Filologiya məsələləri, №5, 2021 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Participle ilə birlikdə tərcümə olunur. 4 “to be” məsdər qarşısında durduqda isə 
modal feili olub vaciblik bildirir. To be modal feli kimi yalnız indiki və keçmiş 
zamanda işlədilir. Lakin to be modal feilin indiki zamanında işlədildikdə özündən 
sonrakı məsdərlə birlikdə hərəkətin əslində gələcəyə aid olduğunu göstərəcək.
Horn P.əlavə edir
:”To be modal feil olduqda Azərbaycan dilinə təklikdə deyil, 
özündən sonrakı məsdərlə birlikdə feili vacib şəkli vasitəsilə tərcümə olunur. Məs: 
1)
I am to read this book – Mən kitabı oxumalıyam. 
2)
He was to wait for me – O, mənə gözləməli idi. 
To be feilinin (KİV) iki modal mənası cümlənin ümumi məzmununa
və mətnə görə müəyyən olunur. To have felinində tərcüməsinə nəzərə salaq to 
have . ingilis –dilində 
Həm əsas həm köməkçi, həm də modal feil kimi işlənir. Bu feili də 
düzgün tərcümə etmək onun məna və vəzifələrini müəyyənləşdirmək lazımdır. 
To have feilinin məna vəzifələri aşağıdakı ( kimidir) Sintaktik əlamətlərə görə 
müəyyən olunur.(
3.s.56-59)
1)
Cümlədə to have felindən sonra isimlə ifadə olunan tamamlıq
gəldikdə “to have” əsas fel sayılır və malik olaraq mənasını daşıyır. To have 
əsas feil kimi işlədildikdə cümlənin xəbəri olub, Azərbaycan dilinə indiki 
zamanda var, keçmiş zamanda var idi, gələcək zamanda isə olacaqdır sözləri 
vasitəsilə tərcümə edilir.

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
37
ƏDƏBİYYAT 
1.
N.Xudiyev: “Azərbaycan dilinin zənginləşmə yolları”.B.1998.s.46. 
2.
E.Haugen ”The analyse of indiguistic horriwing”. “Lang”, 1950.p.128. 
3.
Horn P:”Cerundes der neupersisielie etimologie, Strasbourg,1993 s.63-72 
4.
R.C.Cəfərov:”Azərb. dilində işlənən Qərbi Avropa mənşəli alınma sözlər”, 
2001.s.152. 
З,Мамедова 
НЕЗАВИСИМАЯ ФОРМА ГЛАГОЛА В СОВРЕМЕННОМ 
АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ РАЗЛИЧНЫЕ СИНТИЧЕСКИЕ ФУНКЦИИ В 
СООБЩЕНИИ ГЕРУНДИЙ И СПОСОБЫ ВЫРАЖЕНИЯ НА 
АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматриваются употребление Cerunda в английском языке 
и его эквиваленты в азербайджанском языке, а также анализируются некоторые 
форм Cerunda в простых и сложных предложениях в разных ситуациях.
Герундий 
– это неличная глагольная форма, образующаяся 
присоединением окончания -ing к глаголу. ... 
Например, герундием глагола read является reading. Аналога герундия в 
русском языке нет.
Герундий иногда ещё называют 
отглагольным 
существительным, поскольку между этими грамматическими явлениями 
имеется сходство по некоторым параметрам, в том числе:семантическое — обе 
формы называют действие;морфологическое — у обеих форм могут быть 
общие флексии, выражающие идентичные грамматические 
категории;синтаксическое 
— обе формы употребляются в позициях, 
характерных для 
существительного (в функции подлежащего, дополнения, в 
том числе после предлогов, в функции именной части составного сказуемого; в 
сочетаниях с притяжательными местоимениями и под.).
Герундий имеет регулярное формообразование, в то время как 
отглагольное существительное образуется от глагольной основы при помощи 
разнообразных способов словообразования (суффиксальным (леп-к-а), 
префиксальным (по-лёт), безаффиксальным (бег) и под.). Кроме того, от 
многих глагольных основ отглагольные существительные могут попросту не 
образовываться;Герундий имеет исключительно «процессуальное» значение 
(называет действие как процесс), в то время как значение отглагольного 
существительного нередко имеет более опосредованную связь со значением 
глагола, от основы которого оно образовано (ср. «сидение» (
в результате 
сидения на холодном полу…
) и «сиденье» (
обивка сиденья…
));

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
38
Ключевые слова:Герунд,безличная форма глагола,английский язык, 
синтаксис, предложение. 
Z.Mamedova 
THE INDEPENDENT FORM OF THE VERB IN MODERN ENGLISH 
DIFFERENT SYNTACTIC FUNCTIONS OF CERUN, SENTENCES, AND 
METHODS OF EXPRESSION IN AZERBAIJANI LANGUAGE 
SUMMARY 
The article speaks about the use of the Gerund in English and its equivalent in 
Azerbaijani, also analyses some forms of Gerund in simple and complex sentences in 
various situation/ 
The gerund is a non-finite form of the verb. The other non-finite verb 
forms are the infinitive and the participle. (Brief description of non-finite verb 
forms, or verbals, can be found in Verbs Glossary of Terms in the section 
Grammar.)
A 
gerund
(/ˈdʒɛrənd, -ʌnd/
[1]
abbreviated 
GER
) is any of various 
nonfinite 
verb forms in various languages; most often, but not exclusively, one that functions 
as a noun. In English, it has the properties of both verb and noun, such as being 
modifiable by an adverb and being able to take a direct object. The term "
-ing
form" 
is often used in English to refer to the gerund specifically. Traditional grammar 
makes a distinction within 
-ing
forms between present participles and gerunds, a 
distinction that is not observed in such modern, linguistically informed grammars 
as 
A Comprehensive Grammar of the English Language
and 
The Cambridge 
Grammar of the English Language
.
The Latin gerund, in a restricted set of syntactic contexts, denotes the sense of 
the verb in isolation after certain prepositions, and in certain uses of 
the genitive, dative, and ablative cases. It is very rarely combined with dependent 
sentence elements such as object. To express such concepts, the construction with 
the adjectival gerundive is preferred. By contrast, the term gerund has been used in 
the grammatical description of other languages to label verbal nouns used in a wide 
range of syntactic contexts and with a full range of clause elements. 
.
Key words: cerund, impersonal form of verb, English, syntax, sentence 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
RƏYÇİ:Filologiya elmləri namizədi, dosent Sevda Əliyeva
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
39
LALƏ HÜSEYNOVA 
Azərbaycan Tibb Universiteti 
Xarici Dillər kafedrasının baş müəllimi 
S.Vurğun 157. 
[e-mail]
AMERİKAN İNGİLİSCƏSİNİN FONETİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ 
ONUN FRAZEOLOJİ SİSTEMİNDƏ ETNONİM KOMPONENTLƏRİN 
FƏRQLİLİYİ 
XÜLASƏ 
Məqalədə Amerikanizm anlamından, onun dünya səhnəsinə gəlişindən, 
bundan əlavə ingilis dilinin Britaniya adalarından müstəmləkələrə və yeni dünyaya 
keçidindən ətraflı şəkildə bəhs olunacaq. Belə ki, Britaniya və Amerika ingilis 
ləhcələri arasındakı fərqlərə, əsasən lüğət, qrammatika və tələffüz aspektlərində rast 
gəlmək olar.Təbii ingilis dilində danışan (native speakers) dünya əhalisinin təxminən 
üçdə iki hissəsi Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşayır. Məhz buna görə də, “İngilis 
dili”, ABŞ-da ən geniş yayılan və istifadə olunan əsas ünsiyyət dilidir. 
Amerika ingiliscəsi (American English) siyasi Amerika tarixinin ən mühüm 
tərkib hissəsidir. Belə ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarında danışılan ingilis dilinin 
variant “Amerika ingilis dilisi” adlanır. “Variant və müxtəliflik” termini bir sıra 
səbəblərə görə daha münasib hesab olunur.ABŞ-da danışılan bu dilin etimoloji 
nöqteyi-nəzərdən regional variantlıq hesab olunmasına baxmayaraq, heç bir vəchlə 
dialect adlandırıla bilməz, çünki bu dil “Standard Amerika dili” adlandırılan ədəbi 
normalara uyğun formaya malikdir. Beləliklə, verilmiş tərifə müvafiq olaraq 
bildirmək olar ki, dialektlər, əsasən, ədəbi formaya malik deyil və Amerika ingilis 
dilinin (American English) ədəbi normalara uyğun formaya malik olduğu faktorunu 
nəzərə alaraq, əminliklə onun dialect olmadığı fikrini təsdiq edə bilərik.(1-p.29-34)
“Amerikanizm anlamı”- Amerika Birləşmiş Ştatlarında danışılan ingilis dilinə 
xas xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirən söz və ya sabit söz birləşməsi kimi müəyyən 
oluna bilər. amerika xalqının ingilis dilinə olan ilk və ən böyük töhfəsi Şimali 
Amerika heyvanlarını və bitkilərini adlandırmaq ehtiyacında özünü biruzə Verdi. 
