtual space. Since this form of communication has become a 
daily necessity, the study of abbreviations and abbreviations is especially relevant 
here. The study uses descriptive and comparative linguistic methods. The main goal 
of the study is to identify new features and forms of abbreviations in virtual 
discourse. It is noted here that in all world languages, abbreviations act as a way of 
word formation. This is one of the most productive word formation methods. The 
article uses materials in English and Azerbaijani. Materials in both languages are 
analyzed. Scientific and theoretical literature is used. New forms of abbreviations are 
also mentioned, and crack and forums are mentioned as the main form of virtual 
communication. At the end of the study, the author shares his findings. He notes that 
abbreviations used in virtual space differ from traditional abbreviations in many 
ways and shapes. Thus, not only the capital letters of the keywords are shortened, but 
also the words themselves. As a result, the shape becomes a set of letters. The 
information and results presented in the study can be considered useful for research 
in this area. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
127
Key words: abbreviations, linguistics, virtual space, Internet, information 
technologies. 
МАХЪЯДДИНОВА К.М. 
АББРЕВИАТУРЫ И ВИРТУАЛЬНЫЙ ДИСКУРС 
РЕЗЮМЕ 
Статья посвящена статусу сокращений в виртуальном дискурсе. Здесь 
мы рассматриваем формы сокращений, встречающиеся в виртуальном 
дискурсе. В исследовании обсуждается роль межкультурной коммуникации в 
формировании сокращений в виртуальном дискурсе. Современные 
информационные технологии привели к возникновению формы общения в 
виртуальном пространстве. Поскольку эта форма общения стала повседневной 
необходимостью, изучение сокращений и сокращений здесь особенно 
актуально. В исследовании используются описательный и сравнительный 
методы лингвистики. Основная цель исследования - выявить новые 
особенности и формы сокращений в виртуальном дискурсе. Здесь отмечается, 
что во всех мировых языках сокращения выступают в качестве способа 
словообразования. Это один из самых продуктивных способов 
словообразования. В статье используются материалы на английском и 
азербайджанском языках. Анализируются материалы на обоих языках. 
Используется научно-теоретическая литература. Упоминаются также новые 
формы сокращений, в качестве основной формы виртуального общения 
упоминаются крэки и форумы. В конце исследования автор делится своими 
выводами. Он отмечает, что сокращения, используемые в виртуальном 
пространстве, отличаются от традиционных сокращений многими 
особенностями и формами. Таким образом, сокращаются не только заглавные 
буквы ключевых слов, но и сами слова. В результате форма становится 
набором букв. Информация и результаты, представленные в исследовании, 
можно считать полезными для исследований в этой области. 
Ключевые слова: аббревиатуры, лингвистика, виртуальное 
пространство, Интернет, информационные технологии. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: Filologiya elmləri doktoru, dosent Nərmin Əliyeva 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
128
RZAYEVA ZÜMRÜD ELYAR QIZI 
Gəncə Dövlət Universitetinin dissertantı 
[e-mail] 
SİNTAQM VƏ İNTONEMA 
Sintaqm və intonema adlanan dil vahidləri bir çox tədqiqatlarda eyni bir 
vahid, element kimi təqdim edilir. Bu baxımdan onlar arasındakı fərqli cəhətlərin 
nəzərdən keçirilməsi olduqca vacibdir. Bu məqsədlə L.V.Şerbanın yuxarıda qeyd 
edilən tədqiqatına bir daha nəzər yetirmək lazım gəlir. Qeyd edilən araşdırmada 
L.V.Şerba üzvlənmənin geniş bir rezervə malik olduğunu qeyd edir və əlavə olaraq 
bildirir ki, bir geniş söyləm daxilində birləşən söyləmlər qrupu daxilindəki son 
cümlə, ümumiyyətlə, daha çox yüklənmiş kimi görünür [6, s. 112].
Məşhur dilçinin bu fikirlərini təhlil edən M.İ.Olevskayanın fikrincə, bunlar, 
yəni daha çox intonasiya yüklü olan cümlələr intonemalardır, belə ki, onlar bütöv bir 
söyləmi əhatə etdiyi kimi, onun bir fraqmentinə də aid ola bilər [4, s. 62]. 
