Filologiya məsələləri, №5, 2021 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
part of a two-part sentence can correspond to one or more syntagms. At the same
Yüklə 5,09 Kb. Pdf görüntüsü
|
part of a two-part sentence can correspond to one or more syntagms. At the same time, it is suggested that the terms "syntagm" and "intonative member" are similar. Descriptive, descriptive-comparative and historical-comparative methods of linguistics were used during the research. The main purpose of the study is to show the difference between language elements called syntagm and intonema. As a result, it is noted here that the boundary of the intonative member crosses the boundary of the syntagm. Hypocritical speech consists of at least two syntagms. Each intonation construct performs a specific function in the spoken speech. Intonems can be fully or partially synonymous with each other due to the functions performed by individual informative constructions. Some informative constructions may perform a unique function that others cannot. Keywords: syntagm, intonema, linguistics, speech, intonation, informativeness, intonative member. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: Filologiya elmləri doktoru, Kamilə Vəliyeva tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 137 BAHAR ƏLİYEVA ADPU-nun nəzdində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kolleci (İnşaatçılar prospekti 45) baharaliyeva2017@gmail.com HEYDƏR ƏLİYEV VƏ ANA DİLİ XÜLASƏ Məqalədə Ulu Öndər Heydər Əliyevin ana dili ilə bağlı apardığı ardıcıl və məqsədyönlü siyasət, məruzə və çıxışlarında, mötəbər məclislərdə söylədiyi dərin məzmunlu fikir və mülahizələr tədqiq edilmişdir. Qeyd edilir ki, Heydər Əliyevin azərbaycançılıq təlimində milli-mənəvi dəyərlərin formalaşdırılması, ana dili problemi mühüm yer tutur. Bu məsələlərə o, müasir mərhələdə milli dövlətçiliyin saxlanması və inkişafı konsepsiyasının mühüm tərkib hissəsi kimi yanaşırdı. Həmin konsepsiyada xalqımızın millı- mənəvi dəyərlərinin, milli mentalitetinin inkişaf etdirilməsi, türk dünyası, islam aləmi ilə əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə də xüsusi diqqət yetirilirdi. Heydər Əliyev daim Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olan gənc nəslin mənəvi tərbiyəsinin böyük əhəmiyyyətini nəzərə alaraq qeyd edirdi ki, mənəviyyat olmayan yerdə böyük amallar, tərəqqi, inkişaf mümkün deyil. O, ana dilinə münasibəti mənəviyyatın formalaşdırılması problemi ilə sıx əlaqədə götürürdü. Məsələyə kompleks yanaşan Ümummmilli Lider qeyd edirdi ki, gənclərin yüksək mənəviyyat ruhunda tərbiyələndirilməsi indi əvvəlkindən daha vacibdir. Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərləri və ümumbəşəri dəyərlər hər bir gənc tərəfindən mənimsənilməlidir. Gənclərimiz milli ruhda tərbiyə olunmalı, tariximizi, dilimizi, mədəniyyətimizi və dini dəyərlərimizi yaxşı bilməlidir. Bu, gənclərin dövlətçilik, müstəqillik, azadlıq və onların qorunması uğranda mübarizlik ruhunda tərbiyə olunmasının mühüm şərtidir. Beləliklə, o, ana dilinə münasibəti Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin daim qorunması formalaşdırılması ideyası ilə sıx əlaqəli götürürdü. Heydər Əliyev ana dilinə məhəbbət hissinin formalaşdırılmasının, onun dərindən öyrənilməsinin əhəmiyyətini qeyd etməklə yanaşı, dil məsələsinə daha geniş planda yanaşır, başqa dillərin də mükəmməl öyrənilməsini gənc nəsil üçün zəruri sayırdı. H.Əliyevin hələ sovet dönəmində ana dili ilə bağlı söylədiyi fikirlər bu gün də aktuallığını itirməmişdir. O qeyd edirdi ki, məktəbdə ana dilinin və ədəbiyyatın tədrisi formalarını və metodlarını daim təkmilləşdirmək, uşaqlarda obrazlı təfəkkür, sözə məhəbbət hissi aşılamaq, onları dünya və Azərbaycan poeziya və nəsri klassiklərinin yaradıcılığı ilə, görkəmli əsərlərlə tanış etmək lazımdır. Ana dilini, doğma xalqın ədəbiyyatını, mədəniyyətini dərindən bilmək elmli adam üçün zəruri Filologiya məsələləri, № 5, 2021 138 keyfiyyətdir, vətəndaşın şəxsiyyətinin hərtərəfli inkişafı üçün şərtdir. Bu mühüm vəzifələrin yerinə yetirilməsində o, məktəbin, müəllimin rolunu yüksək qiymətləndirirdi. Müasir mərhələdə Ümummilli liderin gənc nəslin dövlətçilik ruhunda tərbiyəsi, ana dilinə milli dəyər kimi yanaşmanın formalaşdırılması barədə konseptual yanaşmaları, fikirləri dərindən öyrənilib təhlil edilməli, təhsil sistemində ardıcıl və sistemli şəkildə həyata keçirilməlidir. Açar sözlər: lider, dil, mənəviyyat, tərbiyə, xalq, müəllim , vətən, dəyər, problem, təlim, təhsil, məktəb Ulu Öndər Heydər Əliyev tarixdə əbədi yaşayacaq bir şəxsiyyət kimi Vətənə, xalqa bağlılıq, dövlətçiliyə sədaqət rəmzidir. Heydər Əliyev azərbaycançılıq təlimində milli-mənəvi dəyərlərin formalaşdırılması, ana dili problemi mühüm yer tutur. Bu məsələlərə o, müasir mərhələdə milli dövlətçiliyin saxlanması və inkişafı konsepsiyasının mühüm tərkib hissəsi kimi yanaşırdı. Həmin konsepsiyada xalqımızın millı- mənəvi dəyərlərinin, milli mentalitetinin inkişaf etdirilməsi, türk dünyası, islam aləmi ilə əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə də xüsusi diqqət yetirilirdi. Heydər Əliyev öz məruzə və çıxışlarında Azərbaycançılıq ideologiyasının təhsil ocaqlarında gənc nəslə aşılanmasının, təbliği və tədrisinin zəruriliyini ön plana çıxararırdı. Milli vətənpərvərlik hissinin formalaşdırılması bu təlimin başlıca komponentlərindəndir. Heydər Əliyev ana dilinə məhəbbət hissinin formalaşdırılmasını yetişməkdə olan gənc nəslin vətənpərvərlik tərbiyəsinin mühüm amillərindən sayır, müstəqil Azərbaycanın dövlət dilinin - Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişaf etdirilməsini zəruri hesab edirdi. “...Müstəqil, yeni Azərbaycan dövlətçiliyimizin memarı və qurucusu olan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm Heydər Əliyevin zəngin yaradıcılıq irsində milli tərbiyə və təhsil nəzəriyyəsi, təhsilin məzmunu və milli ideologiya konsepsiyası. milli ideologiya komponentlərinin təhsil müəssisələrində tədrisi, öyrənilməsi, təhsilin üstün inkişaf strategiyası, milli tərəqqi və dirçəlişdə, milli oyanış və milli özünüdərk proseslərində təhsilin roluna dair çox dəyərli fikirləri vardır. Bu nəzəri fikirlər çağdaş Azərbaycan milli pedaqoji fikrin zənginləşməsində və inkişafında böyük rol oynamaqdadır .” [1,s.24] Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olan gənc nəslin mənəvi tərbiyəsinin böyük əhəmiyyyətini nəzərə alaraq qeyd edirdi ki, mənəviyyat olmayan yerdə böyük amallar, tərəqqi, inkişaf mümkün deyil. O, ana dilinə münasibəti mənəviyyatın formalaşdırılması problemi ilə sıx əlaqədə götürür, məsələyə kompleks yanaşaraq