Müxtəlif illərdə -1608 və 1612-ci illərdə, ingilis dilindən alınmış “corn” (taxıl) və 
“catfish” (dəniz pişiyi) kimi yeni sözlər və 1609, 1613-cü illərdə alınmış “raccoon” 
(yenot) və “moose” (Amerika sığını) kimi digər sözlər Hindlilər tərəfindən danışılan 
dillərdən alınaraq, dilin lüğət tərkibinə keçmişdir. Belə ki, “İngilis dilinin
Açar sözlər: amerikanizm, ingilis dili, forma, ədəbi norma, lüğət
Amerika variant” Standart İngilis dilindən (Standart English) tələffüzdə, bir sıra 
cüzi qrammatik xüsusiyyətlərdə və ən başılcası lüğət tərkibində fərqlənir. Dilin tarixi 
araşdırılan zaman, diqqəti cəlb edən ən mühüm faktorlardan biri Amerika ingilis 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
40
dilisinin (Amerikan English) meydana çıxmasının ilk kaloniyaların yarandığı dövrə, 
əsasən, 17-ci əsrə təsadüf etməsidir. Kaloniyalar inkişaf etdikcə, ABŞ-da danışılan 
ingilis dilinin inkişafı prosesini daha da sürətləndirirdi. Bu təsir özünü bir sıra 
əlamətdar hadisələrdə biruzə Verdi. Belə ki, 1621-ci ildə “Şükranlıq bayramı” 
(Thanksgiving Day- ABŞ-da və həmçinin, Kanada da qeyd olunur), 1636-cı ildə 
“Dövlət məktəbinin açılışı” (Publich school), 1696-cı ildə “Məzun günü” (Alumnus) 
və 1676-cı ildə müstəmləkəçilərin ön sərhədi dəyişdirməsi (The Frontier) bu 
əlamətlər sırasında yerini almış ən bariz nümunələrdir. 18-ci əsr, əsasən, 1736-cı il 
“Milli Dirçəliş” (Awakening) və 1789-cu il “Mühacir Köçü” (İmmigrant Migration) 
kimi hadisələrlə səciyyələnir. 19-cu əsrdə isə, əsasən, 1838-ci ildə “yeni texnologiya 
üsulu” və 1883-cü ildə “İlk Göydələnlər” meydana çıxdı. 20-ci əsrdə isə 
Amerikalılar, əsasən, 1916-cı ildə “İnsan zəkasını qiymətləndirən intellekt testləri”ni 
(İQ) həyata keçirdilər və 1985-ci ildə raket təlimi üzrə seçilmiş alimlər (Rocket 
scientists) üçün yüksək təhsil imkanı yaratdılar.Belə ki, 20-ci əsr bir sıra 
xüsusiyyətlərlə səciyyələnir. 20-ci əsrin sonlarında – təxminən, 1980-ci ildə yeni 
sözlərin və məfhumların meydana çıxması ilə dilin lüğət tərkibi daha da zənginləşdi. 
“Etik İnvestisiya” və “Daxili bazar” kimi yeni anlayışlar ortaya çıxdı. “Ödəniş” sözü 
“plastik” sözü ilə əvəz olunmağa başladı. Məsələn, (kredit kartlar, bankamatik kartlar 
və s.). Bundan əlavə, kifayət qədər mühüm əhəmiyyət daşıyan fiqurlardan biri olan 
“Yuppie” termini də dilin lüğət fonduna daxil oldu. “Yuppie” -20-ci əsrdə gənc, 
çevik, yüksək gəlirli 25-30 yaşlı biznes nümayəndələrinə işarə edən mühüm bir 
model hesab olunurdu. Daha sonra, “mobil telefon” (mobile phone) və “laptop” 
(laptop or plamtop) kimi yeni sözlər də dilin lüğət tərkibini zənginləşdirdi. İngilis 
dilinin yeni Amerika variantının yaradılması, əsasən, “Amerika İnqilabı”nın dönüş 
nöqtəsi kimi qeyd olunur. Beləliklə, bu yeni variantın yaranması ilə “Amerika 
İnqilabı” özünün ən yüksək pilləsini qət etmiş oldu. “Amerika İnqilabı” liderlərinin 
nöqteyi nəzərlərindən, Amerika ingilis dilisi Amerikanın müstəqilliyinin ən bariz 
nişanəsi, gələcəyin mütləq dili idi. Yeni dünyada ingilis dilinin qabaqcılları, əsasən, 
Şotlandlar və İrlandlar idi.Belə ki, bir zamanlar Şotland-İrland istifadəsində olan 
əksər nümunələr günü bu gün də öz üstünlüyünü qoruyub saxlamaqdadır. Məsələn: 
cabin – daxma, koma, kabinə, kayut” deməkdir. “Amerikanizm” sözünün ilk 
istifadəsi “Müstəqillik Bəyannamə”sinin imzalayıcısı, 18-ci əsrin sonlarına doğru 
“New Jersey” kollecinin, daha sonra (Princeton Universiteti)nin prezidenti olmaqdan 
ötrü 1769-cu ildə Amerikaya yollanan Şotlandiyalı akademik “John 
Withperspoon”nun adı ilə bağlı idi. “Amerikanizm”ə böyük maraq göstərən John 
Withperspoon bu mövzuda bir sıra maraqlı məqalələr də təqdim etmişdi. O, təhsilli 
insanların nitqində qrammatik səhvlərə yol verilməsi, vulqarizmlərdən istifadə 
hallarının qəti əleyhinə idi. “John Withperspoon”nun “Amerikanizm” anlamı yalnız 
kaloniyalara məxsus və onlara xas xüsusi bir anlam mənasında işlədilirdi. 
Withperspoon qeyd edirdi ki, o, eyni təbəqədən olan eyni mənsəbə sahib insanların 
nitqində mütəmadi olaraq qrammatik səhvlərə yol verilməsi, vulqarizmlərdən istifadə 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
41
hallarına rast gəlirdi. Withperspoon Amerikada gündəlik nitqdə müəyyən qədər 
vulqar ifadələrdən istifadə hallarını müşahidə etməsinə baxmayaraq, ovulqarizmin 
Amerikada Böyük Britaniyaya nisbətən daha geniş vüsət almasından bəhs 
etməmişdi.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, terminlərin və idiomatik ifadələrinin 
İngilis dilinin Amerika variantında istifadə xüsusiyyətləri bir qədər fərqliliklə 
müşayiət olunur, lakin bu onların dildə düzgün işlənmədiklərinə istinad etmir, bu hal 
yalnızca onların Amerikanın inkişafının bəhrəsi olduğuna işarə edir.(2-p.112-145) 
“Amerikanizm” sözü, tamamilə, əmələ gəlmə və əhəmiyyət baxımından 
“Scotticism” sözünə oxşardır. Hələ 18-ci əsrə qədər Britaniya və Amerika ingilis 
dilisi demək olar ki, heç bir fərqlilik nümayiş etdirmədən, bir-birilə qırılmaz surətdə 
vəhdət təşkil edirdilər. 1700-cü ildə bir sıra İngilis xalqlarının Amerikaya 
immiqrasiyası istifadə olunan dili büsbütün dəyişdirdi. Lap əvvəllərdə də olduğu 
kimi, Amerika həyatının kosmopolit təbiətinin dil və xüsusilə lüğət üzərindəki təsiri 
özünü açıq-aşkar biruzə verirdi. Baxmayaraq, Amerika və Britaniya ingilis dilləri 
bir-birilə qarşılıqlı surətdə vəhdətdədir, lakin ünsiyyət zamanı kifayət qədər 
anlaşılmazlığa və səhvə gətirib çıxaran hallara da rast gəlmək mümkündür. George 
Bernard qeyd edirdi: “Britaniyalılar və Amerikalılar, əsasən,ümumi bir dil vasitəsilə 
bir-birlərindən ayrılırlar”. Amerika ingilis dilisinin yaranma tarixi necədir? Bu tarix 
hansı köklərə və mənbələrə əsaslanır? “Amerika Dilçiliyi”nə keçidi şərtləndirən əsas 
əlamətlərdən bir ilk şəhərciklərin yaranması idi, belə ki, Amerika dialektinin əksər 
toxumları və bir sıra regional formalar elə ilk yaşayış məntəqələrinin yaranması ilə 
bağlı idi. Böyük Britaniyada ilk şəhərciklər Bostonda, 17-ci əsrin əvvəllərində Bay 
Kaloniyasında, 18-ci əsrin əvvəllərində Londonda, Connecticutda salınmışdır. 