L.V.Şerbanın tədqiqatında didaktik məntiqə görə daha sonra intonasiya 
haqqında daha geniş məlumat verilməli olsa da, bunun əvəzində tədqiqatçı “Nitq 
axını zamanı səslərin birləşməsi”, “Nitqdə fonemlərin modifikasiyası”, “Sait 
fonemlərin əvəzlənməsi”, “Samit fonemlərin əvəzlənməsi” kimi mövzulardan bəhs 
edir. İntonasiya mövzusuna isə yalnız onuncu fəsildə yer ayırır. L.V.Şerba bu 
tədqiqatında bilavasitə olaraq intonasiya və tondan bəhs etsə də, burada belə bir 
təəssürat yaranır ki, sintaqm müəllifi intonasiya ilə əlaqədə deyil, daha çox iyerarxiya 
elementi, cümlənin üzvlənmə elementi kimi cəlb edir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, 
sitaqmlara parçalanma praktiki olaraq yazılı deyil, şifahi nitq zamanı məhz 
intonasiya (vurğu, pauza və ya tonun dəyişməsi) hesabına baş verir.
L.V.Şerba fransız dilində söyləmlərin melodik quruluşu barədə söhbət 
edərkən “sintaqm” və “ritmik qrup” terminlərindən istifadə edərək tonun 
dəyişməsindən bəhs edirsə, bu heç də intonasiya anlayışının geniş təsviri və izahı 
kimi təqdim edilmir. Bunun üçün bir neçə səbəb qeyd edə bilərik: birincisi, öz 
“fonetikasında” sintaqm anlayışından istifadə edən L.V.Şerba onun konkret 
tərkibinin detallarından bəhs etmir. İkincisi, o, intensivliyin yüksəlməsi və uzunluğun 
artmasından, sitaqm tərkibinə daxil olan ritmik qrupların sonuncu hecasının 
tonundan bəhs edərək, qeyd edir ki, ton dəyişməz olduğu kimi, enə və ya qalxa bilər. 
Beləliklə, müəllifin qeyd etdiklərindən ritmik qrupun özünəməxsus melodiyaya 
malik olduğu görünür. Üçüncüsü, L.V.Şerba söyləmləri təktərkibli və ikitərkibli 
olmaqla qruplara ayırır ki, bu da birbaşa olaraq tema-rema münasibətləri ilə bağlıdır. 
Lakin bunun söyləmin intonativ mənzərəsinə heç bir təsiri yoxdur. Yəni təktərkibli 
söyləm kimi çoxtərkibli söyləmin də özünəməxsus intonativ əlaməti ola bilər 
(L.V.Şerbanın bu məsələ ilə bağlı tez-tez polemikaya girdiyi Moris Qrammont hesab 
edir ki, fransız dilindəki bütün söyləmlər ikiüzvlüdür. Əgər hər hansı bir söyləm 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
129
təküzvlüdürsə tonun hərəkəti aşağıya doğru enən, ikiüzvlü olduğu halda isə birinci 
üzvdə ton yüksələn, ikincidə isə aşağıya doğru enəndir [12, s. 56]). Dördüncüsü, o, 
intonasiyanı təsvir edərkən öz dövrü üçün xarakterik olan intonasiya əyrilərindən 
(intonasiyanın qalxıb enməsini təsvir edən əyri xətt işarəsi) istifadə edir. Bununla 
paralel olaraq, bu tədqiqatdan qaynaqlanan bir çox dilçilər intonoqrammanı təsvir 
edərkən onun anlaşılmasını asanlaşdırmak üçün müxtəlif sadələşdirilmiş işarələrdən 
istifadə etsələr də, praktiki olaraqbu cür təsvirlər heç də intonasiyanın təsvirini 
asanlaşdırmır, əksinə müəyyən qarışıqlığın yaranmasına gətirib çıxarır. Çünki bu cür 
qrafiklərdə təsvir edilən bir çox məqamlar insan qulağı tərəfindən normal halda fiksə 
edilə bilmir (qəbl edilə). Belə ki, heç də hər kəs bu və ya digər bir səsin osilloqrama 
əsasən artikulyasiyasını öyrənməyə cəhd etmir. 
Bununla yanaşı olaraq, o da qeyd edilməlidir ki, o dövrün fonetistləri 
səslənməsinə görə eynitipli olan söyləmlərin bir-birindən fərqli intonativ rəsmini 
təklif edirdilər. Ədalət naminə qeyd edilməlidir ki, L.V.Şerbanın təsvir etdiyi 
intonasiya əyriləri digərlərindən fərqlənirdi, belə ki, onun təsvirləri eksperimental 
göstəricilərə əsaslanaraq, Moris Qrammontun tədqiqatlarından götürülmüşdür [12, s. 
