Filologiya məsələləri, №5, 2021 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 5,09 Kb. Pdf görüntüsü
|
частью народа, членом Родины и гордился ею.Основными факторами, которые делают Самеда Вургуна великим и гениальным художником своего времени, является тот факт, что его искусство выросло из земли людей и основано на самых передовых идеях века. В поэзии Самеда Вургуна всегда вдохновенно воспевалась любовь к Родине и народу. Когда говорят о величайших достоинствах поэзии Самеда Вургуна, прежде всего на ум приходит пример гражданственности, чувства патриотизма. Самед Вургун был поэтом великих идеалов, человеческих идей как переводчик народного духа. Первым большим поворотным моментом в творчестве поэта, пришедшего в мир поэзии из мотивов горькой и сладкой любви, стал «Азербайджан». Это стихотворение Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 302 – было признанием Самеда Вургуна в любви к Родине. В этом стихотворении, которое звучит как самый красивый гимн о Родине: «Сердца отделены от души?» Это был никому не риторический вопрос, а договор между поэтом и Родиной. До азербайджанского Вургуна ни одно стихотворение не было настолько полным, настолько законченным. Нет ни одного азербайджанца, который не знал бы это стихотворение наизусть. Это стихотворение - не обычное стихотворение, а песня, гимн, исполняемый от имени народа. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: dos. Yusifli Afaq X.q. tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 303 – FİDAN QASIMOVA filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, gasimovafidan@yahoo.com AMEA Folklor İnstitutu Təhsil şöbəsinin müdiri MÖCÜZƏLİ DOĞULUŞ MOTİVİ (OĞUZ VƏ KELT FOLKLORU ƏSASINDA) Özət Oğuz və kelt xalqlarının folkloru zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Hər iki xalqın folklorunun əsas qaynağı olan mifologiya isə ortaq tərəflər nöqteyi-nəzərindən tədqiqat mövzusuna çevrilə bilər. Məhz bu səbəbdən də oğuz və kelt xalqlarının istər mifoloji, istərsə də folklor mətnlərinin tipoloji araşdırma üçün seçilməsi əbəs deyil. Bu örnəkləri tədqiq edərkən müxtəlif aspektlər ortaya çıxır ki, bunlardan da biri motivlərdir. Belə motivlərdən biri möcüzəli doğuluşla bağlıdır. Möcüzəli doğuluş folklor mətnlərinin əsas motivlərindən biridir. Mifdən folklora transformasiya edilən bu motiv nağıllardan sonra, ən çox eposlarda rast gəlinir. Belə ki, eposlarda əsas qəhrəmanın möcüzəli şəkildə doğuluşu, tez böyüməsi, igidlik göstərərək ad qazanması kimi motivlər aid olduğu eposların arxaikliyindən də məlumat verir. Oğuz və kelt eposlarının da analizi göstərir ki, onların hamısı üçün qəhrəmanın möcüzəli mənşəyi, doğuluşu xarakterikdir. Möcüzəli doğuluş motivi oğuz və kelt eposlarındakı ortaq motivlər arasında aparıcı rol oynayır. Belə ki, bu eposlarda əsas qəhrəmanın möcüzəli mənşəyi və doğuluşunun xarakterik xüsusiyyətləri demək olar ki, eyni deyiləcək dərəcədə oxşarlığa malikdirlər. Əski türk və kelt mətnlərinin qarşılaşdırılması hər iki xalqın mifologiyasında, folklorunda, dini inanclarında, mərasim-bayramlarında bənzərlik və yaxınlıqların olduğunu təsdiq edir. Hər iki xalqın folkloru müxtəlif tərəflərdən incələnə bilər, bu məqalədə isə əsas diqqət oğuz və kelt eposlarında rast gəlinən möcüzəli doğuluş motivinin tipologiyasına yönəldilmişdir. Məqalədə oğuz və kelt folklorunda, xüsusilə eposlarında rast gəlinən möcüzəli doğuluş motivi və onunla bağlılıq təşkil edən motivlər araşdırılmışdır. Açar sözlər: mif, folklor, möcüzəli doğuluş motivi, oğuz, kelt. Giriş Folklorun müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqi xeyli sayda motivlərin də qarşıya çıxmasına səbəb olur. Onlar “folklor motivləri” adı altında tanınırlar. Belə motivlər olduqca çoxdur və onlarla folklor mətnlərində, xüsusilə də eposlarda sıxlıqla qarşılaşırıq. Buna örnək olaraq möcüzəli doğuluş motivini götürə bilərik. Möcüzəli doğuluşa nağıllarda xüsusilə tez-tez rast gəlinir və o, mifoloji mətnlərin də əsasını təşkil edir. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 304 – Bu motivi folklorşünaslar müxtəlif şəkildə izah edirlər. Ayrı-ayrı tədqiqatlarda onunla bağlı müxtəlif fikirlər vardır. Qeyd edilir ki, “epik əfsanədə qəhrəmanın, qəbilə başçısının və vətənin müdafiəçisinin ideal obrazını əks etdirən xalq fantaziyası tez-tez onlara qeyri-adi şəraitdə baş verən və onların gələcək həyat yolu üçün əlamətdar olan möcüzəli doğuluş mənsub edir. Möcüzəli doğuluşun ən erkən motivlərinə dastan və nağıllarda daha çox rast gəlinir və onların mənşəyi insan cəmiyyətinin inkişafının erkən mərhələlərində yaranan və geniş yayılmış xalq ideyalarına gedib çıxır. Bəzən qəhrəmanın atası olmur və o sadəcə möcüzəli şəkildə gün şüasından, sudan, küləkdən, ananın yediyi möcüzəli yeməkdən, məsələn almadan, gül iyindən hamilə qalan bakirə qadından doğulur” (14, s. 318). Jirmunski onu da bildirir ki, daha sonrakı dövrlərdə, ailə münasibətləri formalaşdığı vaxtdan qəhrəman artıq öz mənşəyini həm ana, həm də atadan alır. Onun möcüzəli şəkildə doğuluşu isə yeni forma qazanır. Bu vaxt ən geniş yayılmış forma valideynlərin sonsuzluğu və onların müqəddəslərə duaları ilə övlad sahibi olmalarıdır (14, s. 318- 319). Dünya mifologiyası ilə bağlı bir araşdırmada deyilir ki, “doğum hər zaman möcüzəlidir. Sadəcə məlum bir mədəniyyəti deyil, hamımızı təmsil edən bir qəhrəmanın olması arzusunu hiss edirik. Bu qəhrəman da ana bətninə normal şəkildə düşməz, çünki qəhrəman hər hansı bəlli bir ailəyə deyil, bütün mədəniyyətə aiddir. Miflərdəki bütün ilk insanlar kimi, qəhrəmanın ana bətninə düşməsi və doğumu da sirlidir. Qəhrəmanın atası tanrı olsa belə, dünyaya ancaq bioloji qapıdan, yəni insan olan anadan girərsə, deməli bizim üçün insan həmcinsimiz olaraq bir məna ifadə etmiş olur” (4, s. 331). Kamran Əliyevin də qeyd etdiyi kimi, bununla “bəlkə də xalq öz təfəkkürünün bütün məzmununu yalnız folklor nümunəsində tam ifadə etməyə tarixi şans və geniş imkan qazanır” (5, s. 310). Tədqiqatçı fikirlərində çox haqlıdır. Bəli, xalq bu imkanından istifadə edərək gələcəyini, ümidlərini bağladığı qəhrəmanını möcüzəli şəkildə yaradır, tez də böyüdür. Möcüzəli doğuluş motivinin ən çox rast gəlindiyi folklor janrlarından biri də dastanlardır. Araşdırma mövzumuz olan oğuz və kelt eposlarının analizi göstərir ki, onların hamısı üçün qəhrəmanın möcüzəli mənşəyi, doğuluşu xarakterikdir. Möcüzəli doğuluş motivi oğuz və kelt eposlarındakı ortaq motivlər arasında aparıcı yer tutur. Belə ki, oğuz və kelt eposlarında əsas qəhrəmanın möcüzəli mənşəyi və doğuluşunun xarakterik xüsusiyyətləri demək olar ki, eyni sayılacaq dərəcədə oxşarlıqlar göstərir. Eposlara bu doğuluş miflərdən gəlmişdir. Türk xalqlarına məxsus dastanlarda buna aid xeyli nümunələr vardır. Belə ki, bəzi miflərdə qəhrəmanlar Göy tanrısının oğulları kimi özünü göstərir. Məsələn, yakut türklərinin yaranışı ilə bağlı olan “Ər Soqotok” dastanına baxaq. Qədim türk dastanları içərisində xüsusi bir yer tutan bu dastanın qəhrəmanı olan Ər Soqotokun qeyri-adi doğuluşu, mənşəyi məsələsi buna nümunə ola bilər. Göy tanrısı Ər Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 305 – Toyonun oğlu olan Ər Soqotok əvvəlcə öz mənşəyindən xəbərsiz olur. Sonra məlum olur ki, o, göydən yerə endirilmişdir ki, insanları yaratsın (8, s. 113). Qeyd etdik ki, möcüzəli doğuluş motivinin kökü mifologiyaya, mifoloji mətnlərə gedib çıxır. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün mifoloji personajlar içərisində xüsusi bir yeri olan mədəni qəhrəmanlara nəzər salaq. Mədəni qəhrəmanlar haqqındakı miflərdə bütün xalqların mifologiyasının ən qədim motivlərindən biri olan “günahsız mayalanma” haqqındakı miflər geniş yayılmışdır. Burada ilkin insanın əcdad-qəhrəmanın buluddan, yaxud onu işıqlandıran gün şüasından və s. doğulması bildirilir. Məsələn, bir Altay əfsanəsində dolu dənəsindən törəmədən söhbət gedir. Uyğurların mənşə əfsanəsində uyğurların atası göydən enən nurla ağacın qovuşmasından doğulmuşdur. Bundan başqa “Oğuz Kağan” dastanında Oğuzun arvadı da göydən nur içində yerə enmişdir. Eyni zamanda mədəni qəhrəman olan boz qurd da Oğuza yol göstərmək üçün işıq içərisində göndərilir (2, s. 125-129). İşıq, ümumiyyətlə, qədim türklərdə müqəddəs hesab edilmişdir. Bu haqda C.Heyət yazır ki, əski türk dastanlarında işığın hər yerdə çox mühüm və müqəddəs bir ünsür olduğunu görürük. “Yaradılış dastanı”nda tanrıya yaratma ilhamı verən Aq ana işıqdan doğan bir qadın xəyalıdır. Tanrı Qayıra xanın özü üçün yaratdığı 17-ci göy qatı da bir işıq aləmidir. Uyğurların xaqanı Buğa xan və dörd qardaşı da bir ağac və ya torpağa düşən səmavi işıqdan yaradılmışdır və s. (6, s. 43). Əgər biz göytürklər dövründə “tenqri” formasında tələffüz edilən tanrı sözünün etimologiyasına nəzər salsaq, görmək çətin deyil ki, bu ad “tanq” (şəfəq) və “uri” (oğlu) sözlərini ehtiva edən “tanq uri” (şəfəq oğlu) ifadəsindən yaranmışdır. Bizim fikrimizcə, işığın qədim türklərdə bu qədər müqəddəs hesab edilməsinin nəticəsidir ki, xalqın qayğısını çəkən, onların yaşayışını asanlaşdıran, bir sıra mədəni fəaliyyətlər həyata keçirən mədəni qəhrəmanların əksəriyyəti göydən düşən işıq şüası