Dilçi onu da bildirmişdir ki, digər etnosların adlannın takrar nominasiya 
vahidi kimi dəyərləndirməsi Qərb sosiolinqvistikasında 1944-cü ildə A.A.Robak 
tərəfindən təklif edilən 
etnofotizm (ethnophaulism)
va E.Eriksonun irəli sürdüyü 
ektronim
(
ecthronym
) terminləri altında nəzərdən keçirilir.(2-p.123-128) İngilis 
dilinin amerikan variantının frazeoloji sisteminde qaşılaşdırdığımız etnonim 
komponenlər də bir çox halda ilkin nominasiya vahidi kimi deyil, müəyyən sterotip 
va öngörüşlərdən qaynaqlanaraq meydana çıxmış obrazlar sisterni” kimi “fəəlyyət 
göstərir. Yəni, bu frazeoioji sistemdə yer alan 
Dutch, İrish, İndian
və s. bu kimi 
komponentlər əksər hallarda formalaşmış obrazlar sisteminin təzahürüdür. Müqayisə 
üçün deyək ki, 
“küçə uşağı,veyil
, 
küçədo qalmış
” mənalarını əks etdirən 
the arab of 
the gutter 
fazeologizmindəki 
arabian
leksik vahidi etnofolizm kimi meydana çıxdığı 
halda,”
Feniks”,”Simurq quşu”
anlamını ifada edan 
The arabian bird
farzeologizmin 
də eyni etnonimin neytral mənə tutumuna malik olduğunu görürük.
Onu da qeyd edək ki, ekspessiv etnonimləri araşdırmış A.i.Qriqenkonun 
da bildirdiyi kimi, 
etnofolizmlər
bir çox halda “etnik, irqi və konfessional dözüm- 
süzlüyün və ya digər xalqlara qarşı mənfı çalarlı öngörünüşün verbal simvolu və 
ştampları” kimi dəyərləndirilməkdədir .

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
42
Bununla belə təəssüflə mövcud reallığı etirəf etmək lazımdır ki, 
Y.Dovqopoliyin da tam haqli olaraq qeyd etdiyi kimi, “digər etnoslara emossional-
eksprerssiv qiymətləndirməli ləqəblərin verilməsi ənənəsi istisnasız olaraq bütün 
dillərə xas olan bir universal xüsüsiyyətdir”.İngilis dilinin ABŞ variantında yer alan 
etnonim komponentli frazeoloji vahidlər arasında etnofolizm movqeyində çıxış edən 
DUTCH leksik vahidin iştiraki ilə formalaşmış frazeologizmlər xüsüsilə diqqəti cəlb 
edir. Məlumdur ki, 
double Dutch
“
manasız, boş söhbot, çərənçilik”, Dutch comfort 
“zəif təsəlli”, The Dutch have taken Holland! “Amerikanı kəşf elədi” (kinayə il
ə) 
(hərfən: 
Holland Niderlandı kəşf elədi!)
, 
old Dutch “həyat yoldaşı (qadın), qarı”, to 
talk like a Dutch uncle —“ata kimi öyüd nəsihət vermək, tənbeheləmək” (
hərfən:
Holland əmi kimi danışmaq)
Dutch bargain
1)”içki ilə müşayət edilən sövdələşmə(iqtisadi saziş)
”(hərfən: 
Holland 
razılaşması, Hollandsayağı sövdələşmə)
2) 
“ancaq bir tərəf üçün sərfəli olan iqtisadi saziş, sövdələşmə”
, 
Dutch 
wife “yüngul həyat tərzi keçirən qadin, əxlaqsiz”
,
Dutch auction “qiymətin 
artırılmasına deyil salınmasına əsaslanana auksion”I’m a Dutchman if- 
“
Lənət olsun 
mənə, əgər ki man...”
(hərfən: 
Holland olum, əgər mən...)
, 
Dutch blessing “danlaq”, 
Dutch answer
(Sualin konkret cavab əvəzinə mənasız replika ilə cavablandırılması. 
Məs: What are your plans for tonight?” “I plan to breathe.” “WelTthat’s a 
useless Dutch answer!” ifadalari ümumingilis xarakteri kəsb edir. 
Amerikan variantında yüksak işlənmə tezliyi ila seçilən frazeologizmlər 
arasında metaforik anlamda “sui-qəsd”, “suisid” anlamını ifadə edən the 
Dutch act
“
Holland hərəkəti”, the Dutch cure
“Holland müalicosi (əlaçı)”, the Dutch way
“Holland yolu”
frazeoloji vahidlərini də qeyd edirlər. 
Lakin “
çətin, xoşagəlməyən vəziyyətə düşmək, gözüm-çıxdıya məruz 
qalmaq
” anlamını 
in Dutch
frazeoloji vahidi A.V.Kunin bildirdiyinə görə, ilkin 
olaraq, ABŞ linqvokultural mühitində formalaşmışdır [3 ;232]. Məs.: 
The boy who 
broke that the
window
was in Dutch
with
his father
.
Məlumdur ki, hollandlar müasir ABŞ 
əhalisinin
yalnız 
1,5
faizini 
(taxminən 4,5 milyon əhəli) təşkil etsələr də, “Yeni Qitə”ni “ram edən” köçmənlər 
arasında bu etnosun nümayandələrinin say nisbati dəfələrlə artiq idi. Belə ki, tarixi 
sənədlər ABŞ-in ilk kolonistləri arasında ingilis, irland, alman kalonialistləri ilə 
yanaşı Holland əsilli köçmənlarin də çoxsaylılığı ilə seçildiyini ortaya qoyur. 
ABŞ-ın sürətli templi industriallaşması XIX əsrin əvvəllərinə qədər 
anklav şərəitində mövcud olan şotland, uels icmalari kimi, Holland icmasmın da 
dağılaraq ölkaə coğrafıyası boyunca yayılmasına sabəb olmuşdur. Lakin hamin icma 
fardlarinin polietnik va multikultural Amerika camiyyatinda, bir növ, 
assimilyasiyaya uğrayaraq aparıcı movqelardan çakilmasina baxmayaraq, qəliblaşmiş 
stereotiplar eyni etnonim komponentina malik frazeologizmin meydana gəlməsini 
qaçınılmaz etmişdir.

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
43
Maraqlıdir ki, bu etnosun Amerika cəmiyyətindəki faiz nisbatinin 
azalmasma baxmayaraq, bu fakt ingilis dilinin ABŞ variantında DUTCH 
komponentli ifadələrin azalmasına rəvac verməmişdir. T.I.Skoroboqatova və 
T.A.Şkuratova ingilis dilində DUTCH komponentli frazeoloji vahidlərin digər 
etnonim komponentli frazeologiz- mlərdən sayca üstün olduğunu və aşkar ifadə 
tapan mənfı konnotasiya iləseçildiyini önə sürmüşlər. Dilçilər belə vaziyyətin ingilis-
Holland müharibələri ilə alaqədar olaraq meydana gəldiyini və hatta, həmin zaman 
tarixində istanilən neqativ hadisə və ya əşyanın DUTCH sifəti ilə müşayət edildiyini 
qeyd etmişlər DUTCH komponentli frazeoloji vahidlərin çoxsaylılığı və mütləq 
əksəriyyətində qəti neqativ semantika aks etdirməsi faktı müqayisəlı araşdırma 
aparmış bir çox dilçilərdə “qaraçı” etnofolizmi ilə paralelliyə sövq etmişdir.
Belə ki, rus ya fransız dillərinin frazeoloji sistemləri ilə müqayisədən 
çıxış edən V.A.Melnuçuk French, Turk etnonim komponentlərinin də mənfî çalar 
ifadə edə bildiyi halda, onların neqativlik assosiasiyası DUTH etnofolizmindən geri 
qaldığını, sonuncunun məhz, “qaraçı” etnofolizmi ilə bərabər tutula bildiyini xüsusilə 
vurğulamışdır. Xatirladaq ki, ingilis və Holland cəmiyyətlənin maünasibətləri 
1781-1784-cü illərdə baş vermiş müharibələrə zəminində özünün ən pik gərginlik 
noqtəsinə çatmışdır. Sözsüz ki,belə münasibətlər ingilis dilinin frazeoloji sisteminə 
təsirsiz ötüşə bilməzdi. İngilis dilinin leksik-semantik “faza”sında etnonimlərin 
konnatasiya törəmə özəlliklərinə diqqət çakmiş D.A.Şen də DUTCH etnonim 
komponentinin mənfi kormotasiyiya malik olduğunu qeyd etmiş və 
Dutch bargain, 
Dutch courage
ifadasinin hollandlarla əlaqələndirilən əhli-keflik, 
Dutch concert, 
Dutch feast
frazeologizmlərinin isə tərbiyəsizlik, həbelə 
Dutch treat/lunch/supper, 
Dutch rise
frazeoloji vahidləri-nin isə bu etnosa şamil edilən eqoizm kimi 
xüsusiyyətlərlə bağlı olduğunu önə sürmüşdür.Obyektivlik naminə onu də qeyd edək 
ki, belə münasibəti tənqid edən Holland müəlliflər əslində belə təkəbbüflü 
yanaşmanın qeyd edilən ingilis-Holland mühəribələrindən çox öncələr də müşahidə 
edildiyini iddia edirlər. 
Konkret olaraq, P.Duqlas U.Şekspirin 1597-ci ildə qələmə aldığı “Merry 
Wives of Windsor” pyesində, 
“And in the height of this bath, when I was more than 
half stewed in grease, like a Dutch dish, to be thrown into the Thames..."