12].
L.V.Şerbanın intonativ təsvirləri verbal xarakterli olaraq sintaqmın sonundakı 
tonun hərəkətini göstərirdi və özündən əvvəlki və sonrakı sintaqmların tonu ilə 
müqayisədə verilirdi. Bununla belə bir kommunikativ söyləm tipi üçün bir intonativ 
təsvir verilirdi. İntonasiyanın təsviri ilə paralel olaraq, müəllif bunun daha mürəkkəb 
təsviri olan transkripsiyanı da qeyd edir. Fikrimizcə, bu sistemdə kifayət qədər 
qarışıqlıq və mürəkkəblik mövcuddur. Belə ki, L.V.Şerbanın şərhlərini, fikir və 
mülahizlələrini təhlil etdikdə, belə bir qənaətə gəlinir ki, burada intonasiyanın 
təsvirində kifayət qədər təzadlı məqamlar mövcuddur.
L.V.Şerbanın tədqiqatından qaynaqlanaraq, bu istiqamətdə sonralar onun 
davamçıları kimi ideyalarını inkişaf etdirməklə bir çox tədqiqatçılar araşdırmalar 
aparmışlar (A.N.Rapanoviç, M.V.Qordina, N.F.Şiqarevskaya, N.İ.Malışeva və b.). 
Əksər tədqiqatçılar sintaqmlara parçalanmanın daha çox subyektiv və 
individual olduğunu yazırlar. Lakin M.V.Qordina, N.F.Şiqarevskaya və N.İ.Malışeva 
söz və sintaqmların birləşməsində müəyyən bir qanunauyğunluğun olduğunu qeyd 
edirlər. Bu baxımdan onların hər birinin mövqeyini, fikir və mülahizələrini ayrı-
ayrılıqda nəzərdən keçirək. 
Cümlənin məzmununda ciddi dəyişikliyin yaranmasına səbəb olmadan ondan 
ayrıla bilən sintaktik konstruksiyalar və ya cümlə üzvləri müstəqil sintaqm kimi 
dilçilik ədəbiyyatında daha çox əminliklə şərh edilir. Bunlara xitab, xüsusiləşmiş 
üzvlər, giriş tipli sözlər, mürəkkəb və ya tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib 
hissələri, budaq cümlələr və s. aid edilir [9, s. 12–13; 2, s. 214-216]. N.İ.Malışeva və 
N.A.Şiqarevskaya mübtəda və xəbər vahid bir sintaqm yaradır və nümunə kimi belə 
bir cümləni misal gətirirlər: 
Papa arrive
[3, s. 12; 10, s. 12-13] 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
130
Bu məqamda M.V.Qordina təsdiq edir ki, “
varisiyaların mövcud olma 
ehtimalı yüksəkdir
” [1, s. 61]. Müəllif, çox güman, ona görə belə söyləyir ki, 
mübtəda isimlə ifadə olunduğu zaman söyləmi enən tonla təküzvlü tərkib kimi 
tələffüz etmək mümkün olduğu kimi, yüksələn tonlu ikiüzvlü tərkib kimi də ifadə 
etmək mümkündür. 
Bu məsələ ilə bağlı araşdırma aparan müəlliflərin böyük bir qismi təküzvlü və 
ikiüzvlü söyləmlərdə intonasiyanın qalxan və enən olması haqqında fikir yürüdürlər. 
İkiüzvlü söyləmin hər bir intonativ üzvü həm bir, həm də bir neçə sintaqm uyğun 
gələ bilər. Bununla yanaşı olaraq, “sintaqm” və “intonativ üzv” terminlərinin oxşar 
olması haqqında fikirlər də irəli sürülür. Məsələn, eyni leksik-sintaktik tərkibli 
ifadənin sintaqmatik üzvlənməsinin variantlılığını A.N.Rapanoviç aşağıdakı 
nümunələrlə əsaslandırır:
“…
1. Ma soeur m’a apporte un magnetophone
// — bir sintaqm; 
2
. Ma soeur / m’a apporte un magnetophone
// — iki sintaqm; 
3. 
Ma soeur / m’a apporte / un magnetophone
// — üç sintaqm…” [5, s. 49]. 