ilə doğulmuş, yaxud göydən yerə enmişlər. Bütün bunlar isə onu göstərir ki, daha qədim zamanlarda türklər işığın, şəfəqin özünə ilahi kimi baxmışlar. Türk mifologiyasında da insandan törəməmiş insanlar görünməkdədir ki, bunlar da tanrı və ilahədən, başqa canlı varlıqlardan, yaxud təbiətdə mövcud olan başqa varlıqlardan meydana gəlmişdirlər. Onlar “qurd şəklinə girmiş tanrıdan, ilahədən, tanrı kimi qəbul edilən bir dağdan, qurddan və maraldan, köpəkdən, ağacdan, səhəngdən, dolu dənəsindən, köpüklərdən, dənizdən törəmişlər” (10, s. 95). Hətta əsas qəhrəmanın yumurtadan doğulması haqqında süjetlər də geniş yayılmışdır. Məsələn, “yakutların inancına görə mədəni qəhrəman, demiurq cizgilərinə malik olan ilk şaman bir qartal yumurtasından çıxmışdır” (10, s. 150). Propp isə xüsusilə nağıllarda möcüzəli doğuluşu tədqiq edərək, onun bir neçə növünü də qeyd etmişdir. Müəllif onları ovsunlama ilə doğuluş, içilmiş sudan doğuluş, geri dönüş kimi doğuluş, sobadan doğuluş, yeyilən qalıqlardan doğuluş, balıqdan doğuluş, hazırlanmış insanlar şəklində qruplaşdırmışdır (Ətraflı bax: 11, s. 205-240). Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 306 – Oğuz və kelt eposlarında möcüzəli doğuluş motivi Ümumiyyətlə, həm oğuz, həm də kelt eposunun əsas qəhrəmanları üçün xarakterik olan bir sıra motivlər var: qəhrəmanın möcüzəli şəkildə doğulması, igidlik göstərərək ad qazanması, qəhrəmanlıq döyüşləri, evlənməsi və ölümü. Bu motivlər arasında möcüzəli doğuluş məxsusi mövqeyi ilə seçilir. “Qəhrəmanın möcüzəli şəkildə doğulması türk və ümumiyyətlə, dünya xalqları folklorunda geniş yayılmış motivlərdəndir” (3, s. 274). Folklor janrlarından xüsusilə nağıllarda rast gəlinən möcüzəli doğuluşun sadalanan növlərinin bəziləri eposlarda da özünü göstərir. Oğuz eposlarına baxdığımızda bunların bir neçəsi ilə qarşılaşırıq. Daha sıx şəkildə rast gəlinən göydən düşən şüadan, işıqdan doğulma motividir. Buna örnək olaraq “Oğuz Kağan” dastanında şüadan doğulmanı göstərə bilərik. Dastanda Oğuzun birinci arvadı işıq şüasından doğulur. Mətndə bu əhvalatı təsvir edən məqam belədir: “Qaranlıq çökdü. Göydən bir işıq düşdü. Gündən işıqlı, Aydan parlaq idi. Oğuz kağan yüyürdü, gördü ki, bu işığın arasında bir qız durub, yalqız oturub. Çox gözəl qızdır. Onun başında atəşli, işıqlı Altun kazık (qütb ulduzu) tək yanan bir xalı vardı. Qız o qədər gözəl idi ki, gülsə mavi göy gülər, ağlasa ağlayardı. Oğuz kağan onu gördükdə özündən getdi, qızı sevdi, aldı” (2, s. 125-126). Dastanda Oğuzun digər qadınına isə ağac oyuğunda rast gəlinir: “Yenə günlərin bir günü Oğuz kağan ova getdi. Göl ortasında bir ağac gördü. Bu ağacın oyuğunda bir gözəl qız vardı, yalqız oturmuş idi” (2, s. 126). Deməli, Oğuzun bir arvadı işıq şüası, digəri su, ağac vasitəsilə möcüzəli şəkildə peyda olurlar. “Oğuz Kağan” dastanında Oğuz özü isə Ay xaqanın oğlu olaraq göydən yerə endirilir (2, s. 124). Burada möcüzəli doğuluşun bir qolu olan tanrıdan doğuluşa təsadüf edilir. Tanrının oğlu olaraq doğulmaq motivinə kelt eposunda da rast gəlinir. Eposun bir variantında Kuxulinin Günəş tanrısı Luqun oğlu olduğu söylənir. Təsvir edilir ki, “Günəş tanrısı Luq, milçək şəklinə girib, kral Konxoborun bacısı Dextireni ziyarət edir. Dextire milçəyi udur və nəticədə də Setanta adını verdiyi bir oğlan dünyaya gətirir” (4, s. 167). Milçək bir çox xalqın mifoloji mətnlərində ruh rolunu oynayır. Folklor örnəkləri toplama zamanı söyləyicilərin bəzən milçəkdən ruh kimi də bəhs etdiyini görmüşük. Milçəklə bağlı söylənən mifoloji mətndə milçək bir ruh rolunu oynayır və qadın ondan hamilə qalır (9, s. 59). Göründüyü kimi, həm Oğuz, həm də Kuxulin işıq şüası, atəşlə bağlı şəkildə doğulurlar. “Əski türklərdə olduğu kimi, keltlərdə də atəş müqəddəs sayılmışdır. Keltlərin folklor mətnlərindən də görüldüyü kimi, onlar da “atəş”ə çox dəyər verirdilər. Tək tanrının simvolu olaraq gördükləri günəşdən təsirlənərək özlərinə “işıq uşaqları”, “atəş uşaqları” deyirdilər. Günəşin qüvvətinin, aqressivliyinin az da olsa, atəşdə də var olduğunu, atəşi zənginləşdirən bitkilərin yaratdığı alovun da bu səbəbdən müqəddəs olduğunu söyləyirdilər. “Alova” müqəddəs bir şey kimi Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 307 – baxırdılar” (15). Buna görə keltlərin yaratdıqları qəhrəmanlıq eposlarında Günəşin də adı çəkilməkdədir. Türk eposlarında möcüzəli doğluş motivinin müxtəlif yollarından biri də qəhrəmanın içilən sudan doğulmasıdır. Kelt eposunun bir variantında Dextire, içtiyi su ilə rəhminə düşən varlıqdan Kuxulini dünyaya gətirir. “Dextire övladlığının ölümünə