(W. 
Shakespeare “The Merry Wives of Windsor”).Habelə 1596-cı ildə anonim rnüəllif 
tərəfındən yazılimış “III Edvard" tarixi pyesində də analoji münasibətin ifadə 
tapdığnı qeyd edir. Lakin ən maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, həmin tarixi 
hadisələrin üzərindən əsrlər ötməsinə baxmayaraq, ingilis dilinin ABŞ variantında 
hələ də DUTCH komponentli yeni-yeni ifadələr meydana gəlməkdə dəavam 
etmişdir. 
Konkret olaraq, McGraw-Hill lüğətində 
(Dictionary of American Idioms 
and Phrasal Verbs) 
amerikanizm-frazeologizm olaraq qeyd edilən 
Dutch treat
ifadasinin həmin müharibələrin başlangıc dövründən iki əsr sonra təxminən 1887-ci 
İldə özüdə də tam farqli coğrafıyada - ABŞ-da işlənməyə başlamışdır. “Hərə öz 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
44
hesabını ödədiyi qonaqlıq” anlamım ifadə edən həmin frazcologizm müasir ingilis 
dilinin ABŞ variantında bu gün də öz işləkliyini sürdürməkdədir. Onu da qeyd edək 
ki, Dutch treat ifadasinin ilkin olaraq, məhz, amerikanizm kimi meydana gəlməsi 
fikrinə A.V.Kunin lüğatində də rast gəlmək olar
Ədəbiyyat
: 
1. English (United States) at Ethnologue (18th ed., 2015) page:29-34. 
2. "Unified English Braille (UEB)". Braille Authority of North America (BANA). 2 
November 2016. Retrieved 2 January 2017.page:112-145. 
3. Bailey, Richard W. (2012). Speaking American: A History of English in the 
United States 20th-21st century usage in different cities.page:13-42. 
4. Frank K. Flinn and J. Gordon Melton, Encyclopedia of Catholicism (2007) p 
19. 2. David J. O'Brien, Isaac Hecker: an American Catholic (1992) p 384 -388. 
L.Kuseynova 
PHONETIC CHARACTERISTICS OF AMERICAN ENGLISH AND 
DIFFERENCES OF ETHNONYM COMPONENTS IN ITS 
PHRASEOLOGICAL SYSTEM 
Summary 
Over three centuries, the American vocabulary has evolved entirely or 
partially from the British (English) word stock and has created a great impact on the 
development of this word stock.
It was supposed that most words were taken from the native Hindu language. 
But all the words included in “Americanism’ would not be right to say to have been 
taken out of the Indian language. There are words that these are the terms used to call 
the American lifestyle and items. It would be a mistake to call it “Americanism” 
immediately, unless the structure or meaning of any word resembles the British one. 
In this case, Filologiya məsələləri, №10, 2017 246 those who could not overcome 
wastefulness fought in certain situations against the word “Americanism”. However, 
artificial means and methods could not prevent the natural development of language. 
The article will focus on the meaning of Americanism, its coming to the world 
scene, as well as the English language transition from the British Isles to colonies 
and to the new world. Thus, the differences between British and American English 
can be found mostly in vocabulary, grammar and pronunciation. 
About two-thirds of the world’s population live in the United States. That is 
why, “English” is the main language of communication in the United States. 
American English is the most important component of American political 
history. Thus, the English language spoken in the United States is called “American 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
45
English”. The term “Option and Diversity” is considered to be more appropriate for a 
number of reasons. 
Key words: Americanism, English, form, literary norm, dictionary 
Л.Кусейнова 
ФОНЕТИЧЕСКИЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ АМЕРИКАНСКОГО 
АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА И РАЗЛИЧИЯ ЭТНОНИМНЫХ 
КОМПОНЕНТОВ В ЕГО ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКОЙ СИСТЕМЕ 
Резюме 
Более трех веков американский словарь полностью или 
частично эволюционировал от английского (английского) словарного запаса и 
оказал большое влияние на развитие этого слова. 
Предполагалось, что большинство слов было взято из родного индусского 
языка. Но все слова, включенные в «американизм», не были бы прав, если бы 
они были выведены из индийского языка. Есть слова, что это термины, 
используемые для обозначения американского образа жизни и предметов.
Было бы ошибкой назвать это «американизмом» сразу, если структура 
или значение какого-либо слова не будет напоминать британский. В этом 
случае те, кто не мог преодолеть расточительность, сражались в определенных 
ситуациях против слова «американизм». Однако искусственные средства и 
методы не могли помешать естест- венному развитию языка.Семантические 
особенности региональных вариантов Американская- Английского варианта в 
статье также рассматриваются семантические особенности региональных 
вариантов английского языка. Специально австралийская версии. Анализ слов 
проводится на основании интересные примеры и их семантические 
особенности В этой статье "Английские- американскиех варианты 
использовалис и рассматриваются их использования в английской литературе. 
В статье затрагиваются такие проблемы, как классификация разные вариантов 
названий в соответсвии с морфологическими и лексическими формами, и 
функциями.
Ключевые слова: американизм, Английский язык, форма, 
литературная норма словарный запас.
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
RƏYÇİ:Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent Radiq Cəfərov. 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
46
SEVİL NƏCƏFOVA
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti
Azadlıq prospekti .20
Email address: [e-mail] 
QEYRİ –VERBAL ÜNSİYYƏT VƏ ONUN ELEMENTLƏRİ 
Xülasə 
Bu məqalədə kommunikasiyanın mühüm sahələrindən olan qeyri- verbal 
ünsiyyətdən danışılır. Son dövrdə qeyri –verbal (sözsüz ) ünsiyyət formasının elmi 
araşdırma obyektinə çevrilməsi yeni hadisədir Araşdırmalara görə, müəyyən 
edilmişdir ki, qarşılıqlı ünsiyyət prosesinin 60-80%-i sözsüz vasitələrlə baş verir, 
məlumatların yalnız 20-40%-i şifahi vasitələrlə ötürülür.
Qeyri-verbal dilin mühüm bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, bu dil təzahürü 
birbaşa şüuraltı impulslarla bağlıdır. Bu impulsları saxtalaşdırmaq, onlara kənardan 
müdaxilə etmək mümkün olmadığı üçün qeyri-verbal ünsiyyət verbal ünsiyyət 
kanallarından dahaAraşdırmalara görə, müəyyən edilmişdir ki, qarşılıqlı ünsiyyət 
prosesinin 60-80%-i sözsüz vasitələrlə baş verir məlumatların yalnız 20-40%-i şifahi 
vasitələrlə ötürülür. Qeyri-verbal dilin mühüm bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, 
bu dil təzahürü birbaşa şüuraltı impulslarla bağlıdır.
Bu impulsları saxtalaşdırmaq, onlara kənardan müdaxilə etmək mümkün 
olmadığı üçün qeyri-verbal ünsiyyət verbal ünsiyyət kanallarından daha etibarlı 
hesab edilir. Jest və mimikalarımızı tam nəzarətdə saxlaya bilmədiyimiz, bəzən 
gözlərimizin bizə xəyanət edərək duyğularımızı çölə vurması heş kəs üçün sirr deyil 
Jest və mimikaları anlamaq həmsöhbətinizin mövqeyini müəyyənləşdirməkdə sizə 
çox yardım edəcək. Jestləri oxuyaraq siz əks həmlə edib ümumi gedişatı lehinizə 
çevirmək fürsəti əldə edəcəksiniz.
Eyni zamanda, həmsöhbətinizin üz ifadələrini və davranışlarını izləməklə onda 
yaratdığınız təəssüratı anlayar, təklif və tövsiyələrinizi müsbət və yaxud mənfi 
cavablayacağını öncədən müəyyənləşdirə bilərsiniz.
Bədən dilini anlamaq həmsöhbətini daha yaxşı başa düşməklə yanaşı, əsas 
mövzuya keçməzdən əvvəl səndən eşidəcəyi fikrin onda yaratdığı təəssüratı öncədən 
görmək imkanı verir. Məhz bu baxımdan qeyri-verbal ünsiyyət formalarını 
mənimsəmək çox vacibdir. İşgüzar ünsiyyətdə hər bir iştirakçı “müşahidəçini 
müşahidə” edir. Qeyri-verbal kodları “oxumaq” bacarığı iş adamlarına bir çox
üstünlükləri qazandırır. 
Qeyri-verbal ünsiyyət elementlərindən ən populyarı təbii ki, 
jest və mimikalardır. Buna bədən dili də deyilir. Bədən dili insanların duyğu, 
davranış və niyyətlərini açığa vuran elementlərdir. 