İkiüzvlü söyləm üçün isə müəllif bu nümunədən istifadə edir: “…
Demain 
matin ~ j’irai te voir //…
”. Tədqiqatçı belə izah edir ki, “
iki üzvün fonetik 
cəhətdənbir-biri ilə müqaysə edilməsi onlar arasında ritmik-melodik pauzanın 
olması səbəbindən mümkündür. Bunlardan birincisi ən yüksək notla bitir, daha sonra 
pauza müşahidə edilir və yekun olaraq ton aşağıya enmiş olur
” [5, s. 49]. Bunun 
əsasında da yuxarıda nümunə kimi verilən 2 və 3-cü söyləmləri ikiüzvlü kimi təsnif 
etmək olar. Təbiidir ki, intonativ üzvün sərhədi sintaqmın sərhədindən keçir və 
ikiüzvlü söyləm də ən az iki sintaqmdan ibarət olur, lakin hər bir sintaqm intonativ 
üzv ola bilərmi? İkiüzvlü söyləmdə sintaqmın sayı ikidən çox ola bilərmi?
Məsələyə bu prizmadan yanaşan N.İ.Malışeva “ikiüzvlü cümlə” termini ilə 
yanaşı, “çoxüzvlü cümlə” terminindən də istifadə edir. Çox güman ki, bu müəllifə 
görə “intonativ üzv” və “sintaqm” terminləri sinonimdir [3, s. 23]. 
İntonasiya ilə bağlı tamam fərqli mülahizələr M.V.Qordina tərəfindən irəli 
sürülür. O yazır: “
Əcnəbi dilin mənimsənilməsi zamanı ən praktik və asan üsul 
məsələnin sintaktik tələffüz baxımından mənimsənilməsidir. Əcnəbi dilin 
nümayəndəsi istənilən halda sintaktik konstruksiyalarla üz-üzə qalır ... və onun üçün 
ən vacib olan məqam hər bir sintaktik konstruksiya üçün doğru olan intonasiyanın 
düzgün seçilməsidir
” [1, s. 230]. “
Bu cür yanaşma belə bir təəssürat yarada bilər ki, 
fərqli sintaktik konstruksiyalar bir-birindən mütləq şəkildə intonasiya ilə fərqlənir. 
Lakin, əslində, bu belə deyil: belə ki, eyni intonativ sxem müxtəlif sintaktik 
konstruksiyalara tətbiq edilə bilər və ya əksinə, eyni sintaktik konstruksiya müxtəlif 
semantik çalarlar yaradan fərqli intonasiyalarla ifadə edilə bilər
” [2, s. 230].
N.İ.Malışeva müxtəlif tipli cümlələrin intonativ mənzərəsindən bəha edərkən 
bunun sintaqm bağlı olduması məqamına toxunmadan onların ümumelodik 
səciyyəsindən bəhs edirsə, digər tədqiqatçılar (xüsusən də M.V.Qordina və 
N.A.Şiqarevskaya) bu anlayışdan tamam fəqli şəkildə yararlanaraq, sintaqm 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
131
daxilində tonun dəyişmə mənzərəsindən bəhs edirlər. Belə ki, bu məsələ daha çox 
nəzəri fonetikaya aiddir. Buradan belə bir təəssürat yaranır ki, məhz sintaqm melodik 
mənzərənin minimal üzvlənən parçasıdır, ola bilsin, məhz ona görə belə düşünülür 
ki, sintaqmdan sonra pauza gələ bilər. Bununla belə, bir tərəfdən bu müəlliflərin 
tədqiqatlarında iki və ya üç ritmik qrupdan ibarət olan və tərkibində ton dəyişikliyi 
müşahidə edilən sintaqmlara rast gəlirik, digər tərəfdən isə elə eyni tədqiqatlarda 
tamamilə eyni melodik mənzərəyə malik olan fərqli söylən və parçalarla üzləşirik.
Hər bir intonativ konstruksiya səslənən nitqdə onun üçün nəzərdə tutulan 
mövqeyinə görə müəyyən funksiya yerinə yetirir. Hər hansı bir konkret kontekstdə 
informativ konstruksiya özünə müvafiq olan funksiya daşıyıcısı kimi çıxış edir. 
Bununla belə, ayrı-ayrı informativ konstruksiyalar yerinə yetirdikləri funksiyalara 
görə bir-biri ilə tam və ya natamam sinonim ola bilər. Bəzi informativ 
konstruksiyalar isə digərlərinin yerinə yetirə bilmədiyi unikal funksiya yerinə yetirə 
bilər.
Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərdən keçirdikdən sonra belə bir fikir irəli 
sürmək olar ki, sintaqmı sadə intonativ cizgilərin daşıyıcısı olan minimal semantik-
sintaktik vahid kimi nəzərdən keçirmək lazım deyil, çünki bir neçə ritmik qrupdan 
ibarət olan sintaqm bir deyil, bir neçə intonativ cizginin daşıyıcısı kimi çıxış edə 
bilər.
Sintaqmlar, göründüyü kimi, sintaktik konstruksiyalar əsasında müəyyən 
edilir. Cümlənin intonasiya və pauza hesabına üzvlənməsi isə danışanın nitq zamanı 
ortaya çıxan məqsədindən asılı olur. Bu səbəbdən də akademik V.V. Vinoqradov 
sintaqmı üslubi sintaksisə aid edirdi (sitat mənbəyi: [2, s. 212]). 
Daha öncə də qeyd etdiyimiz kimi, fransız fonetistləri “sintaqm” terminin dar 
sintaktik mənada işlədirlər. Əsasən də, bu terminə daha çox Fernan Karton müraciət 
edir [7, s. 240]. Pyer Lenon “sintaqm” terminini söyləmin minimal sintaktik 
vahidlərinin adlandırılması məqsədilə istifadə edir. O, ritmik qrup dedikdə isə, hecalı 
vurğu hesabına nitqdə fərqləndiriən sintaqmı nəzərdə tutur [13, s. 31]. Nikol Deriveri 
isə sintaktik elementlərin düzxətli ardıcıllığını ifadə etmək üçün “sintaqm” 
terminindən istifadə edir. Lakin təhlil edilən nümunələrdən görünür ki, ənənəvi 
“ritmik qrup” və “sintaqm” fonetik terminlərinin tutumu onun təqdim etdiyi sistemdə 
“ritmik qrup” termini çərçivəsində izah edilir: “
Le groupe rythmique est un syntagme 
determine par un accent fi nal demarcatif et il n’est pas obligatoirement termine par 
une pause. La segmentation d’un enonce en groupes rythmiques est determinee par 
l’organisation syntaxique de la phrase: chaque jour a la meme heure, il promene son 
chien dans le parc peut comporter selon les locuteurs deux, trois ou quatre groupes 
rythmiques
” [11, s. 53]. (Ritmik qrup sonda məntiqi vurğu ilə müəyyən edilən 
sintaqmdır və onun pauza ilə bitməsi mütləq deyil. Ritmik qruplarda bir ifadənin 
seqmentləşdirilməsi cümlənin sintaktik quruluşu ilə müəyyən edilir: hər gün eyni 
vaxtda parkda itini gəzdirir cümləsi səslənmə tonuna görə iki, üç və ya dörd ritmik 
qrup təşkil edə bilər). 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
132
Müasir fransız fonetistləri (eksperimental fonetika ilə məşğul olanlar) “ritmik 
qrup” anlayışından istifadə edirlər: “
Groupe rythmique. Ensemble de mots lies par 
une tres forte cohesion syntaxique et / ou lexicale pour lesquels seule la derniere 
syllabe est accentuee”
[8, s. 14]. (Ritmik qrup. Yalnız son hecasının vurğu ilə ifadə 
edildiyi çox güclü bir sintaktik və / və ya leksik birləşmə ilə əlaqələnən sözlər 
toplusudur). 
Burada işlənən “ritmik qrup” termini N. Deriveridə olduğu kimi, “ritmik 
qrup” və “sintaqm” terminlərini özündə ehtiva edir: Ritmik qruplara parçalanmanın 
bir neçə variantı mövcuddur (danışandan, onun nitq tempindən, dil səviyəsindən və 
ünsiyyət şəraitindən asılı olaraq). Ritmik qruplar çox vaxt sintaktik vahidlər kimi 
çıxış edir (ad qrupları, feil qrupları kimi). Bu müəlliflərin “sintaktik vahid” (unite 
syntaxique) termini ilə adlandırdıqları nitq vahidləri demarkalanma funksiyası və 
pauzaları nəzərə alınmaqla “sintaqm” termini ilə əvəz edilə bilər (ritm, intonasiya və 
pauza iki söyləm arasında demarkalama funksiyası yerinə yetirə bilər). 