qeyd edirdi ki, gənclərin yüksək mənəviyyat ruhunda tərbiyələndirilməsi indi əvvəlkindən daha vacibdir. Azərbaycan xalqının milli- mənəvi dəyərləri və ümumbəşəri dəyərlər hər bir gənc tərəfindən Filologiya məsələləri, № 5, 2021 139 mənimsənilməli, gənclərimiz milli ruhda tərbiyə olunmalı, tariximizi, dili- mizi, mədəniyyətimizi və dini dəyərlərimizi yaxşı bilməlidir. Bu, gənclərin dövlətçilik, müstəqillik, azadlıq və onların qorunması uğrunda mübarizlik ruhunda tərbiyə olunmasının mühüm şərtidir. Beləliklə, o, ana dilinə münasibəti Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin daim qorunması, formalaşdırılması ideyası ilə sıx əlaqəli götürürdü. Ulu Öndər çıxışlarında dönə - dönə gənc nəslin vətənpərvərlik tərbiyəsinin böyük əhəmiyyətindən söz açaraq deyirdi ki, vətənpərvərlik çox geniş məna daşıyır. Vətənpərvərlik Vətəni silahla müdafiə etməklə yanaşı, insanın həyatının hər bir dövründə, fəaliyyətinin bütün sahələrində doğma yurdun iqtisadiyyatının, siyasətinin, həm də mədəniyyətinin qayğısı ilə yaşamasıdır. Vətənpərvər insan öz vətəninin mədəniyyətinin də, iqtisadiyyatının da, öz dilinin də, təhsilinin də inkişaf etməsini istəyir, xalqın rifah halının yüksəklərə qaldırılmasını istəyir. Heydər Əliyevin Azərbaycan dilinin öyrənilməsi, ana dilinə məhəbbət, qayğı ilə bağlı çağırışları, düşünülmüş məqsədyönlü siyasəti istər sovet dönəmində, istərsə də müstəqillik illərində bir sıra amillərlə bağlı idi. “Heydər Əliyev Azərbaycan dilini bizim ən böyük milli sərvətimiz hesab edir. Təsadüfi deyildir ki, əsrlərin sınağından çıxmış, böyük təzyiqlərə və məhrumiyyətlərə baxmayaraq, qorunub saxlanmış və milli mənsubiyyətimizin ən böyük rəmzi və dəlil-sübutu kimi Azərbaycan xalqının bir millət kimi formalaşmasında müstəsna rol oynamış Azərbaycan dili öz həqiqi qiymətini ancaq müstəqillik dövründə ala bilmişdir. Lakin müstəqillik illərində də Azərbaycan dilini yeni sınaqlar gözləyir. Çünki məhz bu dövrdə imperiya buxovlarından azad olmuş Azərbaycanın qapıları bütün dünyaya açılır və gənc bir dövlət möhtəşəm qloballaşma dalğaları ilə üz- üzə gəlir.”. [5, s.69] H.Əliyevin hələ sovet dönəmində Azərbaycan müəllimlərinin 1978-ci ildə keçirilmiş VI qurultayında çıxışında ana dili ilə bağlı söylədiyi fikirlər bu gün də aktuallığını itirməmişdir. O qeyd edirdi ki, məktəbdə ana dilinin və ədəbiyyatın tədrisi formalarını və metodlarını daim təkmilləşdirmək, uşaqlarda obrazlı təfəkkür, sözə məhəbbət hissi aşılamaq, onları dünya və Azərbaycan poeziya və nəsri klassiklərinin yaradıcılığı ilə, görkəmli əsərlərlə tanış etmək lazımdır. Ana dilini, doğma xalqın ədəbiyyatını, mədəniyyətini dərindən bilmək elmli adam üçün zəruri keyfiyyətdir, vətəndaşın şəxsiyyətinin hərtərəfli inkişafı üçün şərtdir. Bu mühüm vəzifələrin yerinə yetirilməsində o, məktəbin, müəllimin rolunu yüksək qiymətləndirirək qeyd edirdi ki, cəmiyyətimizin ümidi, gələcəyi olan uşaqların təlim -tərbiyəsi kimi ən mühüm, ən vacib iş ona etibar edilmişdir. Müəllim öz biliyini, təcrübəsini, qüvvəsini, qiymətli nəyi varsa hamısını şagirdlərinə, xalqa bəxş edir. Rəşadətə bərabər bu nəcib, fədakar əməyinə görə müəllimin yetişdirmələri, valideynlər ona hədsiz dərəcədə minnətdardırlar. Hər birimizdə müəllimin hərarətli qəlbinin bir zərrəciyi vardır. Məhz müəllim doğma yurdumuzu sevməyi, hamının rifahı naminə vicdanla işləməyi müdrikliklə və Filologiya məsələləri, № 5, 2021 140 səbirlə bizə öyrətmiş və öyrədir. Hər birimizin öz müəllimi vardır və biz bütün ömrümüz boyu onun xatirəsini hörmətlə, minnətdarlıqla qəlbimizdə yaşadırıq. H.Əliyevin diqqəti belə bir məqama da cəlb edirdi ki, ana dilini yaşatmaq, inkişaf etdirmək və dünya mədəniyyəti səviyyəsinə çatdırmaq xalqın qabaqcıl adamlarının, elm, mədəniyyət xadimlərinin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olur. O, dilimizin zəngin, səlis zəngin, cazibədar olmasından qürurla danışır, mədəniyyətimizin zənginliyini dilimizin qüdrəti ilə əlaqələndirirdi: «Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini, mədəniyyətini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Dilimizi isə yaşadan, zənginləşdirən, inkişaf etdirənlər şairlərimiz, yazıçılarımız olmuşdur. Biz, adətən, böyük tariximiz haqqında, xalqımızın böyük mədəniyyəti haqqında danışarkən birinci növbədə onların yaratdıqları bədii əsərlərə, şairlərimizin, yazıçılarımızın əsərlərinə istinad edir, bunları nümunə gətirir və təbliğ edərək, eyni zamanda, öz tariximizi, mədəniyyətimizi təbliğ edirik.” [2, s.388]. Heydər Əliyev ana dilinə məhəbbət hissinin formalaşdırılmasının, onun dərindən öyrənilməsinin əhəmiyyətini qeyd etməklə yanaşı, dil məsələsinə daha geniş planda yanaşır, başqa dillərin də mükəmməl öyrənilməsini gənc nəsil üçün zəruri sayırdı. Naxçıvandan Türkiyəyə ali təhsil almağa göndərilən tələbələrlə 5 oktyabr 1992-ci il tarixində görüşdə çıxışı zamanı qeyd edirdi ki, bizim dilimiz birdir. Biz Naxçıvanda da türkük. Ancaq Türkiyənin türkcəsi ilə Azərbaycan türkcəsinin müəyyən fərqləri var. Biz güman edirik ki, bizim gənclər orada türk dilinə dərindən yiyələnəcəklər. Lakin onlar bununla kifayətlənməməlidirlər. Türkiyənin universitetlərində xarici dillərin tədrisi çox gözəl təşkil olunur. Mən həmişə böyük maraqla və həsrətlə müşahidə edirdim ki, məsələn, Türkiyədə və ya İranda universitet bitirmiş bir gənc öz dilindən başqa, Avropa dillərindən də birini və ya ikisini bilir. Təəssüf ki, biz Azərbaycanda buna nail ola bilmədik. Ancaq Türkiyədə bu məsələ çox yaxşı qoyulub. Biz arzu edərdik ki, gənclərimiz Türkiyənin universitetlərində bütün fənlərə dərindən yiyələnsinlər. Türk dilini, türk tarixini, türk ədəbiyyatını mükəmməl öyrənsinlər. Eyni zamanda orada əcnəbi dilləri də öyrənməyə çalışsınlar.Çünki bu, bizim müstəqil azərbaycanımız üçün çox gərəkli, çox lazımlı bir şərtdir.Bizim gələcək nəsillər, gələcək kadrlar gərək öz dillərindən başqa , bir neçə dil bilsinlər.Kim nə qədər çox bilərsə, o qədər də biliyə sahib olar.Türkiyə universitetlərində belə bir imkan var.O universitetləri bitirən türk gəncləri başqa dilləri də öyrənirlər və biz arzu edirik ki, bizim gənclər də bunu etsinlər. [1,s.257 ] Heydər Əliyev 1994-cü ildə Bilkənd Universitetində çıxışında xalqlatımız arasında bir daha ana dili, mənəviyyat, mədəni inkişaf məsələlərinin qarşılıqlı əlaqəsini qeyd edirdi:”Tarix böyükdür. Biz öz tariximizlə fəxr edirik… Bu tarix çox ağır mərhələlərdən keçmişdir.Lakin bunlar Azərbaycanın nə mədəniyyətini, nə də ənənələrini heç vaxt sarsıda bilməmişdir. Bir təsəvvür edin, 70 il ərzində Azərbaycan Sovetlər Birliyinin tərkibində olmuş, kommunist ideologiyası ilə yaşamış, sosializm qurmağa çalışmışdır. Buna baxmayaraq, bütün bu illər ərzində Filologiya məsələləri, № 5, 2021 141 Azərbaycan xalqının dili nəinki yaşamış, hətta inkişaf edib zənginləşmişdir. …Bizim birgə tariximiz, xalqlarımızın vahid tarixidir. Nizami də, Füzuli də, Mirzə Fətəli Axundov da,Vaqif də, Yunus İmrə də, bu gün burada şeiri səslənən Səməd Vurğun da, Türkiyə torpağında, İstanbulda təhsil almış, böyük əsərlər qoyub getmiş Hüseyn Cavid də, sözlərinə mahnı, şərqi bəstələnmiş Əhməd Cavad da, bizim aramızda olan böyük mədəniyyət xadimləri – Arif Məlikov da, Bəxtiyar Vahabzadə də, habelə digər mədəniyyət sahibləri də bizim zəngin mədəni sərvətimizdir.Xalqlarımız bu sərvətlə fəxr edir və fəxr etməyə də haqları var.