Açar sözlər: sözsüz ünsiyyət, şifahi davranış, həmsöhbət , araşdırma
müasir, jest

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
47
Ünsiyyət mədəniyyəti nitq mədəniyyətinin tərkib hissəsidir . Üniyyət müxtəlif
vasitələrlə həyata keçirilir .Onların içərisində nitq xüsusi yer tutur. Bu ünsiyyət
nitq vasitəsilə - verbal , həm də qeyri – verbal ünsiyyət vasitəsilə baş verir. Nitqin 
yaranması ilə sözsüz ünsiyyət vasitələri aradan qalxmamış əksinə, insanlar çox 
vaxt sözlə çatdırdıqları məlumatları gücləndirmək, yaxud daha da səmərəli təsir 
göstərmək üçün qeyri –verbal ünsiyyətdən də istifadə etmişlər. İnsanlar bəzən 
hislərini, fikir və arzularını çatdırmaq üçün söz tapa bilmir və ya onun barəsində 
danışmaq istəmirlər.
Qeyri-verbal ünsiyyət dedikdə, biz fikirlərimizi, emosiya və hisslərimizi dil 
işarələri (sözlər) olmadan müxtəlif yollarla ötürməyi nəzərdə tuturuq. Belə ünsiyyət 
ixtiyari və ya qeyri-ixtiyari ola bilər. Əksər hallarda qeyri- verbal ünsiyyət 
vasitələrini insanın beş duyğu üzvünə uyğun olaraq təsnif edirlər. Buraya əsasən, 
toxunma, baxışlar, göz əlaqəsi, jestlər, mimika, üzdəki ifadələr, geyim, zahiri 
görünüş, duruş, iy, səslər daxil edilir.
Çox vaxt söz seçimi və sintaksis, səsin tonu, alçaq və ya yüksəkliyi, intonasiya da 
qeyri-verbal ünsiyyətin tərkib hissəsi sayılır .
Alimlər milyona yaxın qeyri- verbal siqnalları qeydə almışlar. Mütəxəssislərin 
hesablamalarına görə insanlar yalnız əl hərəkəti ilə 700 min siqnal ötürə bilir. Qeyri-
verbal ifadə vasitələri mənanın və emosiyanın ötürülməsini zənginləşdirir, ünsiyyət
iştirakçıları arasında qarşılıqlı münasibətlərin keyfiyyətinə və dəyişməsinə təsir 
göstərir.
Prof. A.Axundov göstərir ki,
‘ İnsanlar
arasında dilin ən vacib ünsiyyət vasitəsi
olması o deməkdir ki, insanlar ilk növbədə dil vasitəsilə bir –birləri ilə əlaqə saxlayır
və öz fikirlərini bir –birilərinə çatdırırlar. ’İlk növbədə ‘ ifadəsi burada təsadüfən 
işlənməmişdir. Belə ki ,dil insanlar arasında yeganə ünsiyyət vasitəsi deyil. İnsanlar 
arasında ünsiyyət dildən əlavə başqa vasitələrlə də olur. Məsələn ‘him – cim’ ‘,əl 
hərəkət dili ‘ belə vasitələrdəndir. Onların köməyi ilə insanlar öz fikirlərini bir – 
birinə başa sala bilərlər . Lakin əl – hərəkət ‘ dilinin’ işlənmə sahəsi olduqca 
mənduddur və daha çox emosional ünsiyyət vasitəsi dilə köməkçi bir vasitə istifadə 
edilir. ( 1,s176)
Natiq sozlə ifadə edilməsi mümkün olmayan fikirlərinə bəzən məqamına görə 
mimika vasitəsilə daha canlı emosionallıq gətirir.
Nitqdə emosionallığın həm verbal, həm də qeyri-verbal ifadə vasitələrinin – 
sözlərin, frazeoloji vahidlərin, sintaktik konstruksiyaların, fonasiyanın, jestlərin, 
mimikanın və s. emotiv xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə xüsusən son dövrlərdə 
xüsusi diqqət yetirilir. Nitqin daha ifadəli olması üçün intonasiyaya fikir 
verilməlidir. İntonasiyada hər bir natiq nitqinin ifadəliliyinə necə dərin təsir 
göstərdiyini hiss etməlidir.
Müşahidələr göstərir ki, hər bir natiqin özünəməxsus jesti və mimikası vardır.
Əl-qol hərəkətlərindən yerinə görə istifadə edilməsi görkəmli natiqlərin, nitq 
ustalarının ən vacib saydığı şərtlərdən biridir. Nitq prosesində - təəccüb, narazılıq, 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
48
sevinc, ehtiram və s. müxtəlif üz əzələlərinin mənalı hərəkəti, müxtəlif emosiyaların 
ifadə edilməsi mimika adlanır. O, nitqin anlaşılmasında daha ciddi, yaxud ironiya 
ilə deyilməsini başa düşməkdə mühüm rol oynayır. Ümumiyyətlə, insan dünyaya 
gəlişindən etibarən ilkin məlumatları təsviri formada, obrazlı şəkildə qəbul edir və bu 
səbəbdən də jestlərlə ünsiyyət təcrübəsi, vərdişi daha çoxdur. Deməli, jest dilinin 
yaranma kökləri uzaq keçmişə bağlıdır.
Ümumiyyətlə, insan dünyaya gəlişindən etibarən ilkin məlumatları təsviri 
formada, obrazlı şəkildə qəbul edir və bu səbəbdən də jestlərlə ünsiyyət təcrübəsi, 
vərdişi daha çoxdur. Deməli, jest dilinin yaranma kökləri uzaq keçmişə bağlıdı. I 
minilliyin ilk yüzilliyində yaşamış, Yunanıstan və Romanın ən məşhur natiqi kimi 
tanınmış M.F.Kvintilianın natiqlik sənətinin bütün incəliklərini əks etdirən, natiqlik 
mədəniyyətinin formalaşması haqqında bu günə gəlib çıxan 12 kitabı vardır. 
M.F.Kvintilian bu silsilədən olan “Natiqlərə nəsihət” kitabında nitqin aydın, səlis, 
tam ifadə edilməsi üçün bədən, əl-qol hərəkətləri və mimikanın nəhəng resurs 
olduğunu göstərmişdir. [2,56]
Natiq sozlə ifadə edilməsi mümkün olmayan fikirlərinə bəzən məqamına görə 
mimika vasitəsilə daha canlı emosionallıq gətirir. Nitqdə emosionallığın həm verbal, 
həm də qeyri-verbal ifadə vasitələrinin – sözlərin, frazeoloji vahidlərin, sintaktik 
konstruksiyaların, fonasiyanın, jestlərin, mimikanın və s. emotiv xüsusiyyətlərinin 
öyrənilməsinə xüsusən son dövrlərdə xüsusi diqqət yetirilir. Nitqin daha ifadəli 
olması üçün intonasiyaya fikir verilməlidir. İntonasiyada hər bir natiq nitqinin 
ifadəliliyinə necə dərin təsir göstərdiyini hiss etməlidir.
Ötən əsrin ortalarından başlayaraq, paralinqvistikaya maraq kəskin artmışdır. Bu 
tədqiqatlar zamanı paradilin ümumi ünsiyyət prosesiinin bir hissəsini təşkil etməsi 
qənaəti hasil olmuşdur. O cümlədən, ABŞ alimləri G.Altmann və S.Smit paradili 
metalinqvistikanın bir hissəsi saymış, qeyri-verbal kommunikasiyanın sərhədlərini 
açmağa çalışmışlar. Onlar ton, tembr, temp, ritm və vurğunu fonasiya səciyyəli 
paralinqvistik hadisələr hesab etmişlər [5, s. 45 )
Qeyri-verbal ünsiyyət vasitəsi rolunu oynayan işarələr sistemini
aşağıdakı 
şəkildə qruplaşdırmaq olar :
1) optiki-kinetik işarələr sistemi, 
2) paralinqvistik və ekstralinqvistik işarələr sistemi
3) məkan və zamanla bağlı işarələr sistemi. B Ünsiyyət zamanı informasiya 
mübadiləsini həyata keçirmək üçün optik -kinetik işarələr sistemi özünəməхsus yer 
tutur. Emosiyaların insanın daxili vəziyyəti, psixoloji durumu, onun halı və 
hərəkətlərində, eləcə də insan orqanlarının zahiri və daxili vəziyyətində yaratdığı 
dəyişmələr ekstralinqvistik informasiyalar olub qeyri-verbal ifadə vasitələrinin 
köməyi ilə ötürülür. (8,79) 
Qeyri-verbal ünsiyyət vasitələrinin elementləri ünsiyyət mübadiləsində xüsusi 
rol oynayan
mimika
– yunanca “mimos” sözündən götürülmüş, simanın 
dəyişdirilməsi, təqlid deməkdir. Mimika sifət əzələlərinin dinamik ifadəsi kimi özünü 
göstərir. Qaş, göz, yanaq, dodaqlar və s. sifətin bu və ya digər dərəcədə lokal mimika 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
49
sahələridir. Ekman tərəfindən müəyyən edilmişdir ki, mimikanın 7 əsas sifət 
konfiqurasiyası var. Onlar müvafiq olaraq yeddi emosiyanı ifadə edirlər. Mimika
nitqin anlaşılmasında sözün daha ciddi, yaxud ironiya ilə deyilməsini başa düşməkdə 
mühüm rol oynayır və natiqin üzündə, gözündə, hətta yerişində ifadə edilən hər 
hansı bir hərəkətin yerində istifadə edilməsi tələb edilən əsas xüsusiyyətlərdəndir.