Yuxarıda qeyd edilən müəlliflər tərəfindən bu anlayışların irəli sürülməsi 
ardıcıllıq və əlaqələnmə ilə sıx bağlıdır. Bu təqiqatlarda intonasiyanı təsvir etmək 
üçün isə “intonativ sxem” və “intonativ qrup” terminlərindən istifadə edilir. Bununla 
yanaşı olaraq, müəlliflər qeyd edirlər ki, ifadə bir ritmik qrupdan ibarət ola bilər (bir 
məqama xüsuslə diqqət yetirək ki, sintaktik deyil, məhz bir ritmik qrupdan ibarət 
olması qeyd edilir). Sadalanan üzvlər də ritmik qrup adlandırılır (yerli ənənəyə görə 
isə bu sintaqm adlandırlır). 
Məhz ritmik qrup intonasiyanın minimal daşıyıcısı kimi qeyd edilir və bu 
mənada fransız dilçiliyində ritmik qrup termini ilə adlandırılan anlayış intonativ 
qrupa ekvivalent ola bilər. Bununla yanaşı olaraq, bir maraqlı məqamı da qeyd edək 
ki, bir çox fransız tədqiqatçısı pauza ilə müşayiət edilən bir və ya bir neçə ritmik 
qrupu adlandırmaq üçün “nəfəs qrupu” terminindən istifadə edirlər. Lakin bu da 
sintaqm anlayışına uyğun gəlir. 
Fransız tədqiqatçılarının dəfələrlə müraciət etdiyi “ritmik qrup”, “sintaqm” və 
“nəfəs qrupu” terminlərini nəzərdən keçirdikdə onların işlənmə və tətbiq edilmələri 
arasındakı fərqli məqamların ortaya çıxdığı müşahidə edilir. M.İ.Olevskaya apardığı 
araşdırmalar əsasında belə bir qənaətə gəlir ki, sintaqmın tərkibinin praktiki nəzəri 
kurs çərçivəsində araşdırılması effekli hesab edilə bilməz. Çünki təcrübi olaraq sübut 
edilir ki, tələbələr şifahi oxu zamanı cümlənin sintaksisi və semantikası əsasında 
sintaqmlar arasındakı sərhədi asanlıqla müəyyən edə bilirlər [109, s. 74]. Bundan 
əlavə, unutmaq lazım deyil ki, sintaqmlara parçalanma danışan tərəfindən cümləyə 
və ya mətnə əlavə edilən incə semantik məqamlardan asılı olaraq müxtəlif 
variasiyalar nümayiş etdirə bilər. M. İ. Olevskaya sintaqmı daha çox sintaksisə aid 
edir və qeyd edir ki, bir sintaqm, bir qayda olaraq bir sintaktik konstruksiyaya uyğun 
ola bilər (giriş söz, xitab, xüsusiləşmiş söz və s.) [4, s. 60]. Buna əlavə olaraq, qeyd 
etmək istərdik ki, sintaqmlar arasındakı sərhəd, fikrimizcə, həmişə olmasa da, bir çox 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
133
hallarda (məsələn, xitablarda olduğu kimi) pauza, tonun dəyişməsi, vurğunun 
güclənməsi ilə markalana bilər.
Nəticə olaraq qeyd edilməlidir ki, intonativ üzvün sərhədi sintaqmın 
sərhədindən keçir. İkiüzvlü söyləm ən az iki sintaqmdan ibarət olduğundan hər bir 
intonativ konstruksiya səslənən nitqdə konkret funksiya yerinə yetirir.
İntonemalar ayrı-ayrı informativ konstruksiyalar yerinə yetirdikləri 
funksiyalara görə bir-biri ilə tam və ya natamam sinonim ola bilər. Bəzi informativ 
konstruksiyalar isə digərlərinin yerinə yetirə bilmədiyi unikal funksiya yerinə yetirə 
bilər. 
Sintaqm və intonema adlanan dil vahidləri bir çox tədqiqatlarda eyni bir 
vahid, element kimi təqdim edilir. Bu baxımdan onlar arasındakı fərqli cəhətlərin 
nəzərdən keçirilməsi olduqca vacibdir. Bu məqsədlə L.V.Şerbanın yuxarıda qeyd 
edilən tədqiqatına bir daha nəzər yetirmək lazım gəlir. Qeyd edilən araşdırmada 
L.V.Şerba üzvlənmənin geniş bir rezervə malik olduğunu qeyd edir və əlavə olaraq 
bildirir ki, bir geniş söyləm daxilində birləşən söyləmlər qrupu daxilindəki son 
cümlə, ümumiyyətlə, daha çox yüklənmiş kimi görünür [6, s. 112].