[1, s. 264] Heydər Əliyev iki qardaş xalqın sarsılmaz birliyinin əsasında dil, mənəviyyat, təfəkkür bağlılığını xüsusi qeyd edərək diqqəti bunların hamısının bizim köklərimizlə bağlı olduğuna, milli mədəniyyətimizin, milli təfəkkürümüzün, dilimizin nə qədər, qüdrətli, əyilməz olduğuna dəlalət etdiyinə yönəldirdi:” Heç bir rejim heç bir vaxt bizi bunlardan məhrum edə bilməz. Əksinə, vəziyyət nə qədər ağır olubsa, elm, mədəniyyət, musiqi də bir o qədər çox inkişaf etmişdir. Bizim Azərbaycan dili, ana dilimiz cari əsrdə çox zənginləşmiş, çox inkişaf etmişdir. Türk ləhcəsi ilə Azərbaycan ləhcəsi arasında bəzi fərqlər var. Bu fərqləri siz bilirsiniz. Bir tərəfdən siz öz dilinizi modernləşdirmisiniz, digər tərəfdən isə bizim dilimiz müəyyən dərəcədə təkmilləşmişdir. Fərqlər də buradan irəli gəlir. Ola bilsin ki, 60- 70 il öncə bu fərqlər az idi. Lakin elə indi də türk xalqlarından heç birinin dili Azərbaycan və türk dilləri qədər bir-birinə yaxın deyildir.” [1 s. 266]) Akademik N.Cəfərov Ulu Öndərin ana dili siyasətini tarixi missiya kimi yüksək dəyərləndirərək yazır: “ Möhtərəm prezidentimizi sağlam düşüncə ilə dinləyən, onun dediklərini anlayan, verdiyi fərman və sərəncamları başa düşən hər bir azərbaycanlı bilir ki, Heydər Əliyev Azərbaycan dövlətinin rəhbəri kimi fəaliyyətə başladığı ilk illərdəcə bütün aydınlığı ilə göstərdi ki, o, qeyri-müstəqil bir respublikanın növbəti başçısı yox, milli lideridir. Və Heydər Əliyevin məhz milli lider olaraq fəaliyyətinin bir təzahürü də Azərbaycan dilinin siyasi nüfuzunun 70-ci illərdə sürətlə yüksəlməsi idi. Həmin yüksəliş 80-ci illərdə də davam etdi. Müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin banisinin 90-cı illərdə - müstəqillik dövründə dövlət dilinin yüksəlişi sayəsində gördüyü işlər ciddi tarixi əsaslara malikdir. “ [3 s.5] Azərbaycan xalqının dilini onun milli varlığını müəyyən edən başlıca amil sayan Heydər Əliyevin müstəqillik illərində verdiyi fərmanlar, qəbul edilən qanunlar onun əvvəlki illərdə əzmlə apardığı ana dili siyasətinin məntiqi davamı və uğurları idi. Belə ki, Ulu Öndərin 2001-ci il iyunun 18-də “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında”, 2001-ci il avqust ayının 9-da «Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında» fərmanlar verməsi, 2002-ci il sentyabr ayının 30-da 3 fəsil 20 maddədən ibarət «Dövlət dili haqqında» qanun qəbul edilməsi, 2003-cü ilin yanvarın 2-də isə «Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqın fərman imzalanması böyük siyasi, mənəvi əhəmiyyət kəsb edirdi. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 142 Müasir mərhələdə Ümummilli liderin gənc nəslin dövlətçilik ruhunda tərbiyəsi, ana dilinə milli dəyər kimi yanaşmanın formalaşdırılması barədə konseptual yanaşmaları, müdrik fikirləri dərindən öyrənilib təhlil edilməli, təhsil sistemində ardıcıl və sistemli şəkildə həyata keçirilməlidir. Бахар Алиева ГЕЙДАР АЛИЕВ И РОДНОЙ ЯЗЫК РЕЗЮМЕ В статье исследуются глубокие идеи и мнения, высказанные Великим вождем Гейдаром Алиевым в его последовательной и целенаправленной политике, докладах и выступлениях на родном языке, а также на престижных встречах. Отмечается, что формирование национально- нравственных ценностей, проблема родного языка играют важную роль в преподавании Гейдара Алиева азербайджанству. Он подошел к этим вопросам как к важной части концепции сохранения и развития национальной государственности на современном этапе. В этой концепции особое внимание было уделено развитию национально-нравственных ценностей, национального менталитета нашего народа, укреплению связей с тюркским миром и исламским миром. Учитывая большое значение нравственного воспитания молодого поколения, которое всегда было гражданами Азербайджанской Республики, Гейдар Алиев отметил, что без нравственности невозможны великие дела, прогресс и развитие. Его отношение к родному языку было тесно связано с проблемой формирования нравственности. Подходя к этому вопросу комплексно, национальный лидер отметил, что воспитание молодежи в духе высоких моральных принципов сейчас как никогда важно. Национально- нравственные ценности и общечеловеческие ценности азербайджанского народа должен усвоить каждый молодой человек. Наша молодежь должна получать образование в национальном духе, знать нашу историю, язык, культуру и религиозные ценности. Это важное условие воспитания молодежи в духе государственности, независимости, свободы и борьбы за свою защиту. Таким образом, его отношение к родному языку было тесно связано с идеей создания постоянной защиты государственной независимости Азербайджана. Отметив важность формирования чувства любви к родному языку, его глубокого изучения, Гейдар Алиев подошел к проблеме языка в более широком смысле и считал необходимым, чтобы подрастающее поколение выучило другие языки в совершенстве. Взгляды Г. Алиева на родной язык в советское время не утратили своей актуальности. Он отметил, что необходимо постоянно совершенствовать формы и методы обучения родному языку и литературе в Filologiya məsələləri, № 5, 2021 143 школе, прививать детям образное мышление, любовь к слову, знакомить их с произведениями мировых и азербайджанских классиков поэзии и прозы. Глубокое знание родного языка, литературы и культуры родного народа - необходимое качество для ученого, условие всестороннего развития личности гражданина. Он оценил роль школы и учителя в выполнении этих важных задач. На современном этапе концептуальные подходы и взгляды национального лидера на воспитание подрастающего поколения в духе государственности, формирование подхода к родному языку как национальной ценности должны быть глубоко изучены и проанализированы, реализованы в система образования последовательным и систематическим образом. Ключевые слова: лидер, язык, духовность, воспитание, люди, учитель, родина, ценность, проблема, обучение, образование, школа Bakhar Aliyeva HEYDAR ALIYEV