Son zamanlar 
vizual ünsiyyət
(gözlərin təması) problemi diqqəti daha çox cəlb edir. 
Gözlərin görünən, özünəməxsus “əlifbası” var .
Odur ki, nitqin daha yaxşı dinlənilməsinə, ecazkar qüdrətinə nail olmaq üçün 
onun ritminə, intonasiyasına, üz əzələlərinin məna doğuran fomıalanna həmişə fikir 
verilməlidir.Bir sözlə mimika və jestlərdən məqamında düzgün istifadə etməlidir
Ünsiyyətin ekspressiv mimik vasitələri olan təbəssüm tərs baxış mimika əl və 
bədənin hərəkəti və s. hər birinin ünsiyyət prosesində öz yeri vardır .
Mimika dedikdə nitq prosesində - təəccüb, narazılıq, sevinc, ehtiram və s. 
müxtəlif üz əzələlərinin mənalı hərəkəti, müxtəlif emosiyaların ifadə edilməsi 
nəzərdə tutulir.
Mimikadan bəhs edərkən üz mimikası, göz mimikası , ağız mimikası , dodaq 
mimikası, alın mimikası və s. onun ünsürləri hesab edilir. Mimika işarələrin 
jestləri:
1) Xöş əhvali-ruhiyyə mimikası – gözlərin gülümsəməsi;
2) Xəlvəti işarə mimikası – bir göz qırpımı;
3) Narazılıq mimikası – üz-gözü turşutma:
4) Təəccüb mimikası – dodaqların birləşib qabağa çıxması; 
5) Nifrət mimikası – gözlərin obyektə tuşlanaraq baxışın gərginləşməsi;
6) Həya mimikası – üzün qızarması;
7) Qorxu mimikası – bənizin qaçması qurulur, ondan asılıdır, onsuz yaşaya 
bilməz.
Mimik ifadələr 70%-dən çox məlumat daşıyır, yəni insanın gözləri, baxışlan, üzü 
deyilən sözlərdən daha çox şey söyləməyə qadirdir. Məsələn, məlum olmuşdur ki, 
əgər söhbət zamanı insan gözlərini söhbət müddətinin üçdən birindən az zamanda 
həmsöhbətinin baxışlan ilə qarşılaşdınrsa, demək öz informasiyasını gizlətməyə 
çalışır, yaxud yalan danışır. Öz xüsusiyyətlərinə görə baxış işgüzar ola bilər. Bu 
zaman insan gözlərini həmsöhbətinin alnı ərazisinə dikir və ciddi işgüzarlıq 
atmosferi yaratmağı nəzərdə tutur; kübar - bu zaman baxışlar həmsöhbətin 
gözlərindən aşağı . Qeyd etmək vacibdir ki, insanın həqiqi duyğularının dərk 
edilməsində əsas yeri qaşlar və dodaqlar tutur. Elmi cəhətdən sübut edilmişdir ki, 
üzün sol tərəfi insan emosiyalarını daha tez əks etdirir.( 4.86) 
Jest dili antropologiya, linqvistika, fəlsəfə, psixologiya və s. elmlərlə bərabər, 
həm də heyvanlar haqqında elmlə də sıx əlaqəlidir. Ümumiyyətlə, jestlərlə ünsiyyət, 
nəinki insanlar arasında, hətta insan ilə heyvan və ya heyvanların öz aralarında da 
mövcuddur. Ç.Darvin 1872-ci ildə çap edilmiş “İnsanlarda və heyvanlarda 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
50
emosiyanın ifadəsi” adlı kitabında primitiv bioloji akta əsaslanaraq, insan və 
heyvanın eyni universal emosiyasının olduğunu şərh etmişdir.
Bildiyimiz kimi, jest ünsiyyəti bədən üzvlərinin – əlin, qolun, ayağın, başın və s. 
hərəkətidir. Hələ qədim yunan teatrında jest ən yüksək incəsənət işi idi. Əllərin və 
çənənin yuxarı hissələrinin hərəkətlərilə əsərin qəhrəmanının ruhi sarsıntılarını ifadə 
etmək tələb olunurdu. 
Dil uşaqlıqdan öyrənilir, jestlər isə təbii yolla qavranılır və heç kim əvvəlcədən 
jestlərin mənalarını izah etmir, şifrini açmır. Bununla belə danışanlar jestləri başa 
düşür və onlardan istifadə edir. Çünki -belə istifadə olunmur, onlar sözü müşayiət 
edir, bir növ ona yardım edir, bəzən isə onu jestlərdən elə dəqiqlşdirir, tamamlayır. 
jestlərdən istifadə artır. Demosfen yaxşı natiq olmaq üçün nə lazımdır sualına, belə 
cavab verir: “Jestlər, jestlər və jestlər”.
Lakin hər bir jest və ya mimika ondan istifadə edən xalq tərəfindən şərti 
mənalandırılır. Elə buna görə də bütün dünya xalqlarının jest və mimikalar 
bütünlükdə bir-birinin eynini təşkil etmir. Hər bir jest və ya mimika ondan istifadə 
edən xalq tərəfindən şərti mənalandırılır.
Demək olar ki, jestlər özü də bir neçə qrupa bölünür. 
Birinci qrup - işarə jestləridir. Amma onları istifadə etdikdə çox ehtiyatlı olmaq 
lazımdır. Çünki eyni işarə-jesti hər ölkədə müxtəlif məna bildlrir. Məsələn 
amerikanların "O.K." jesti Amerikada - hər şey yaxşıdır mənasını ifadə edirsə, 
Fransada - sıfır bildirir, Yaponiyada isə - pula işarə (şəhadət və orta) uğur deməkdir. 
Göründüyü kimi ayrı-ayrı edir. çarpazlaşmış barmaq mədəniyyətlərdə bəzi jestlərin 
mənası fərqlənir.
İkinci qrup jestlər - illüstrator-jestləridir. Onların köməyi ilə fikrinizi daha geniş, 
emosional çatdırmaq mümkündür. Bu növ jestlərdən mitinqlər, toplantılar zamanı 
natiqlər istifadə edirlər. 
Üçüncü qrup - tənzimçi, nizamlayıcı jestlərdir.
Bu qrup jestlər söhbətin əvvəli və sonunda mühüm rol oynayırlar. Belə 
jestlərdən biri - əl verməkdir. Bu jestlə bir neçə məna bildirmək olar: həm söhbətin 
əvvəlini, həm yekunlaşdırmaq istəyini çatdırmaq, həm də danışığın sonunu
Dördüncü qrup - adaptor (ötürücü) jestlərdir. Adətən bu növ jestlər bizə hiss və 
emosiyalarımızı ifadə etdikdə yardımcı olurlar. Onlar uşaqların qeyri-ixtiyari etdiyi 
reaksiyalara oxşayır. Stress, həyəcan əlamətlərində ifadə etdikdə daha aydın görünür.
A.Qurbanov da jest ünsiyyəti haqqında məlumat vermiş və göstərmiş ki , jestlər 
sistemindən çox inkişaf etmiş tayfa və xalqlar, əsasən, aşağıdakı hallarda istifadə 
edirlər.
1. Fikrin uzaq məsafəyə çatdırılması lazım olanda;
2. Adətə görə səsli dillə danışmaq qadağan ediləndə bu vasitədən daş dövrü 
səviyyəsində yaşayan bir sıra qəbilələr – məsələn, avstraliyalılar, buşmenlər və b. 
başqa qəbilələrlə ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edirdilər. ..

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
51
Jest dili Şimali Amerikadakı kadd, alqonkin, siu və s. hindli qəbilələrində 
xüsusilə geniş yayılmışdır .Jestlərin digər keyfiyyəti də ondan ibarətdir ki, nitq 
bunlarla müşayiət edildikdə onun təsir qüvvəsi qat-qat çoxalır, dinləyicinin marağı 
artır, diqqət ifadə olunan fikir üzərində baxmayaraq, jest və mimikalar heç vaxt səsli 
dili əvəz etməmiş və əvəz edə bilməz. (3, 200 )
S.M.Eyzenşteyn intonasiyanı səsli jest hesab etmişdir. Jest emosiya dilinin üzvi 
komponentidir. Səstəqlidi nəzəriyyəsinə görə sözlərin yaranmasına ilkin təkan səsin 
təqlidi olmuşdur. Qədim insanlar predmet və hadisələrə onların çıxardıqları səsləri 
təqlid etməklə ad vermişlər.