hər kəsdən çox üzülür. Üç gün boyunca heç bir şey yemir, içmir. Sonra, ağır bir kədər onda güclü susuzluq yaradır. İçmək üçün ona bir stəkan su verirlər. Qız onu dodaqlarına yaxınlaşdıranda, kiçik bir heyvanın ağzına atılmaq istədiyini hiss edir. O, stəkanı geri itələyir. Amma yanındakılar orada heç bir heyvan olmadığını söyləyirlər. Yenə də suyu içmək üçün stəkanı ona verirlər. O, suyu içtiyi vaxt heyvan onun ağzından vücuduna girir. Beləliklə qız hamilə qalır” (12, s. 585). Bu məqamda onu da qeyd edək ki, folklor örnəklərindən də görmüşük ki, su insanı mayalandırmaq üçün geniş tətbiq olunmuşdur. Bu da su kultunun qədim xalqlarda mühüm bir kult olduğundan irəli gəlir. Kelt eposunda də görürük ki, qəhrəmana həyat vermək vasitələrindən biri də sudur. Çünki suyun özü türk xalqlarında olduğu kimi, keltlərdə də mühüm, müqəddəs kultlar arasında xüsusi yer tutur. Kelt eposlarında da suyun müqəddəsliyi və həyatverici gücünün olması aydın şəkildə görünür. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, belə eposlardan birinin əsas qəhrəmanı olan Kuxulinin doğumunun təsviri verilən zaman suyun həyat qaynağı olduğuna da şahid oluruq. Dünya xalqlarının çoxunda möcüzəli şəkildə içilən sudan doğulma motivi vardır. Su əsas qəhrəmanla yanaşı onun ən yaxın köməkçisinin də möcüzəli şəkildə yaranmasında böyük rol oynayır. Eposun bir hissəsində Kuxulinin ən yaxın silahdaşı, dostu, köməkçisi sayılan atının da möcüzəli şəkildə göldən gəldiyi təsvir edilir. “Kuxulinin ölümü” saqasının sonunda isə qəhrəmanın göldən gələn atının onun ölümündən sonra da gölə tərəf qaçdığı təsvir edilir (13, s. 207). Dənizdən, dəryadan çıxan atlara “Koroğlu” dastanında da rast gəlirik. Dastanın əsas qəhrəmanı olan Koroğlunun atlarının möcüzəli mənşəyi dastanda belə verilir: “Bir gün Alı kişi ilxını sürüb dərya kənarına aparmışdı. Atlar dəryanın kənarında otlayırdı... Dan yeri yenicə ağarmışdı, qoca ilxıçı bir də baxdı ki, budur, dəryadan iki ayğır at çıxdı. Atlar gəlib ilxıya qarışdılar. İki madyana yaxınlaşandan sonra yenə qayıdıb dəryaya girdilər” (1, s. 7). Dastandan görürük ki, sonradan bu ayğırlardan olan atlar Koroğlunun ən yaxın silahdaşı, dostu, qardaşı olurlar. Həm oğuz, həm də kelt mətnlərini incələdiyimiz zaman atın su ilə əlaqələndirildiyini görürük. Nəticədə suyun müqəddəsliyi ata keçmişdir. Çünki su hər iki xalqda müqəddəs sayılan ünsürlərdəndir. Hər iki xalqın eposlarında qəhrəmanların əsas köməkçiləri də möcüzəli şəkildə dünyaya gəlirlər. Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, möcüzəli şəkildə dualarla dünyaya gələn qəhrəmanlar da vardır. Belə qəhrəmanlara əsasən eposlarda rast gəlirik. Eposda qəhrəmanın qeyri-adiliyi, fərqli xüsusiyyətlərə malik olacağı və əsasən də önəmli, əsas obrazlardan biri olacağı hələ onun doğuluşundan əvvəl icra edilən ayinlər (nəzir- Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 308 – niyazın paylanması), edilən dualardan hiss edilir. Möcüzəli şəkildə doğuluşun bu sonrakı formasına “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda da təsadüf edilir. “Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək” boyunda eposun əsas qəhrəmanlarından olan Beyrək Allaha ünvanlanan dua ilə doğulur. Boyda təsvir edilir ki, övladı olmadığı üçün Baybörənin ağladığını görən “Qalın Oğuz bəyləri göyə üz tutdular. Əl qaldırıb dua elədilər. “Allah-taala sənə bir oğul versin!” – dedilər” (7, s. 150). Yaxud da “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun “Dirsə xan oğlu Buğac xan” boyunda “Dirsə xan arvadının sözü ilə böyük məclis qurdurdu, Allahdan istəyini dilədi. Atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırdı. İç oğuz, Daş oğuz bəylərini ora topladı. Ac gördüsə, doyurdu. Yalın gördüsə, geyindirdi. Borclunu borcundan qurtardı. Təpə kimi ət yığdı. Göl kimi qımız sağdırdı. Əl götürüb arzularını dilədilər. Allah bir ağzı dualının alqışı ilə övlad verdi” (7, s. 134). Bu boyun başqa bir yerində Buğacın doğuluşu anasının dilindən bu şəkildə verilir: Quru-quru çaylara suçu saldım. Qara donlu dərvişlərə nəzirlər verdim. Ac gördüm, doyurdum, yalın gördüm, geyindirdim. Təpə kimi ət yığdım, göl kimi qımız sağdırdım. Arzu-diləklə bir oğul güclə tapdım... (7, s. 136). Burada Dirsə xanın xanımının dilindən verilən hər cümlədə yenə də qəhrəmanın nəzir-niyazla doğulması fikrinə rast gəlirik. Bu dəfə isə Allaha edilən dua ilə yanaşı bir müqəddəs ünsürə, suya əl açmanı da görürük. Bunu müqəddəs sayılan, ruhu olduğuna inanılan suya “suçu salmaq” adəti təsdiq edir. Bu da onu göstərir ki, xalqın qəhrəmanı, xalqın seçdiyi, gələcək