AND MOTHER TONGUE RESUME The article examines the deep ideas and opinions expressed by the Great Leader Heydar Aliyev in his consistent and purposeful policy, reports and speeches in his native language, as well as at prestigious meetings. It is noted that the formation of national moral values, the problem of the native language play an important role in teaching Heydar Aliyev to Azerbaijan. He approached these issues as an important part of the concept of the preservation and development of national statehood at the present stage. In this concept, special attention was paid to the development of national and moral values, the national mentality of our people, strengthening ties with the Turkic world and the Islamic world. Considering the great importance of the moral education of the young generation, which has always been citizens of the Republic of Azerbaijan, Heydar Aliyev noted that great deeds, progress and development are impossible without morality. His attitude to his native language was closely related to the problem of the formation of morality. Approaching this issue comprehensively, the national leader noted that educating young people in the spirit of high moral principles is now more important than ever. Every young person should learn the national and moral values and universal values of the Azerbaijani people. Our youth should receive education in the national spirit, know our history, language, culture and religious values. This is an important condition for educating young people in the spirit of statehood, independence, freedom and struggle for their defense. Thus, his attitude towards his native language was closely related to the idea of creating permanent protection of the state independence of Azerbaijan. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 144 Noting the importance of forming a feeling of love for the native language, its deep study, Heydar Aliyev approached the problem of language in a broader sense and considered it necessary for the younger generation to learn other languages perfectly. H. Aliyev's views on his native language during the Soviet era have not lost their relevance. He noted that it is necessary to constantly improve the forms and methods of teaching the native language and literature at school, instill in children imaginative thinking, love of the word, acquaint them with the works of world and Azerbaijani classics of poetry and prose. Deep knowledge of the native language, literature and culture of the native people is a necessary quality for a scientist, a condition for the all-round development of a citizen's personality. He appreciated the role of the school and teacher in fulfilling these important tasks. At the present stage, the conceptual approaches and views of the national leader on the upbringing of the younger generation in the spirit of statehood, the formation of an approach to the native language as a national value should be deeply studied and analyzed, implemented into the education system in a consistent and systematic way. Key words: leader, language, spirituality, upbringing, people, teacher, homeland, value, problem, training, education, school Ədəbiyyat Əliyev H. Təhsil millətin gələcəyidir. Tərtib edənlər: M.Mərdanov, Ə.Quliyev. Bakı: Təhsil, 2002. Əliyev H. Ədəbiyyatın yüksək borcu və amalı. Bakı: Ozan, 1999. Əliyev V. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Bakı: Nurlan, 2003. Xudiyev N. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili, Bakı, 1997. Xəlilov S. Heydər Əliyev və azərbaycançılıq məfkurəsi. Bakı:Azərbaycan Universiteti, 2002. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: ADPU-nun dosenti, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar müəllim Bilal Həsənli tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 145 ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ NƏZƏROVA ADİLƏ HƏSƏN QIZI Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AR Təhsil İnstitutunun aparıcı elmi işçisi NİZAMİ GƏNCƏVİNİN FƏLSƏFİ-BƏDİİ İRSİNDƏ ƏDALƏTİN, BƏRABƏRLİYİN VƏ DOSTLUĞUN TƏRƏNNÜMÜ Xülasə Nizami Gəncəvi dövrünün bütün elmlərini poeziyaya gətirmişdir. Bununla yanaşı şair daim bəşəri hissləri tərənnüm etmiş, xüsusilə, ədaləti, insana hörməti, birliyi, bərabərliyi, dostluğu, sülhü, demokratiyanı, humanizm ideyalarını ölməz əsərlərində təbliğ etmişdir. Şairin nəzərində bu müsbət keyfiyyətlər insanı kamilləşdirir və kamillik ideal cəmiyyətin yaranmasında əsaslı yer tutur. Dahi şairin əsərlərini üç istiqamətdə izləmək olar: İnsan ağlının, zəkasının və bununla əlaqədar elmin, fəlsəfənin tərənnümü və təbliği; İnsanın yüksək əxlaqi keyfiyyətlərinin tərənnümü və təbliği; İnsanın xoşbəxtliyini təmin edən, zülm və bədxahlığa son qoyan ədalətin, azad, bərabər və dost insanların cəmiyyətinin tərənnümü və təbliği. Nizami Gəncəvinin insan, ideal cəmiyyət, ideal dövlət, ədalətli şah axtarışları və ümumilikdə bu kimi mövzuya münasibətinin tədqiqindən aşağıdakı nəticələr əldə olunur: Nizаmi Gəncəvi türк dövlətlərinin gücünü оnlаrın haqq-ədаlətli olmasında, idаrəçiliк üsullаrının doğruluğa söykənməsində görür və hаqlı оlаrаq qеyd еdir кi, türкlər ədаlətdən uzaqlaşsa dünyа dövlətləri оnlаrı böyük olaraq görməz və əvvəlki yüksəklikdə qəbul еtməz. Daxilində olan, birlik-bərabərlik içində yaşayan xаlqlаr da bаşqа хаqаnlаrın hакimiyyəti altında yaşamağı seçərlər. Təbii ki, bu fiкirlər şаirin türк təəssübкеşliyindən irəli gəlmirdi, o, türklərin bir millət olaraq ədalətli olduğunu diqqətə çatdırırdı. Nizami Gəncəviyə görə ədalət dini inanca bağlı məfhumdur. Şair ədalətli cəmiyyətin yaranmasını ədalətli hökmdarın olması sayəsində mümkün olacağını düşünür. Nizamiyə görə ədalətin siyasi müstəvidə icrası fərdlərin ədalətli olmasından daha xeyirlidir. Nə qədər qəbul edilsə də ki, cəmiyyət fərdlərdən ibarətdir, qanunların icrasının da dövlətin və hakimiyyətin əlində olmasını unutmamalıyıq. Demək ki, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 146 ədalət dövlət səviyyəsində icra edilməzsə cəmiyyətin xoş günə çatması mümkün olmayacaqdır. Nizaminin fikrincə, ədalət dövlət qərarları ilə icra olunmasa ədalətli fərdlərin də hüquqları tapdalanacaqdır. İctimai-siyasi işlər barədə “Siyasətnamə”yə əsaslanan ədalət haqqında fikirləri Nizaminin ictimai təfəkkürlü filosof olmasını isbat edir. Orta əsrlər dövründə yaşamasına baxmayaraq, ədalət prinsipləri hələ də təxminən eyni əsaslarla icra olunur. Bu da onu göstərir ki, Nizaminin öz yaradıcılığı boyunca işlədiyi problemlər hələ də aktuallığını qoruyub saxlayır. Nizaminin ədalət, əxlaq və bərabərlik haqqındakı fikirləri