Eyni zamanda, predmetlərin emosional-obrazlı xüsusiyyətləri də səslə təqlid 
olunmuşdur etməsi qənaəti hasil olmuşdur.Yalnız jest dilindən yeganə ünsiyyət 
vasitəsi kimi mütəmadi istifadə edənlər eşitmə əngəlli insanlardır. Belə insanların 
sosial mühitə qoşulması üçün jest dilinin əvəzolunmaz rolu vardır. Jest dili səsdən 
asılı olmadan müstəqil inkişaf edir. Dinləyənin kimliyindən və hansı ölkədən 
olmasından asılı olmayaraq, ünsiyyət zamanı bəzi aralıq məsafələrin gözlənilməsi 
olduqca əhəmiyyətlidir.. Bu diplomatlar üçün daha vacibdir.
Çünki prosemik ünsiyyət vasitəsi kimi məsafə anlayışı müxtəlif ölkələrdə 
fərqlidir. Məsələn: ABŞ-da kişi kişi ilə danışarkən aralarındakı məsafə təqribən 18-
20 düyüm olmalıdır . Bir çox avropa ölkələrində isə ara məsafə 23-25sm olduqda 
məqbul sayılır. Təsadüfi deyil ki, hələ antik dövr ritorikalarında jestlərə aid xüsusi 
bölmələr ayrılırdı. Natiqlik sənətinin nəzəriyyəçiləri də jestlərə xüsusi əhəmiyyət 
verirdilər.
A.F.Koni “Lektorlara məsləhətlər”ində yazırdı: “Jestlər nitqi canlandırır, amma 
onlardan ehtiyatla istifadə etmək lazımdır. İfadəli jest (yuxarıya qaldırılmış əl, 
sıxılmış yumruq, cəld və çevik hərəkət və s. ) ifadənin və ayrıca sözün (burada jest 
tonla birlikdə fəaliyyət göstərərək, nitqin təsirini ikiqat artırır) məna və məqsədinə 
uyğun olmalıdır”. Tez-tez təkrar olunan, yeknəsəq, təlaşlı, kəskin əl hərəkətləri isə 
xoşagəlməz, bezdirici, zəhlətökən və qıcıqlandırıcı olurərəkətləri isə xoşagəlməz, 
bezdirici, zəhlətökən və qıcıqlandırıcı olur. Göründüyü kimi Koni jestin nitqdəki 
rolunu aydınlaşdırır: jest fikri dəqiqləşdirir, onu canlandırır, sözlərlə əlaqəli şəkildə 
olduqda onun emosional səslənməsini gücləndirir, nitqin daha yaxşı qavranılmasına 
təsir edir. (9.269)
A.F.Koni eyni zamanda qeyd edir ki, heç də bütün jestlər xoş təəssürat yaratmır. 
Əgər şəxs danışan zaman qulağını çəkir, burnunun ucunu silir, tez-tez qalstukunu 
düzəldir, düymələri ilə oynayır, bir sözlə hansısa sözün mənası ilə əlaqəsi olmayan 
mexaniki jestləri təkrarlayırsa, bu heç də xoş təəssürat yaratmır. Nəzərə almaq 
lazımdır ki, jestlər həm də danışanın xarakteri ilə şərtlənir. Bəzi insanlar təbiətən 
mütəhərrik, emosional olur. Belə təbiətdə olan adamlar, əlbəttə ki, jestlərsiz keçinə 
bilməz. Yaxşı jestlər o jestlər hesab olunur ki, onlar gözə çarpmır, gözə girmir. 
Orqanizm təbii olaraq sözlə birləşərək onun (sözün) dinləyiciyə təsirini gücləndirir.

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
52
Təcrübə göstərir ki , XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq jest dili ilə ünsiyyətin 
araşdırılması istiqamətində tədqiqatların sayı artmağa başlamışdır. 1950-1960-cı illər 
jest dili ilə ünsiyyət haqqında bir çox elmi işlərin, tədqiqatların, məqalələrin yazılma 
dövrü hesab olunur. Buna misal olaraq R.Berdvistellin “Kinesika elminə giriş”, 
“Kinesika və kontekst”, Y.Ruş və U.Kisin “Qeyri-verbal kommunikasiya: insanlar 
arası münasibətdə vizual qavrayış haqqında əhval-ruhiyyəsini çatdırır. Jest dili 
səsdən asılı olmadan müstəqil inkişaf edir. Jestdən bütün insanların istifadə etməsinə 
baxmayaraq, jest dili söz və səslə ünsiyyətin əsasında qurulmayıb. Bu, ancaq eyni 
məkanda yaşayan əhalidən asılı deyil, vahid səsli dildə danışan ölkədə iki və ya daha 
artıq jest dili, yaxud müxtəlif səsli dillərdə danışan ölkədə yeganə jest dili ola bilər. 
Misal olaraq bir neçə ölkələr üzrə müqayisələr göstərək Müxtəlif səsli dillərlə 
danışan, lakin jest dilləri bir-birinə yaxın olan ölkələr: ABŞ və Fransa, yaxud Cənubi 
Afrika ölkələri;
•
Eyni səsli dillərlə danışan, lakin jest dilləri müxtəlif olan ölkələr: Böyük 
Britaniya və ABŞ, yaxud Almaniya və Avstriya. (5,s 110). Bir çox psixoloqlar
dialoqlar zamanı istifadə olunan bəzi jest və mimikaların mənasını belə açıqlayırlar.
1.
"Açıq əllər" jesti səmimilik deməkdir. Söhbət zamanı bəzən bir və ya hər iki 
əl ovuc içi açıq vəziyyətdə olur. Sanki insan sizə qəlbini açır. Əgər çalışsanız, bu 
jesti süni, yəni şüurlu ifadə edəsiniz, razılaşın ki, kənardan gülməli görünə bilər. 
2.
Pencəyinizin düymələrini açmaqla və ya onu çıxartmaqla siz həmsöhbətinizə 
qarşı rəğbət bəslədiyinizi bildirirsiniz. 
3.
İnsanın sakit, rahat, arxayın özünü hiss etməsinə onun əllərinin boşalmış 
vəziyyəti oluruq. Söhbət zamanı əsas diqqət maksimum həmsöhbətimizin jest və 
mimikalarına yönəlməlidir. 
4.
Tanışlığınızın ilk dəqiqələrindən Siz göstərməlisiniz ki, ünsiyyətə hazırsınız 
və əməkdaşlıq əlaqələri qurmaqda maraqlısan. və s 
Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, ünsiyyət zamanı məlumatın 50 faizi jest və 
mimikaların köməyi ilə çatdırılır. Bununla belə çox ifadəli işlətdiyimiz sözlər - 
yalnız 10 faiz fikrimizi çatdırmaqda bizə yardımçı olur. Səsin tembri və 
intonasiyanın vasitəsilə isə məlumatın cəmi 40 faizini ötürməyə müvəffəq olur.
Qeyri -verbal kommunikasiya mürəkkəb prosesdir və müxtəlif amillərlə, ilk növbədə, 
şəxsiyyət amili ilə şərtlənir.
Müəyyən edilmişdir ki, intravertlərə elmlərinə əsaslanan fizioloq və psixoloqlar 
(P.Ekman, V.Xof) isə müxtəlif mədəniyyətə nisbətən ekstravertlər qeyri - verbal 
kommunikasiyanın kodlarını daha dəqiq açıqlayırlar. Bu prosesdə gender ferqləri də 
önəmli rol oynayır. Məlum olduğu kimi, qeyri -verbal kommunikasiyanın kodlarını 
qadınlar kişilərə nisbətən daha yaxşı oxuyurlar. Lakin araşdırmalar göstərir ki, onlar 
qeyri-verbal siqnallardakı aldanmalarıdır. Verbal kommunikasiya vasitələri ilə 
birlikdə qeyri-verbal ünsiyyət vasitələri insanların birgə fəaliyyət üçün zəruri olan 
informasiya mübadiləsini təmin edir.yalanı kişilərə nisbətən çox vaxt dəqiq ayırd edə 
bilmirlər. Buna da səbəb görünür qadınları öz hissləri asanlıqla aldadır(.6.109) 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
53
СЕВИЛ НАДЖАФОВА 
НЕВЕРБАЛЬНОЕ ОБЩЕНИЕ И ЕГО ЭЛЕМЕНТЫ 
РЕЗЮМЕ 
В этой статье обсуждается невербальное общение, которое является важной 
областью общения. В последнее время превращение невербальной 
коммуникации в объект научного следоисвания - новое явление. 
Согласно исследованиям, 60-80% процесса общения происходит 
невербальными средствами, только 20-40% информации передается устно. 
Другой важной особенностью невербального языка является то, что его 
проявление напрямую связано с подсознательными импульсами. Невербальное 
общение считается более надежным, чем вербальные каналы общения, потому 
что невозможно фальсифицировать эти импульсы и вмешиваться в них выдают 
нас и позволяют наш извне. Ни для кого не выходить наружу.секрет, что мы не 
можем контролировать свои жесты и мимику, и иминогда эмоциям наши глаз 
глаза выдают нас и позволяют наш Понимание жестов и мимики поможет 
вам определить положение собеседника.