arzularını həyata keçirəcəyinə inandığı qəhrəman elə belə, sadə şəkildə doğula bilməzdi. Onun doğulmasını şərtləndirən müəyyən bir səbəb də olmalı idi. Əvvəlcə onun doğulması müxtəlif möcüzələrlə əlaqələndirilirdi. Bu möcüzələr də xalq üçün müqəddəs sayılan inam və etiqatlarla bağlı olurdu. Sonrakı inkişaf dövründə də xalqın qəhrəmanı yenə də möcüzəli şəkildə doğulur, ancaq bu möcüzə başqa bir şəkil alır ki, bu da Allaha yalvarış, duadır. Beyrək də, Buğac da dua ilə doğulurlar. Beləliklə, yenə də sadə şəkildə dünyaya gəlmirlər. Onu da qeyd edək ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda “Basatın Təpəgözü öldürdüyü” boyda oğuz elinin düşməni də möcüzəli şəkildə dünyaya gəlir. Ancaq o arzuolunmazdır. Allaha yönəldilən dua ilə yox, pis əməllərdən törəyir. Hər iki obrazın xalqın sonrakı taleyində nə kimi rola malik olacağı elə onların bu doğuluşundan da hiss edilir. Nəzir-niyazla, Allaha dua ilə doğulan qəhrəmanın əksinə olaraq, oğuz elinin düşməni olan Təpəgöz Sarı çobanla qanadlı bir pəri qızından doğulur. Dastanda təsvir edilir ki, “Oğuz camaatı bir gün yaylağa köçdü. Aruzun bir çobanı vardı. Qonur qoca Sarı çoban deyərdilər adına. Oğuzların önündən bundan əvvəl kimsə keçməzdi. “Uzun bulaq” deyilən məşhur bir bulaq vardı. O bulağa pərilər qonmuşdu. Birdən qoyunlar ürkdü. Çoban qabaqdakı təkəyə hirsləndi, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 309 – irəli getdi. Gördü ki, pəri qızlar qanad-qanada bağlayıb uçurlar. Çoban öz yapıncısını üzərlərinə atdı. Pəri qızının birini tutdu. Tamah salıb qucaqladı... Qoyun ürkməyə başladı. Çoban qoyunun qabağına qaçdı. Pəri qızı qanad çalıb uçdu. Dedi: “Çoban, il tamam olanda məndəki əmanətini gəl, al. Amma oğuzların başına bəla gətirdin!” Çobanın canına qorxu düşdü” (7, s. 196). Çoban müqəddəslik özəlliyi daşıyan su və pərini kirlətdiyinə görə oğuz elinin başına, yəni aid olduğu xalqın başına bəla gətirir. Dastanın bu hissəsindən bəd əməllərdən törəyən övladın da sanki gələcəkdəki bədbəxtlikdən xəbər verdiyi görünür. Çünki bir müddətdən sonra çobanın “əmanətini gətirən” pəri qızı yenə də ona “oğuzun başına bəla gətirdiyini” bildirir (7, s. 196). Görünüşü ilə də fərqlənən bu obraz möcüzəli şəkildə doğulan qəhrəmanlar kimi tez böyüyür, güclü-qüvvətli olur. Ancaq nəhs varlıqdan törədiyinə görə gücünü oğuz elinə qarşı yönəldir. Bir çox bəlalara səbəb olur. Möcüzəli doğuluş motivi qəhrəmanın doğulduqdan sonra tez böyüməsi motivi ilə sıx bağlıdır. Möcüzəli şəkildə dünyaya gələn qəhrəmanlar bir neçə saatın, dəqiqənin içində tez də böyüyürlər. Ardınca da qəhrəmanlıq göstərərək ad qazanırlar. Bu da elə onların möcüzəli şəkildə doğulmaları ilə bağlıdır. Sirli-sehirli doğulan, fərqli özəllikli qəhrəman elə fərqli, sirli şəkildə də də böyüyür və ad qazanır, müəyyən bir mövqeyə yetişir. Oğuz da, Kuxulin də sirli şəkildə dünyaya gəlirlər, tez böyüyürlər, ad qazanırlar. Möcüzəli doğuluşla bağlı tez böyümə və igidlik göstərərək ad qazanma motivi Oğuz və kelt eposlarında möcüzəli doğuluş motivi qəhrəmanın tez böyüməsi və igidlik göstərdikdən sonra ad qazanması motivi ilə sıx bağlıdır. Çünki hər iki xalqın eposlarına baxdıqda görürük ki, möcüzəli şəkildə doğulan qəhrəman bunun ardınca tez böyüyür və qəhrəmanlıq göstərərək ad qazanırlar. Qəhrəmanın tez böyüməsi, möcüzəli doğuluş motivinə ən yaxın, onunla əlaqəli bir motivdir. Propp, nağıllarda qəhrəmanın tez böyüməsindən bəhs edərkən tez böyümənin möcüzəli doğuluşun bir nəticəsi olduğuna və möcüzəli doğuluşu tamamlayan bir ünsür olduğuna işarə edir. “Tez böyümə motivi, qəhrəmanın, xilaskarın doğuluş motivindən yaranır. Bədbəxtlik anında doğulur və dərhal xilasetmə işlərinə başlayır. O, böyük olaraq doğulur, çünki o biri dünyadan geri gəldiyi zaman böyük idi. Amma qadın böyük adam doğa bilməz, buna görə də nağılda qeyri-adi şəkildə tez böyüməni təqdim edən, uşağın qısa zamanda bir böyüyə çevrilməsi motivi ortaya çıxır” (11, s. 240). Oğuz eposlarında da tez böyümə motivinə çox rast gəlinir. “Oğuz Kağan” eposunda möcüzəvi şəkildə doğulan Oğuz da sürətlə böyüyür, dil açır, igidlik göstərir (2, s. 124). İgidlik göstərərək ad qazanma motivi isə Oğuznamələrdə sıx şəkildə rast gəlinən motivlərdəndir. “Kitab-i Dədə Qorqud” eposunda qəhrəmanlıq göstərən oğuz igidlərinə Dədə Qorqud ad qoyurdu. Bunu “Dirsə xan oğlu Buğac xan” boyunda açıq şəkildə görmək mümkündür. Belə ki, Dirsə xanın oğlu igidlik Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 310 – göstərərək vəhşi buğaya qalib gəlir və oğuz bəyləri rica edirlər ki, Dədə Qorqud gəlib igidə ad versin (7, s. 134). Oğuz