Məşhur dilçinin bu fikirlərini təhlil edən M.İ.Olevskayanın fikrincə, bunlar, 
yəni daha çox intonasiya yüklü olan cümlələr intonemalardır, belə ki, onlar bütöv bir 
söyləmi əhatə etdiyi kimi, onun bir fraqmentinə də aid ola bilər [4, s. 62]. 
L.V.Şerbanın tədqiqatında didaktik məntiqə görə daha sonra intonasiya 
haqqında daha geniş məlumat verilməli olsa da, bunun əvəzində tədqiqatçı “Nitq 
axını zamanı səslərin birləşməsi”, “Nitqdə fonemlərin modifikasiyası”, “Sait 
fonemlərin əvəzlənməsi”, “Samit fonemlərin əvəzlənməsi” kimi mövzulardan bəhs 
edir. İntonasiya mövzusuna isə yalnız onuncu fəsildə yer ayırır. L.V.Şerba bu 
tədqiqatında bilavasitə olaraq intonasiya və tondan bəhs etsə də, burada belə bir 
təəssürat yaranır ki, sintaqm müəllifi intonasiya ilə əlaqədə deyil, daha çox iyerarxiya 
elementi, cümlənin üzvlənmə elementi kimi cəlb edir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, 
sitaqmlara parçalanma praktiki olaraq yazılı deyil, şifahi nitq zamanı məhz 
intonasiya (vurğu, pauza və ya tonun dəyişməsi) hesabına baş verir.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 
1. Гордина М. В. Фонетика французского языка. Санкт-Петербург, 1997, 
300 c. 
2. Грамматика русского языка: в 2 т. Москва, Изд-во АН СССР, 1952, т. 
1, 720 с. 
3. Малышева Н. И. Основные интонационные средства французской 
речи. Москва, 1980, 95 с.
4. Олевская М. И. Синтагма и интонема: возможен ли знак равенства? (в 
традиции отечественной французистики) // Вестник ПСТГУ III: Филология, 
2012. Вып. 4 (30). с. 59-75. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
134
5. Рапанович А. Н. Фонетика французского языка. Москва, «Альянс», 
2014, 283 с. 
6. Щерба Л. В. Фонетика французского языка. Очерк французского 
произношения в сравнении с русским: пособие для студентов факультетов 
иностранных языков. Москва, Изд-во лит. на иностр. языках, 1953, 257 с. 
7. Carton F. Introduction a la phonetique du francais. Paris, Bordas, 1974, 
252 p.
8. Charliac L. Motron A. C. Phonetique progressive du francais. Niveau 
avance. Paris, CLEintern, 2006, 127 p. 
9. Christenfeld N. Effects of a metronome on the filled pauses of fluent 
speakers // Journal of Speech and Hearing Research. Vol. 39 Issue 6. 1996, pp. 1232-
1238. 
10. Clark H. H., Tree J. E. F. Using uh and um in spontaneous speaking // 
Cognition. 2002. Vol. 84, pp. 75–111 
11. Derivery N. La phonetique du francais. Paris, 1997, 250 p. 
12. Grammont M. Traite de phonetique. Paris, 1933, 189 p. 
13. Leon M., Leon P. R. La prononciationdu francais. Paris, 2004, 320 p. 
Rzayeva Zümrüd Elyar qızı 
Gəncə Dövlət Universitetinin dissertantı 
[e-mail] 
Sintaqm və intonema 
Xülasə 
Bu məqalə çərçivəsində aparılmış araşdırmada sintaqm və intonema adlanan 
dil elementləri arasındakı oxşar və fərqli cəhətlərin müəyyən edilməsi istiqamətində 
tədqiqat aparılır. Dilçilidə belə bir fikir mövcuddur ki, nitqin sintaqmlara ayrılması 
bir sıra amillərdən asılıdır.Bu proses bir çox hallarda individual xarakterli olur. 
Sintaqm və intonema terminləri dilçilikdə rastlanan bir çox tədqiqatlarda bir-birinə 
identik vahid kimi təqdim edilir. Bu səbəbdən də mövzu olduqca aktual hesab edilir. 