Читая жесты, у вас будет возможность контратаковать и изменить общее 
положение дел в свою пользу. В то же время, наблюдая за выражением лица и 
поведением вашего собеседника, вы можете понять, какое впечатление вы 
производите на него, и заранее определить, будет ли он положительно или 
отрицательно реагировать на ваши предложения и рекомендации. Понимание 
языка тела не только дает вам лучшее понимание вашего собеседника, но также 
позволяет вам предвидеть впечатление, которое произведет на него мысль, 
которую он услышит от вас, прежде чем перейти к основной теме.
С этой точки зрения очень важно овладеть невербальными формами 
общения. В деловом общении каждый участник «наблюдает за наблюдателем». 
Умение «читать» невербальные коды дает много преимуществ деловым людям. 
Конечно, самые популярные элементы невербального общения - это жесты и 
мимика. Это также называется языком тела. Язык тела - это элементы, которые 
раскрывают чувства, поведение и намерения людей . 
Люди выражают свое удовлетворение и неудовлетворенность, радость и 
горе и т. Д., Передавая информацию друг другу с помощью жестов, таких как 
система знаков. Однако жесты и мимика не всегда понимаются одинаково. 
Ключевые слова: невербальное общение, вербальное, поведение, 
собеседник, исследование, модерн, жест, 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
54
SEVIL NAJAFOVA
NON-VERBAL COMMUNICATION AND ITS ELEMENTS 
SUMMARY 
This article discusses non-verbal communication, which is an important area of 
communication. Recently, the transformation of non-verbal communication into an 
object of scientific research is a new phenomenon.
According to research, 60-80% of the process of communication takes place 
through non-verbal means, only 20-40% of information is transmitted orally. 
Another important feature of non-verbal language is that its manifestation is directly 
related to subconscious impulses. Non-verbal communication is considered more 
reliable than verbal communication channels because it is impossible to falsify these 
impulses and interfere with them from the outside. It is no secret that we can not 
control our gestures and facial expressions, and sometimes our eyes betray us and let 
our emotions out
Understanding gestures and facial expressions will help you to determine the 
position of your interlocutor. By reading the gestures, you will have the opportunity 
to counterattack and turn the general state of affairs in your favor.
At the same time, by watching your interlocutor's facial expressions and 
behavior, you can understand the impression you make on him, and you can 
determine in advance whether he or she will respond positively or negatively to your 
suggestions and recommendations.
Understanding body language not only gives you a better understanding of your 
interlocutor but also it allows you to anticipate the impression that the thought he or 
she will hear from you will make on him before moving on to the main topic. From 
this point of view, it is very important to master non-verbal forms of communication. 
In business communication, each participant "observes the observer". The ability to 
"read" non-verbal codes offers many benefits to business people. Of course, the most 
popular elements of non-verbal communication are gestures and facial expressions. 
This is also called body language. Body language is elements that reveal people's 
feelings, behaviors and intentions.
People express their satisfaction and dissatisfaction, joy and sorrow, etc. by 
conveying information to each other using gestures such as a system of signs. 
However, gestures and facial expressions are not always understood in the same way.
Key words: non-verbal communication, verbal, behavior, interlocutor, 
research , modern, gestures, 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
55
ƏDƏBİYYAT
1.Axundov A. Ümumi dilçilik Bakı Maarif 1988 280 s.
2 .Пискунова А.И. История педагогики и образования, Учебное пособие 
для педагогических учебных заведений, II изд., испр. и дополн, М., Сфера, 
2001, 512 .
3.Afad Qurbanov . Ümumi dilçilik Bakı Maarif 2014 363s.
4. F.Şiriyev Azərvaycan dilinin nitq mədəniyyəti və ritorika Nurlan Bakı – 2014 
s.396.
5.Rüxsarə 
Abbasəliyeva 
DİLDƏ 
EKSPRESSİVLİK 
VƏ
EMOSİONALLIĞIN VERBAL VƏ QEYRİ-VERBAL İFADƏ VASİTƏLƏRİ
Bakı – 2018 s.160 Nurlan -2014, 400 s 
6.Qurbanova K.Ş. İnformasiya cəmiyyəti problemləri 2018 , 108
7. Непп М., Холл Д. Невербальное общение. Учебник, Москва, 2004, 256 c 
8.M.Ə.Həmzəyev, S.F.Əmiraslanova Ünsiyyətin psixologiyası Bakı -2007 s 229. 
9. DİLÇİLİK İNSTİTUTUNUN ƏSƏRLƏRİ - 2018 nömrə 1 Mirvari 
İsmayılova 396 s. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Qasımova Yeganə Nəriman q. 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 
•

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
56
SEVİNC MƏMMƏDOVA
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti
“Xarici dillər-1” kafedrası 
[e-mail]
PHRASAL VERBS AS A PART
OF THE ENGLISH LANGUAGE 
SUMMARY 
Phrasal verbs form one of the most common types of multi-word verbs. They 
consist of a lexical verb and a spatial adverb, and since this combination often brings 
a new meaning different from those of the verb and the particle, it is usually the 
hardest part of the English language to be learned by foreign students. These verbs 
should not be confused with free combinations of verb plus adverb, where the 
meanings of both their components are maintained. In order to avoid this 
misunderstanding, a series of characteristics that may help to distinguish phrasal 
verbs from free syntactic combinations are presented, but these are exposed below 
because they change according to whether the phrasal verb is intransitive or 
transitive. 
It is important to learn phrasal verbs because they mark the difference 
between average and advanced speakers of English, whose language sounds more 
natural. Phrasal verbs have a bad reputation among students because they are asked 
to learn long lists containing these verbs without there being any apparent logical 
connection between them. In order to that, students need to be conscious of how 
English speakers usually talk about abstract things (e.g. intentions, feelings, 
attitudes), which is by expressing them as concrete objects (through conceptual 
metaphor), and then they will be able to apply these abstract notions to the spatial 
adverbs in phrasal verbs. 
Key words: phrasal verbs, combination, English, particle, separable, 
non-separable, transitive, intransitive
English phrasal verbs consist of a verb paired with a particle that is 
homophonous with an English preposition. The verb and its particle are written as 
separate words in the orthography, and the phrasal verb shares similarities, such as 
transitivity and irregularity, with the single-word verb which the ‘verb’ part of the 
phrasal verb resembles and from which it presumably originates. The particle used in 
the phrasal verb is not a preposition, although it resembles one in appearance. 
Instead, it is semantically fused to the verb, and the meaning of the verb with its 
particle may be significantly different from the verb when it does not have a particle 
attached to it. The particle may be considered adverbial by some authors. 
Prosodically, the phrasal verb construction results in stress being placed on both the 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
57
verb and the particle, rather than solely on the verb, specifically in its nonseparated 
state. However, the English phrasal verb is not merely the fusing of the root verb 
and the particle into a single word. While the phrasal verb can be used in the same 
manner as a single word English verb, an additional syntactic option exists for this 
construction. The particle may be placed after the verb’s object, separate from the 
verb to which it is semantically connected. This alternation naturally only occurs in 
transitive sentences. There are also some phrasal verbs which do not occur with this 
construction, and for which this construction is considered ungrammatical. For the 
verbs which allow this construction, the alternative word order is obligatory when the 
object of the sentence is a pronoun (
1
Curzan & Adams, 2006, p. 148). This is 
demonstrated in the examples below, where we see that, in examples (1), (2), (5), (6), 
(9), and (10), the object consists of a noun phrase with either a noun or a proper 
noun. In these examples, the alternative word order, with the particle following the 
noun phrase, is possible, but it is not the only available grammatical option. In 
examples (3) and (7), the noun phrase consists of a pronoun, and the particle occurs 
after the pronoun. Examples (4) and (8) show that the ‘standard’ word order, where 
the particle occurs after the verb and prior to the noun phrase, is ungrammatical when 
the noun phrase is a pronoun. 
(1) Mark 
asked ou
t Jane.
(2) Mark 
asked
Jane 
out
.
(3) Mark 
asked
her 
out
.
(4) Mark 
asked out
her.
(5) Jeremy 
put
the lightbulbs 
in
.
(6) I 
put
the kettle 
on
.
(7) 
Bring
it 
on
!
(8) 
Bring on
it!
(9) 
Bring on
the turkey!
(10) 
Bring
the turkey 
on
! 
Phrasal verbs have been present for much of the history of the English 
language; they are easily traceable back to early Middle English (
2
McArthur, 1992, 
p. 773). There are similar constructions in other Germanic languages, such as Dutch, 
but such constructions are less common in other language families and can therefore 
be considered typologically unusual. Like the phenomenon of preposition-stranding, 
phrasal verbs appear to occur only in the Germanic languages (
3
Newmeyer, 2005, p. 
113). 
Many phrasal verbs occur within semantic frames which are typically 
considered idiomatic. While often, certainly initially, analyzed as additional 
variations in the meaning of the root verb, the combination of the verb and the 
particle can result in a meaning drastically different from that of the root verb. These 
are called more idiomatic phrasal verbs “frozen verbs,” relegating them to the realm 
of the lexicon. “Compositional” verbs, on the other hand, are seen as a verb plus a 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
58