onun müsəlman təfəkkürünün ən yüksək səviyyəsinin bariz nümunəsidir. Açar sözlər: poema, bədii təfəkkür, əxlaq, ədalət, kamillik, ideal cəmiyyət “Nizami Gəncəvi ümumbəşəri mahiyyət daşıyan, ecazkar poetik qüvvəyə malik yaradıcılığı ilə Şərq bədii təfəkkürünü elmi-fəlsəfi fikirlərlə zənginləşdirmiş və şeiriyyəti görünməmiş yüksəkliklərə qaldırmışdır. Mütəfəkkir şairin məşhur “Xəmsə”si insanlığın mənəvi sərvətlər axtarışının zirvəsində dayanaraq dünya ədəbiyyatının şah əsərləri sırasında layiqli yer tutur”. (3) Bəşərin azadlığa can atması əslində ədalətə çatma istəyidir. Şərq fəlsəfəsində olduğu kimi, İslam sxolastikasında da “Ədl” Tanrının adlarından biri kimi təqdim edilir və adil - ədalətli anlamındadır. Yəni, Tanrı adildir, ədalətlidir, ədalət isə həddi aşmamaqla əldə edilir. Nizami Gəncəvinin ədalət və əxlaq fəlsəfəsinin mühüm tezisi budur: İnsan ən yüksək ehtirama layiqdir. İkinci əsas prinsip isə insanın fundamental və təməl hüquqlara malik olmasıdır. Problemin elmi yeniliyi: Nizaminin əsərləri bütün dövrlərdə insanlara ictimai həyatda hadisələrə ədalətlə yanaşmaqda və doğru qərarı verməkdə yol göstərir. Problemin praktik əhəmiyyəti: Nizami Gəncəvi dövrünün bütün elmlərini poeziyaya gətirmiş, bununla yanaşı daim bəşəri hissləri tərənnüm etmiş, xüsusilə, ədaləti, insana hörməti, birliyi, bərabərliyi, dostluğu, sülhü, demokratiyanı ölməz əsərlərində təbliğ etmişdir. Problemin aktuallığı: Bu il dahi şairin 880 illik yubileyi ilə əlaqədar Prezident İlham Əliyevin 5 yanvar 2021-ci il tarixli sərəncamı ilə Azərbaycanda “Nizami Gəncəvi İli” elan edilmişdir. Bu sərəncam əsasında dahi şairin irsi yenidən tədqiq və təbliğ olunmağa başlamışdır. Şairin bütün dövrlərdə aktual olan humanizm ideyaları bu gün də Azərbaycan xalqının milli-mədəni göstəricisi olaraq dəyərləndirilməlidir. XII əsr Azərbaycan intibah ədəbiyyatının zirvəsi olan Nizami Gəncəvi yaradıcılığı, özünün əsrarəngiz gözəlliyi ilə bütün dünya mədəniyyət xəznəsinin nadir incisidir. Dünya ədəbiyyatında onun xəmsəsinə daxil olan “Sirlər xəzinəsi” məsnəvisinə 87, “Xosrov və Şirin” poemasına 92, “Leyli və Məcnun” poemasına 145, “Yeddi gözəl” poemasına 42 və “İsgəndərnamə” tarixi mənzuməsinə isə 23 nəzirə yazılmışdır. (4,3) Filologiya məsələləri, № 5, 2021 147 "Sirlər хəzinəsi" Nizаminin хəmsəsinə dахil оlаn ilк mənzumədir. 2263 bеytdən ibаrət оlаn bu mənzumə jаnr bахımındаn bаşqа pоеmаlаrdаn fərqlənir. Şərq pоеtiкаsındа bu fоrmаdа оlаn əsərləri, adətən, məsnəvi аdlаndırırlar. İbrətаmiz məqаlə və hекаyətlərdən ibаrət оlаn bu möhtəşəm əsər zəmanəsindən narazı şairin uca Yaradana və peyğəmbərə müraciəti ilə başlamaqla, insanları həqiqətin, ədalətin, təmizliyin bərqərar olmasına çağırışıdır. Qeyd etmək yerinə düşər ki, filoloji tərcümələr tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, ilk nəşr olunan Nizaminin "Sirlər хəzinəsi" poemasıdır. Tərcümə və şərhlər Rüstəm Əliyevə məxsus olsa da, sonradan bu tərcümə ( qarşıya qoyulan tələblərə cavab ver- mədiyi üçün) Vaqif Aslanov və Əziz Mirəhmədov tərəfindən redaktə olunmuşdur. Bütün təbəqə üzvlərinin birgə ictimai əməklə məşğul olmasını ədalətli insan cəmiyyətinin qurulmasında əsas hesab edən mütəfəkkir bunu həm də, o cəmiyyətin əxlaqi keyfiyyətinin göstəricisi olduğunu bildirir. “XX əsrin tanınmış siyası filosofu Con Rauls siyasi fəlsəfədə “Ədalət” nəzəriyyəsi ilə məşhurlaşdı. O tədqiqatlarının ikinci dönəmində Ədalət (Justice) məfhumunu İnsaf (Fairness) məfhumu ilə eyniləşdirdi. Rauls, ədalətli olmaqı insaflı olmaq kimi dəyərləndirdi. Maraqlıdır, XII əsrin filosofu Nizami Gəncəvi Ədalət təbirini işlədərkən ardınca İnsaf ibarəsini gətitir. Sirlər xəzinəsi əsəri 20 maqalə və ya söhbətdən ibarətdir. Burada 2-ci və 4-cü söhbətlər ədalət və insaf məsələsinə həsr olunub. 2-ci söhbətdə ədalətin və insafın əhəmmiyyətinə təkid edir. O, məmləkətin sabitliyini yalnız ədalətlə mümkün olacağını vurğulayır. Ədalət gələrsə insanın ağlı və zəkası sevinər.” (6,8) Şairin ədalət və əmək haqqındakı fikirləri xüsusilə “Sirlər хəzinəsi”nin yeddinci bölümündə verilmişdir. İnsanların heyvanlardan üstün olduğunu şərh edən filosof şair, bu bölümdə bildirir ki, insаn yaranan bütün canlıların ən şərəflisidir. Bu mətləbi аydınlаşdırmаq üçün şаir “Firudin ilə mаrаlın dаstаnı”ın dаnışır. Оv zamanı Firudin gördüyü mаrаlın gözəlliyinə vаlеh оlur, оnu оvlаmаğа əli gəlmir. Nizаmi bu əhvаlаtdаn doğan hiкməti dastanda söylədiyi fiкirlərlə əlаqələndirir. Bu, o deməkdir ki, insаnın heyvandan fərqi onun еtiк görüşə, еstеtiк bахışа, xüsusi zövqə mаliк olmasıdır. Bu insani кеyfiyyətlər insаn ruhunun tələbаtıdır və insаn hadisələrə heyvan kimi instinкtlə yаnаşmır, ağılla, şüurlа yаnаşır. Şüur isə insаn mənəviyyаtındа ilаhi əlаmət nişаnəsi sayılır. "Sirlər хəzinəsi"nin səккizinci bölümündə Nizаmi yеnə də хilqət bаrəsində özünün fəlsəfi fiкirlərini dərinləşdirir, sоnrа isə “Mеyvə sаtаnlа tülкünün nаğılı”nı dаnışır. Оğru хəlvətə çəkilib tülкünün yаtmаsını gözləyir və görür кi, tülкü yuхuyа gеdir, pullаrı оğurlаyıb qaçır: Hər кəs кi, bu dünyаdа оturub sаlsа yаtаq, Yа bаşı gеdər əldən, yа bаşındакı pаpаq. (1,68) Filologiya məsələləri, № 5, 2021 148 Dоqquzuncu bölümdə isə şаir dünyаnın əzab-əziyyətlərindən dаnışır, qeyd edir кi, insаn gərəк bu dünyаdа zəhmət çəкsin. Bu dünyada hərəkətsizlik - sаbitliк ölüm deməkdir. Biz dünyаyа gəlmişiк, оlmаzın zəhmət çəкəк, Gəlmədiк dеyib, güləк, gəldiк əziyyət çəкəк. (1,68) Dahi şairin yazdığı hikmət, ibrət, nəsihət dolu əsərləri əsasən üç istiqamətdə izləmək olar: ● İnsan ağlının, zəkasının və bununla əlaqədar elmin, fəlsəfənin tərənnümü və təbliği; ● İnsanın yüksək əxlaqi keyfiyyətlərinin tərənnümü və təbliği; ● İnsanın xoşbəxtliyini təmin edən, zülm və bədxahlığa son qoyan ədalətin, azad, bərabər və dost insanların cəmiyyətinin tərənnümü və təbliği. Nizaminin “Xəmsə”sinin özəyini təşkil edən ünsür bu ayrılmaz xətlərdir. (5) Nizami əsərlərində daim uca Yaradanı mədh etmiş, İlahi ədalətə inamını önə çəkmiş, Hz. Məhəmməd peyğəmbəri, Əli Əleyhissalamı və din tarixində rol oynamış digər şəxsiyyətlərin ədalətə, yaxşılıqla, xeyirə səsləyən fikirlərini öz əsərlərində geniş şəkildə təbliğ etmişdir. Şairə görə bu keyfiyyərlərə malik olmağın yolu inam və imandan keçir. Allaha, onun ədalətinə inanan insan yalnış yola sarpmaz. Bu baxımdan, demək olar ki, bütün əsərlərini Allahın adı ilə başlayan şair “İqbalnamə” əsərində də buna sadiq qalmışdır. Harda ki, ağıl bir xəzinə tapar, Allahın adını eyləyər açar. Allah ağıllıya nəvazişkardır, Ağılsızlara da əlacı vardır. Bəndəyə əl tutan sənsən, İlahi, Yoxdur səndən başqa onun pənahı. Olmuş olacağı sənsən yaradan, Sənin