eposunda olduğu kimi kelt eposunda da möcüzəli şəkildə doğulan Kuxulin tez böyüyür və igidlik göstərərək ad qazanır. Məsələn, eposda uşağın doğulduqda artıq üç yaşında olduğu, adının Setanta olması, ancaq Kulanın itini öldürdükdən sonra Kuxulin olaraq adlandırılmağa başlandığı göstərilir (bax: 12, s. 583-586). “Setanta doğulduğu andan etibarən önəmli gücə və qabiliyyətlərə sahibdir. Yeddi yaşında ikən xalqı Konxoborun hökümdarlığına boyun əydirmək istəyən 150 hücumun qarşısını alır. On iki yaşında ikən dəmirçi Kulanın qarovulçu itini öldürür və cəza olaraq itin yerini alır, adı Kuxulin (Kulanın iti) olaraq dəyişir” (4, s. 167). Ümumiyyətlə, eposlarda əsas qəhrəmanın möcüzəli şəkildə doğuluşu, tez böyüməsi kimi motivlər sözü gedən eposların arxaikliyindən məlumat verir. Nəticə Hər iki xalqın eposlarının incələnməsi möcüzəli doğuluş motivi ilə bağlı mühüm məlumatlar əldə etməyə imkan verir. Araşdırmadan çıxan nəticəyə əsasən bu motiv hər iki xalqın folkloru, xüsusilə eposlarında aparıcı istiqamətlərdən biridir. Çünki eposların əsas qəhrəmanlarının, hətta onların yardımçılarının da doğuluşu möcüzəlidir. Görünür ki, qəhrəmanın möcüzəli doğuluşu mifdən folklor mətnlərinə transformasiya zamanı müəyyən dəyişikliyə uğrasa da, yenə öz missiyasını qoruyub saxlayır. Miflərdən folklor mətinlərinə transformasiya edilən, xüsusilə nağıl qəhrəmanına xas olan bu doğuluşun eposların da əsas motivləri sırasında olduğunu görürük. Möcüzəli doğuluş tez böyümə və igidlik göstərərək ad qazanma motivləri ilə sıx şəkildə bağlıdır. Araşdırmada bu motivlərin bir-birini tamamladığının şahidi oluruq. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: 1. Azərbaycan dastanları. (2005). Bakı: Çıraq. 2. Bayat F. (1993). Oğuz epik ənənəsi və “Oğuz Kağan” dastanı. Bakı: Sabah. 3. Bəydili C. (2003). Türk mifoloji sözlüyü. Bakı: Elm. 4. David A. Leeming, A’dan Z’ye dünya mitolojisi. (2017). Çeviren: Nurdan Soysal. İstanbul: Say. 5. Əliyev K. Folklor kitabı. (2019). Əsərləri 10 cilddə, VI cild. Bakı, Elm və təhsil. 6. Heyət C. (1990). Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı: Azərnəşr. 7. Kitab-i Dədə Qorqud (1988). Bakı: Yazıçı. 8. Ögəl B. (2004). Türk mifologiyası I cild. Bakı: Səda. 9. Şərur folklor örnəkləri. (2018). Tərtibçilər: Muxtar Kazımoğlu, Fidan Qasımova. Naxçıvan: Əcəmi. 10. Uraz M. (1967). Türk mitolojisi. İstanbul: Hüsnütabiat. 11. Пропп В.Я. (1976). Фольклор и действительность. Москва: Наука. 12. Исландские саги. Ирландский эпос. (1973). Перевод А.А.Смирнова // БВЛ. Москва: Художественная литература. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 311 – 13. Ирландские саги. (1933). Перевод, предисловие, вступительная статья и комментарииа А. Смирнова. Москва: Асаdemia. 14. Жирмунский, В.М., Зарифов, Х.Т. (1947). Узбекский народный героический эпос. Москва: Огиз. 15. Keltler, http://www.nadirelibol.com.tr/text/keltler.html ФИДАН КАСУМОВА МОТИВ ЧУДЕСНОГО РОЖДЕНИЯ (НА ОСНОВЕ ОГУЗСКОГО И КЕЛЬТСКОГО ФОЛЬКЛОРА) РЕЗЮМЕ Фольклор огузских и кельтских народов привлекает внимание своим богатством. Мифология, являющаяся источником фольклора обоих народов, может быть предметом изучения с точки зрения взаимных сторон. По этой причине для типологических исследований имеет смысл выбирать как мифологические, так и фольклорные тексты огузских и кельтских народов. При изучении этих примеров выявляются различные аспекты, одним из которых является мотив. Один из таких мотивов связан с чудесным рождением. Чудесное рождение – один из главных мотивов фольклорных текстов. Этот мотив, трансформировавшийся из мифа в фольклор, встречается и после сказок, чаще всего в эпосах. Так, в эпосах такие мотивы, как чудесное рождение главного героя, быстрый рост, обретение им имени, проявляя храбрость, свидетельствуют об архаичности эпосов. 508582606 Анализ огузского и кельтского эпосов также показывает, что для всех них характерно чудесное происхождение, рождение героя. Мотив чудесного рождения играет ведущую роль среди общих мотивов в огузском и кельтском эпосе. Так, в этих эпосах чудесное происхождение главного героя и характерные черты его рождения имеют сходство, которое можно назвать почти одинаковым. В результате сравнения древнетюркских и кельтских текстов мы видим, что существует сходство и близость в мифологии, фольклоре, религиозных верованиях, обрядовых празднествах обоих народов. Фольклор обоих народов можно рассматривать с разных сторон. В этой статье основное внимание уделено типологии мотив чудесного рождения, встречающегося в Огузском и кельтском эпосах. В статье рассмотрен мотив чудесного рождения, встречающийся в огузском и кельтском фольклоре, особенно в эпосах, и мотивы, составляющие с ними связи. Ключевые слова: миф, фольклор, мотив чудесного рождения, огуз, кельт. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 312 – FIDAN GASIMOVA THE MOTIVE OF THE MIRACULOUS BIRTH (BASED ON OGHUZ AND CELTIC FOLKLORE) SUMMARY The folklore of the Oghuz and Celtic peoples attracts attention with its wealth. Mythology, which is the source of folklore of both peoples, can be the subject of study from mutual sides point of view. For this reason, it makes sense to choose both mythological and folklore texts of the Oghuz and Celtic peoples for typological studies. When studying these examples, various aspects are revealed, one of which is the motif. One of these motifs is associated with the miraculous birth. A miraculous birth is one of the main motifs of folklore texts. This motif, transformed from a myth to folklore, is found most in epics, besides fairy tales. Thus, in the epics, the motifs such as the miraculous birth of the main character, his rapid growth, the acquisition of a name by showing courage, indicate the archaic nature of the epics. The analysis of the Oghuz and Celtic epics also shows that all of them are characterized by a miraculous origin, the birth of a hero. The motif of the miraculous birth plays a leading role among the common motifs in the Oghuz and Celtic epics. So, in these epics, the miraculous origin of the main character and the characteristic features of his birth have a similarity that can be called almost the same. As a result of comparing the old Turkic and Celtic texts, one can observe that, there is similarity and closeness in mythology, folklore, religious beliefs, ceremonial festivals of both people. The folklores of the both people can be examined from various sides. In the article the typology of the miraculous birth motif just observed in Oghuz and Celtic eposes is investigated. The article deals with the motif of the miraculous birth, which is found in Oghuz and Celtic folklore, especially in epics, and the motives that make up the connection with them. Key words: myth, folklore, motif of miraculous birth, Oghuz, Celt. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: Filologiya elmləri doktoru, professor Kamil Allahyarov tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 313 – MÜNDƏRİCAT DİLÇİLİK QARA MƏŞƏDİYEV AZƏRBAYCAN DİLİ DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ CİNGİLTİLİ SAMİTLƏRLƏ CİNGİLTİLİ SAMİTLƏRİN ƏVƏZLƏNMƏSI HADİSƏSİ VƏ ONUN ÜMUMTÜRK DİLLƏRINDƏ QARŞILIĞI .........3 MAHİRƏ HÜSEYNOVA AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ ELİZİYA (SƏS DÜŞÜMÜ) HADİSƏSİ VƏ ONUN ÜMUMTÜRK DİLLƏRİNDƏ QARŞILIĞI ....................................10 АЛИЕВА БЕГИМ-ХАНЫМ БЁЮК АГА ПРИМЕНЕНИЕ УЧЕБНЫХ ПРЕЗЕНТАЦИЙ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ СТУДЕНТОВ-НЕФИЛОЛОГОВ .....................................................................17 PƏRVİZ XOSROV OĞLU XASPOLADLI AZƏRBAYCAN DİLİ DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ KAR SAMİTLƏRİN KAR SAMİTLƏRLƏ ƏVƏZLƏNMƏSİ FONETİK HADİSƏSİ VƏ ONUN ÜMUMTÜRK DİLLƏRİNDƏ QARŞILIĞI .................25 ZENFİRA MƏMMƏDOVA MÜASİR İNGİLİS DİLİNDƏ FEİLİN ŞƏXSSİZ FORMASI CERUNDUN CÜMLƏDƏ MÜXTƏLİF SİNTAKTİK VƏZİFƏLƏRİ VƏ AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İFADƏ ÜSULLARI...32 LALƏ HÜSEYNOVA AMERİKAN İNGİLİSCƏSİNİN FONETİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ ONUN FRAZEOLOJİ SİSTEMİNDƏ ETNONİM KOMPONENTLƏRİN FƏRQLİLİYİ .............................................................................................. 39 SEVİL NƏCƏFOVA QEYRİ –VERBAL ÜNSİYYƏT VƏ ONUN ELEMENTLƏRİ......................................................................46 SEVİNC MƏMMƏDOVA PHRASAL VERBS AS A PART OF THE ENGLISH LANGUAGE ................................................................56 TƏHMƏZOV ZAMİQ İLTİFAT OĞLU AZƏRBAYCAN DİLİNİN DİALEKT FONETİKASINDA Ц (TS) SƏSİ VƏ ONUN ÜMUMTÜRK DİLLƏRİNƏ QARŞILIQLI İNTEQRASİYASI..................................................................................................63 AYNURƏ XANLAROVA FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRƏ KREATİV YANAŞMA ......................................................................................70 ALIYEVA GULSHAN SHAMKHAL SOME KEY ASPECTS OF THE ASSESSMENT OF TEACHING AND LEARNING IN EAP COURSES ...............................................................................................................82 Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 314 – AYBƏNİZ MƏMMƏDOVA MƏTANƏT AĞASİYEVA NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ DƏRSLƏRİNDƏ İNTEQRASİYANIN TƏŞKİLİ .....................................................89 AYNUR MƏMMƏDOVA CEYN OSTIN YARADICILIĞINDA QƏHRƏMANLARIN NİTQİNİN ÜSLUBİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ .......101 SURA TARIYEL QIZI PƏNAHLI DİL İŞARƏSİNİN MƏNA KOMPONENTLƏRİ ...............................................................................................110 KÖNÜL MƏHYƏDDINOVA ABREVİATURLAR VƏ VİRTUAL DİSKURS.................................................................................................119 RZAYEVA ZÜMRÜD ELYAR QIZI SİNTAQM VƏ İNTONEMA ..............................................................................................................................128 BAHAR ƏLİYEVA HEYDƏR ƏLİYEV VƏ ANA DİLİ....................................................................................................................137 ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ NƏZƏROVA ADİLƏ HƏSƏN QIZI NİZAMİ GƏNCƏVİNİN FƏLSƏFİ-BƏDİİ İRSİNDƏ ƏDALƏTİN, BƏRABƏRLİYİN VƏ DOSTLUĞUN TƏRƏNNÜMÜ....................................................................................................................145 GÜLTƏKİN ABDULLAYEVA OXU MATERİALLARININ TƏDRİSİ PROSESİNDƏ ŞAGİRDLƏRİN BƏDİİ TƏFƏKKÜRÜNÜN İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİ ...................................................................................................................................156 ŞAHANƏ MƏMMƏDOVA CƏFƏR CABBARLININ YARADICILIĞINDA QADIN AZADLIĞI.............................................................166 HEYBƏTOVA AYTƏN CƏFƏR QULU QIZI PAŞA QƏLBİNURUN SƏRBƏST ŞEİR YARADICILIĞI................................................................................175 ELTAC ELMANOĞLU ƏLİAĞA VAHİDİN “MOLLAXANA” POEMASINDA İCTİMAİ-SİYASİ MOTİVLƏR ...............................182 NARMİN BABA-ZADE VASİLA VALİYEVA NIZAMI GANJAVI IN THE WORKS OF ENGLISH ORIENTALISTS ......................................................192 GÜNƏŞ XUDAYAROVA XX ƏSRİN 60-80-Cİ İLLƏR POEZİYASI MİLLİ AZADLIQ KONTEKSTİNDƏ ...........................................199 SƏDAQƏT ƏSGƏROVA, ŞƏCƏRƏYƏ SADIQ , ATASINA LAYIQ ÖVLAD .....................................................................209 Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 315 – MƏLAHƏT RAMIZ QIZI BABAYEVA HÜSEYN CAVID YARADICILIĞINDA AFORİZMLƏR ................................................................................218 İRADƏ İSRAFIL QIZI KƏRIMOVA AZƏRBAYCAN TELEKANALLARINDA ƏYLƏNCƏLI VERILIŞLƏR VƏ BU VERİLİŞLƏRİN APARICILARININ DİLİ........................................................................................226 CAVİDƏ MƏMMƏDOVA UİLYAM BATLER YEYTS VƏ RABİNDRANAT TAQORUN YARADICILIĞINDA AZADLIQ KONSEPSİYASI .................................................................................................................................................236 İSMAYILOVA MƏTANƏT MƏMMƏD QIZI QARABAĞA UZANAN QALİBİYYƏT VƏ İNKİŞAF YOLLARI ...............................................................247 ƏSMƏR DADAŞ QIZI HÜSEYNOVA MƏSUD ƏLIOĞLUNUN HƏYATI VƏ TƏNQIDÇI-ƏDƏBIYYATŞÜNASLIQ FƏALIYYƏTI....................258 MƏLTƏM AKMAN AMERİKA ROMANTİK POEZİYASININ MÜXTƏLİF DÖVRLƏRDƏ TƏŞƏKKÜLÜ................................270 RUZANƏ NEMƏT QIZI SÜLEYMANOVA YUNUS ƏMRƏ GİBBİN TƏDQİQATINDA....................................................................................................278 HACIYEVA NAZƏNDƏ SABIR Q. RƏSUL RZANIN YARADICILIĞINDA DÜNYA, HƏYAT, KAİNAT BƏ TƏBİƏT MÖVZUSU .................286 QULİYEVA PƏRVANƏ ELMAR QIZI SƏMƏD VURĞUNUN POEZİYASINDA VƏTƏN MƏHƏBBƏTİ..................................................................294 FİDAN QASIMOVA MÖCÜZƏLİ DOĞULUŞ MOTİVİ (OĞUZ VƏ KELT FOLKLORU ƏSASINDA).........................................303 Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 316 – «Elm vя тящсил» няшриййатынын директору: Filologiya elml əri doktoru, профессор Надир МЯММЯДЛИ Dizayn: Kamran İbrahimov Чапа имзаланмыш 27 . 05. 202 1 Шярти чап вяряги 19,5 Сифариш № 298 Каьыз форматы 60х84 1/8. Тираж 300 . Jurnal “Elm və təhsil няшриййат-полиграфийа” мцяссисясиндя haz ır elektron n üsxə əsasında чап олунмушдур. E-mail: elm. ve. tehsil@mail. ru Тел: 497-16-32; 050 -41-89 Цнван: Бакы, Ичяришящяр, 3-ъц Магомайев дюнэяси 8/4. Yüklə 5,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|