Tədqiqatın elmi yeniliyi bu məsələnin Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə 
işıqlandırılması ilə şərtlənir. Müəllif məsələyə fərqli yanaşma sərgiləyir. Bunun 
fonunda o, ilk bu məsələnin ilk dəfə işıqlandırıldığı fransız dilçiliyinə xüsusi olaraq 
istinad edir. Bu məsələ ilə bağlı araşdırma aparan müəlliflərin böyük bir qismi 
təküzvlü və ikiüzvlü söyləmlərdə intonasiyanın qalxan və enən olması haqqında fikir 
yürüdürlər. İkiüzvlü söyləmin hər bir intonativ üzvü həm bir, həm də bir neçə 
sintaqma uyğun gələ bilər. Bununla yanaşı olaraq, “sintaqm” və “intonativ üzv” 
terminlərinin oxşar olması haqqında fikirlər də irəli sürülür. Tədqiqat zamanı 
dilçiliyin təsviri, təsviri-müqayisəli və tarixi-müqayisəli metodlarından istifadə 
edilmişdir. Tədqiqatın əsas məqsədi sintaqm və intonema adlanan dil elementləri 
arasındakı fərqi sərgiləməkdir. Nəticə olaraq, burada qeyd edilir ki, intonativ üzvün 
sərhədi sintaqmın sərhədindən keçir. İkiüzvlü söyləm ən az iki sintaqmdan ibarət 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
135
olur. Hər bir intonativ konstruksiya səslənən nitqdə konkret funksiya yerinə yetirir. 
İntonemalar ayrı-ayrı informativ konstruksiyalar yerinə yetirdikləri funksiyalara görə 
bir-biri ilə tam və ya natamam sinonim ola bilər. Bəzi informativ konstruksiyalar isə 
digərlərinin yerinə yetirə bilmədiyi unikal funksiya yerinə yetirə bilər. 
Açar sözlər: sintaqm, intonema, dilçilik, nitq, intonativlik, informativlik,
intonativ üzv.
Синтагма и интонема 
Резюме 
Исследование в этой статье исследует сходства и различия между 
языковыми элементами, называемыми синтагмой и интонемой. В лингвистике 
бытует мнение, что деление речи на синтагмы зависит от ряда факторов, часто 
этот процесс индивидуален. Термины синтагма и интонема представлены как 
идентичные единицы во многих лингвистических исследованиях. По этой 
причине тема считается очень актуальной. Научная новизна исследования 
связана с тем, что этот вопрос впервые освещен в азербайджанском 
языкознании. Автор по-другому подходит к вопросу. На этом фоне он 
обращается именно к французской лингвистике, где этот вопрос был впервые 
освещен. Большинство авторов, занимающихся этим вопросом, считают, что в 
односложной и лицемерной речи интонация нарастает и падает. Каждая 
интонативная часть двухчастного предложения может соответствовать одному 
или нескольким синтагмам. 
В то же время предполагается, что термины «синтагма» и 
«интонативный элемент» идентичны. В ходе исследования использовались 
описательный, описательно-сравнительный и историко-сравнительный методы 
лингвистики. Основная цель исследования – показать разницу между 
языковыми элементами, называемыми синтагмой и интонемой. В результате 
здесь отмечается, что граница интонативного члена пересекает границу 
синтагмы. Речевая фраза состоит как минимум из двух синтагм. Каждая 
интонационная конструкция выполняет в разговорной речи определенную 
функцию. Интонемы могут быть полностью или частично синонимичны друг 
другу за счет функций, выполняемых отдельными информативными 
конструкциями. Некоторые информативные конструкции могут выполнять 
уникальную функцию, которую другие не могут. 
Ключевые слова:
синтагма, интонема, языкознание, речь, интонация, 
информативность, интонативный член. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
136
Syntax and intonema 
Summary 
The research in this article explores the similarities and differences between 
language elements called syntagm and intonema. In linguistics, there is an opinion 
that the division of speech into syntagms depends on a number of factors. In many 
cases, this process is individual. The terms syntagm and intonema are presented as 
identical units in many linguistic studies. For this reason, the topic is considered very 
relevant. The scientific novelty of the research is due to the fact that this issue is 
covered for the first time in Azerbaijani linguistics. The author takes a different 
approach to the issue.
Against this background, he refers specifically to French linguistics, where 
this issue was first covered. Most of the authors who study this issue think that 
intonation rises and falls in monosyllabic and hypocritical speech. Each intonative