kərəminə möhtacdır insan. Nizami yaradıcılığında öndə olan ideal insan problemi kamillikdən və ideal cəmiyyət qurmaqdan keçir. Qeyd edək ki, orta əsrlərdə bir çox şairlər, filosoflar ideal cəmiyyət yaratmaq fikrini işləmişlər. Nizaminin yaradıcılığında isə bu mövzu daha dərin qatlara getmişdır. Xüsusilə, “İsgəndərnamə” poemasının “İqbalnamə” hissəsi, İsgəndərin belə bir mükəmməl cəmiyyətə malik olan şəhərə gəlib çıxması ilə yekunlaşır. Buradan da, o qənaətə gəlmək olar ki, şairin nəzərində ədalət, bərabərlik, dostluq anlayışları insanları kamilləşdirir və bu kamilik ideal cəmiyyətin Filologiya məsələləri, № 5, 2021 149 yaranmasında əsaslı yer tutur. Əsərdə həmin cəmiyyətin sakinləri bu cəmiyyəti yaratmağın əsaslarını İsgəndərə bu sözlərlə izah edir: Fağır bir tayfayıq, həm də dinpərvər, Düzlükdən keçmərik əsla tük qədər. Əyri dolanmaqla yoxdur işimiz, Düzlükdən başqa yol tanımırıq biz. Əyrilik yoluna çəkmişik hasar, Düzlükdə olmuşuq əzabdan kənar. Yalan gətirmərik biz dilimizə, Əyri yuxular da görünməz gözə. Faydasız etmərik heç sorğu-sual, Çünki Allaha da xoş getməz bu hal. Orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli fikir adamı Nizami Gəncəvi hələ öz dövründə bütün Şərqdə “Şeyxül-zəman” (zamanın şeyxi) kimi tanınmışdı. Hətta Orta Asiya hakimləri belə bəzi məsələlərdə məktub yazıb Gəncədə yaşayan hikmət sahibi Şeyx Nizami ilə məsləhətləşirdilər. Müasirlərindən olan Əsirəddin Əxsirəti (1126-1211) 1209-cu ildə dahi şairin dünyasını dəyişməsi ilə bağlı ona mərsiyələr yazmışdır. Əsirəddinin böyük Nizami ilə yaxından dost olması barədə yazdığı qəsidədə bəzi qeydlər vardır: Elmin ovlağında şahir quşutək, Uçursan, yüksəkdəsən, sən daha yüksək! Bir hüma quşutək elmin kölgəsi, Vermişdir sənə bu coşğun həvəsi. (2,42) Sonrakı beytlərində şairin ilham mənbəyi barədə də müfəssəl məlumat verir: Sözün qüdrəti ilə dolanan aləm, Ağlın hikmətinə baş əyir hər dəm. Təbin yaranmışdır nur parçasından, Elmdir qəlbində alışıb yanan. (2,43) Əsirəddin sanki Nizaminin dilindən qopan sözlərdə nurun olduğunu gözləri ilə görmüş və onu vəsf etmişdir. Şəxsi ünsiyyətdən hiss etmişdir ki, Nizaminin qəlbində alışıb yanan “elmdir”. Sonrakı beytindən aydın olur ki, şair bilik qazanmaq üçün onun hüzuruna getmiş və kamil insan və şair olmaq üçün ondan dərs almışdır: Bilik məlhəmiçün dillənən şüur, Sənin kandarında qul kimi durur. (2, 42) Filologiya məsələləri, № 5, 2021 150 Nizamidən elm alamaq üçün onun “kandarına” gedənlərdən biri də Əsirəddindir. Sonrakı beytlərdə də şair Nizamini müəllimi kimi xatırlayır: Sən gəl güzgü götür, gör öz üzünü, Elmin çeşməsini, nurun özünü. Bu geniş dünyamız durduqca, inana, Elmin nişanını daşıyacaqsan. Sənin nəfəsindən incilər süzür, Elmin göylərinə həp şadlıq düzür (2, 43) Şair deyəndə ki, “nəfəsindən incilər süzür”- sanki müəlliminin dərs dediyi anları, onların diqqətini ovsunladığı saatları xatırlayır. Sonra nitqinin xoş ahəngini yada salan şair deyir: Sənin şəkər sözün olmasa əgər, Tutisifətlərin sözləri gəzər. Süleymantək bilirsən hud-hud dilini, Səba yeliylə verirsən öz hikmətini. (2, 43) Nümunələrdən də göründüyü kimi, Nizami təkcə dostluğu tərənnüm etmirdi, bunu öz yaşamında da göstərir, həmkarları ilə arasında möhkəm dostluqlar qururdu. Nizami Gəncəvinin bütün əsərlərində dostluq haqqında ibrətamiz fikirlər yer almışdır ki, bunlardan bəziləri atalar sözləri, hikmətli deyimlər kimi xalqın dilində də işləklik qazanmışdır. Məsələn: İt sənə dost olar, bir sümük atsan, Namərd qədir bilməz, olsan da qurban. (Leyli və Məcnun) Tək uçan kəkliyi qızılquş yeyər. (Leyli və Məcnun) Dostluq, mehribanlıq göstərsən ey yar, Gəlib qulun olar azad adamlar. (Leyli və Məcnun) Ağıllı adamla dostluq bağlasan, Bilik və mərifət alarsan ondan. (İqbalnamə) Dost olan dostundan geridə qalmaz (Şərəfnamə) Mərhəmət umulmaz düşməndən bir an. (Şərəfnamə) Könül vermə könül aldadanlara (Şərəfnamə) Filologiya məsələləri, № 5, 2021 151 Şairin məşhur “Səadət günəşi birlikdə boğar”, “Məhəbbər odur ki, üzü dönməsin, İnsan yaşadıqca üzü dönməsin”, “Bir ürəkdə olmaz iki sevgili, İki ürəklinin düz olmaz dili” və s. aforizmləri bədii ədəbiyyatda sevgi haqqında yazılan əsərlərin əksəriyyətində işlənmişdir. “Ey dost” rədifli şeiri isə dostdan incikliyin qəlb ağrısı ilə izharıdır. Soruşdun halımı, məmnunəm, ey dost! Ciyər parə, ürək pürxunəm, ey dost! Gəl aşiqlik sözün məndən kənar et. Sən ol Leyli, ki mən Məcnunəm, ey dost! Əlindən eylərəm fəryad, fəryad, Bu fəryadla günü əfzunəm, ey dost! Sevənlərlə, eşitdim, mehribansan, Mən onlardan məgər birunəm, ey dost!? Yıxılsan, söylədin imdadə gəlləm, Yetiş ki, indi mən dilxunəm, ey dost! Nizami şer ilə dil açdı, heyhat, Səni heç tutmayır əfsunum, ey dost! (7) Şairin uzun müddət Misirin “Xədəviyyə” kitabxanasında saxlanılan ana dilində şeirlərinin bir qismi bu il “Nizami İli” ilə əlaqədar olaraq yenidən nəşr edilməsi də nizamişünaslıqda böyük yenilikdir. Bu kitabda da şairin dostluğa önəm verən şeirləri kifayət qədərdir. Onlardan bəzilərinə nəzər salaq: Dil dilər cövrü cəfasın dostun, Könlü kimin balla yağ istəməz? Dərdilə istər Nizami halını, Dərdi olmayan kişi, dağ istəməz. (4,47) Qılca nəqsin yoxdu, varımsa, ey dost bilün, Zərrəcə əksigin olmaz dedi, olsa dəhənin. (4,52) Nizаmi Gəncəvi türк dövlətlərinin gücünü оnlаrın haqq-ədаlətli olmasında, idаrəçiliк üsullаrının doğruluğa söykənməsində görür və hаqlı оlаrаq qеyd еdir кi, türкlər ədаlətdən uzaqlaşsa dünyа dövlətləri оnlаrı böyük olaraq görməz və əvvəlki yüksəklikdə qəbul еtməz. Daxilində olan, birlik-bərabərlik içində yaşayan xаlqlаr da bаşqа хаqаnlаrın hакimiyyəti altında yaşamağı seçərlər. Təbii ki, bu fiкirlər şаirin türк təəssübкеşliyindən irəli gəlmirdi, o, türklərin bir millət olaraq ədalətli olduğunu diqqətə çatdırırdı. Şаir insаnın ədalətli olmasını onun özünün də məğrur yаşаmаğı ilə əlaqələndirir və bunu imkan düşdükcə oxucusuna da aşılamağa çalışır: Filologiya məsələləri, № 5, 2021 152 Tоrpаq yе, pахıllаrın çörəyini yеmə sən, Аlçаqlаr tаpdаğını yеmə, tоrpаq dеyilsən. “Xosrov və Şirin” poemasının başlığında Nizami, Sasanilər hökmdarı Hüzmüzün öz oğlu Pərvizlə ədalətlə rəftar etməsini şərh eləyir. Ova çıxan oğul yorularaq yaxınlıqdakı kəndlərin birinə gedir, orda bir məclis təşkil edir və əylənir. Başı əyləncəyə qarışan Pərvizin atı həyətlərdən birinə girib oylayır. Oğlunun atının icazəsiz otlamağı bir yana, qulunun da icazəsiz bir bağa girib meyvə yediyini eşidən Hürmüz oğlunu cəzalandırır. Şair bu dastanı nəql edərkən, bildirmək istəyir ki, dini etiqadın, Haqqa-ədalətə inamın dini mənsubiyyətlə o qədər də əlaqəsi yoxdur. Hürmüz atəşpərəst idi, amma o dövrün müsəlman şahlarına, sultanlarına örnək göstəriləcək qədər ədalətli idi. Əgər onun oğlu yeyib-içərkən atını və qulunu doyurmağı düşünmüş olsaydı, onlar yalnış yol seçmək durumunda qalmazdılar. Əsərin sonrakı bölümlərində buna bənzər hekayələr danışan şair, sonda ədalət və insaf haqqında fəlsəfi fikrin daha dərin qatlarına enərək, zülmün qarşılıqsız qalmayacağını göstərir. İnsan nə edirsə, bunun qarşılığını mütləq görəcəkdir, çünki təbiət gec-tez zülm edənləri cəzalandırır. Nizami Gəncəvinin insan, ideal cəmiyyət, ideal dövlət, ədalətli şah axtarışları və ümumilikdə bu kimi mövzuya münasibətinin tədqiqindən bir sıra fundamental nəticələr əldə etmək olar. Onlardan bir neçəsini bu araşdırmanın sonunda vermək olar: • Nizami Gəncəviyə görə ədalət dini inanca bağlı məfhumdur. “Sirlər xəzinəsi”ndə Sultan Səncərlə qarının söhbətində qarının qiyamətdən söz açmağı və sultanı ədalətə dəvət etməyi, sonra qoca kişinin dəstəmaz alıb, gedib şahın hüzurunda şəstlə dayanmağı, Bəhramın hər işdə ədalətlə davranmasıyla Tanrının razılığını alması faktları, deməyə əsas verir ki, o da, XX əsrin bəzi qərb filosofları kimi bu məsələdə din faktorunu nəzərində saxlayır və yeri gəldikcə ona əsaslanır. • Şair ədalətli cəmiyyətin yaranmasını ədalətli hökmdərın olması sayəsində mümkün olacağını düşünür. Nizamiyə görə ədalətin siyasi müstəvidə icrası fərdlərin ədalətli olmasından daha xeyirlidir. Nə qədər qəbul edilsə də ki, cəmiyyət fərdlərdən ibarətdir, qanunların icrasının da dövlətin və hakimiyyətin əlində olmasını unutmamalıyıq. Demək ki, ədalət dövlət səviyyəsində icra edilməzsə cəmiyyətin xoş günə çatması mümkün olmayacaqdır. • Nizaminin fikrincə, ədalət dövlət qərarları ilə icra olunmasa ədalətli fərdlərin də hüquqları tapdalanacaqdır. İctimai-siyasi işlər barədə “Siyasətnamə”yə əsaslanan ədalət haqqında fikirləri Nizaminin ictimai təfəkkürlü filosof olmasını isbat edir. Orta əsrlər dövründə yaşamasına baxmayaraq, ədalət prinsipləri hələ də təxminən eyni əsaslarla icra olunur. Bu da onu göstərir ki, Nizaminin öz yaradıcılığı boyunca işlədiyi problemlər hələ də aktuallığını qoruyub saxlayır. • Nizaminin ədalət, əxlaq və bərabərlik haqqındakı fikirləri onun müsəlman təfəkkürünün ən yüksək səviyyəsinin bariz nümunəsidir. XII əsr müsəlman filosoflarının Filologiya məsələləri, № 5, 2021 153 əksəriyyəti individuallıqda uzaqlaşmış və dövrünün ya dövlət, ya da din xadimlərinin prinsiplərindən çıxış etmişdirlər. Nizami isə bu ənənələr üzərində daha bəşəri ideyalar, daha insanpərvər dünyagörüşü sərgiləyir. Türk dövlətlərinə qarşı zülmün, haqsızlığın son həddə çatdığı bir dövrdə yaşayan şair müəyyən zaman kəsiyində ictimaiyyətdən tədric olunanda da, bəzən bir neçə ilini həsr etdiyi iztimai-siyasi-fəlsəfi məzmunlu əsərlər yazaraq əslində şeir dili ilə haqsızlığa qarşı mübarizə aparıdı. Nizami Gəncəvi bütün dövrlərdə Şərq ədəbiyyatının uğurlu səhifəsi, dünyа ədəbiyаtının nаdir incilərindən biri olaraq qalacaqdır. İstifadə olunan ədəbiyyat 1. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. II cild. Bakı, Elm, 1989 2. İbrahimov S. Əsirəddin Əxsikəti Turani, Bakı, 2003 3. İlham Əliyev. https://aydinyol.aztc.gov.az/newsview/2094/gorkemlı- shexsıyyetler-nızamı-gencevı-haqqında 4. Nizami Gəncəvinin azərbaycanca yazdığı şeirlər. Bakı, Füyuzat nəzşriyyatı, 2021, 102s. 5. http://www.islamveirfan.com/2018/02/16/nizamig%C9%99nc%C9%99vinin- kamillik-arayisi.html 6. http://khazar.org/uploads/files/philosophy_depart/Nizami-Edalet.pdf 7. https://cetinbayramoglubaku.wordpress.com/2011/11/17/nizami- g%C9%99nc%C9%99vi-ey-dost/ А. Х. НАЗАРОВА ВОСХВАЛЕНИЕ СПРАВЕДЛИВОСТИ, РАВЕНСТВА И ДРУЖБЫ В ФИЛОСОФСКОМ И ХУДОЖЕСТВЕННОМ НАСЛЕДИИ НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ РЕЗЮМЕ Низами Гянджеви привнес в поэзию все науки того времени. При этом поэт всегда воспевал человеческие чувства, в частности, в своих бессмертных произведениях пропагандировал идеи справедливости, уважения к человеку, единства, равенства, дружбы, мира, демократии и гуманизма. По мнению поэта, эти положительные качества делают человека совершенным, и совершенство играет ключевую роль в создании идеального общества. В творчестве великого поэта прослеживаются три направления: прославление и пропаганда человеческого разума, интеллекта и связанных с ними науки и философии; Пение и пропаганда высоких моральных качеств человека; Прославление и пропаганда справедливости, общества свободных, равных и дружелюбных людей, которое обеспечивает человеческое счастье и кладет конец угнетению и жестокости. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 154 Из изучения отношения Низами Гянджеви к человеку, идеальному обществу, идеальному государству, поискам справедливого короля и в целом к такой теме можно сделать следующие выводы: Низами Гянджеви видит силу тюркских государств в их справедливости, в правильности их методов управления и справедливо отмечает, что если турки отойдут от справедливости, мир не увидит их такими великими и примет их на той же высоте. Народы внутри, живущие в единстве, также предпочитают жить под властью других каганов. Конечно, эти мысли не проистекали из турецких предрассудков поэта, он указывал, что турки были просто как нация. По словам Низами Гянджеви, справедливость - это понятие, связанное с религиозными убеждениями. Поэт считает, что создание справедливого общества возможно благодаря существованию справедливого правителя. По словам Низами, отправление правосудия в политической сфере лучше, чем правосудие отдельных лиц. Независимо от того, насколько широко признается, что общество состоит из людей, мы не должны забывать, что исполнение законов находится в руках государства и правительства. Это означает, что если справедливость не восторжествует на государственном уровне, для общества не удастся хорошо провести день. По словам Низами, если правосудие не будет восстановлено государственными решениями, права просто людей будут нарушены. Взгляды Низами на справедливость, основанные на «Политическом документе» по социально-политическим вопросам, доказывают, что он был философом, придерживающимся общественных взглядов. Несмотря на то, что они жили в средние века, принципы справедливости все еще соблюдаются примерно на той же основе. Это показывает, что проблемы, над которыми Низами работал на протяжении всей своей карьеры, по-прежнему актуальны. Взгляды Низами на справедливость, мораль и равенство являются ярким примером высочайшего уровня его мусульманского мышления. Ключевые слова: стихотворение, художественное мышление, мораль, справедливость, совершенство, идеальное общество. A.H. NAZAROVA PRAISE OF JUSTICE, EQUALITY AND FRIENDSHIP IN NIZAMI GANJAVI'S PHILOSOPHICAL AND ARTISTIC HERITAGE SUMMARY Nizami Ganjavi brought all the sciences of the period to poetry. At the same time, the poet always glorified human feelings, in particular, propagated the ideas of justice, respect for humanity, unity, equality, friendship, peace, democracy and Filologiya məsələləri, № 5, 2021 155 humanism in his immortal works. In the poet's view, these positive qualities make a person perfect, and perfection plays a key role in the creation of an ideal society. The works of the great poet can be traced in three directions: the glorification and propagation of the human mind, intellect and related science and philosophy; Praise and promotion of high moral qualities of a person; The glorification and propagation of justice, a society of free, equal and friendly people that ensures human happiness and puts an end to oppression and cruelty. The following conclusions can be drawn from the study of Nizami Ganjavi's attitude to man, the ideal society, the ideal state, the search for a just king, and in general to such a topic: Nizami Ganjavi sees the strength of the Turkic states in their justice, in the correctness of their management methods, and rightly notes that if the Turks move away from justice, the world will not see them as great and will accept them at the same height. The peoples living within it, living in unity, also choose to live under the rule of other khagans. Of course, these thoughts did not stem from the poet's Turkish prejudices, he pointed out that the Turks were just as a nation. According to Nizami Ganjavi, justice is a concept related to religious beliefs. The poet thinks that the creation of a just society will be possible due to the existence of a just ruler. According to Nizami, the administration of justice in the political sphere is better than the justice of individuals. No matter how much it is accepted that society consists of individuals, we must not forget that the implementation of laws is in the hands of the state and government. This means that if justice is not done at the state level, it will not be possible for society to have a good day. According to Nizami, if justice is not done by state decisions, the rights of just individuals will be violated. Nizami's views on justice, based on the "Policy Paper" on socio-political affairs, prove that he was a public-minded philosopher. Despite living in the Middle Ages, the principles of justice are still practiced on roughly the same basis. This shows that the problems that Nizami has been working on throughout his career are still relevant. Nizami's views on justice, morality and equality are a clear example of the highest level of his Muslim thinking. Keywords: poem, artistic thinking, morality, justice, perfection, ideal society Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: Prof. Sayalı Sadıqova tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 156 GÜLTƏKİN ABDULLAYEVA Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent ADPU Pion2691@rambler.ru OXU MATERİALLARININ TƏDRİSİ PROSESİNDƏ ŞAGİRDLƏRİN BƏDİİ TƏFƏKKÜRÜNÜN İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİ Xülasə Bu məqalə Azərbaycan dili dərslərində şagirdlərin bədii təfəkkürünün inkişafı məsələlərinə həsr olunmuşdur. Burada ibtidai siniflərin oxu materiallarının tədrisi prosesində bədii təfəkkürün inkişaf yolları və vasitələri öz əksini tapmışdır. Bədii dilin yaranmasında iştirak edən vasitələr içərisində söz mühüm yer tutur, aparıcı rol oynayır. Bədii obrazlar, əsasən, sözün köməyi ilə yaranır və formaya düşür. Məzmun və forma ayrı-ayrı məfhumlar olsalar da, zahirən müstəqil görünsələr də onlar ayrılıqda mövcud deyil, dialektik vəhdətdədirlər.Təlim prosesində bunların vəhdəti, birinin digəri üçün əsas olmasi gözlənilməlidir. Təhlil zamanı bunlardan birinin nəzərdən qaçırılması əsərin tam aydınlığı ilə başa düşülməsinə mənfı təsir edir. Hər hansı bir əsərin təhlilində ideya və süjeti dil, üslub, sənətkarlıq məsələləri ilə kompleks şəkildə təsirli çatdırmaq mümkündür. Bədii əsərin tədrisində ancaq məzmun, çılpaq sosioloji söhbət kəmiyyət göstəricisidir. Bədii məzmun bədiiliyi təmin edən elementlərin təhlili ilə açılmalıdır. Belə olduqda əsərin bədii keyfiyyəti, estetik məziyyəti aşkar olur. Əsər oxucu məktəblinin yalnız yaddaşına deyil, həm də duyğularına hopur. Duyularaq, yaşana-yaşana dərk olunan əsər ya gec unudulur, ya da heç unudulmur. Bədii detalların şərhi məktəblidə bədii zövq aşılayır, onun estetik səviyyəsini yüksəldir. Şübhəsiz ki, orta məktəbdə bədii əsərlərin dil və üslubunun öyrədilməsi məsələsinin müvəffəqiyyətli həlli ibtidai siniflərdə oxu təliminin düzgün təşkilindən asılıdır. Bədii dilin ifadəli cəhətlərinə şagirdlərin diqqətini tərbiyə etmək psixologiyanın maraqlı problemlərindən biridir. Bədii obrazların düzgün canlandırılması məzmunun dərindən başa düşülməsinin əsas şərtidir. Bədii əsərin başa düşülməsi onun estetik cəhətdən dərk olunması deməkdir. Oxu dərslərində əsərin bədii cəhətləri və dilinə diqqət yetirilməsi oxunmuş materialın şagirdlər tərəfindən dərindən başa düşülməsini təmin edir. Bu da bədii əsərin estetik təsirini artırır. Açar sözlər: kurikulum, bədii təfəkkür, obrazlı sözlər, bənzətmə, epitet, metafora Cəmiyyətin indiki inkişaf mərhələsində yüksək mədəniyyətli adamlar tərbiyə edib yetişdirmək, onların estetik zövq və ideallarını formalaşdırmaq, sənət əsərindən Filologiya məsələləri, № 5, 2021 157 baş çıxarmağı, doğma dilin əzəmət və gözəlliyini duymağı, onu dərk etməyi öyrətmək məktəbin başlıca vəzifəsidir. Bədii mətnlərdə söz və söz birləşmələri həqiqi mənadan daha çox məcazi mənada işlənərək nitqi canlı edir, təfəkkürü oyadır, şagirdlərin lüğətini inkişaf etdirir. İbtidai siniflərdə şagirdlərin gücünə müvafıq bütün imkanlardan istifadə etməklə, bədii mətnlərdə verilmiş obrazlı ifadələr (bənzətmə, epitet, metafora, perifraz və s.) üzərində iş aparmaq lazımdır. İbtidai siniflər üçün Azərbaycan dili fənni üzrə təhsil Proqramında (Kurikulumda) mətn üzərində iş zamanı şagirdlərdən insanın, təbiətin və s. aydın təsvirini seçməyi və öz nitqləıində işlətməyi bacarmaları tələb olunur. Belə ki şagirdlər kitab üzərində işləməklə oxuduqları mətndə əsas fikri ayırmağa, fikirlər arasında məntiqi əlaqə yaratmağa çalışırlar. Onlar oxuduqları əsərin sadə təhlili yollarını öyrənirlər: əsərdə iştirak edən şəxslərin hərəkətlərini qiymətləndirir, sərrast söylənmiş obrazlı ifadələri, həmçinin xasiyyətnamə üçün material seçirlər. Bu tələblər Kurikulumda belə ifadə olunur: Ümumi təlim nəticələri Sərbəst, düzgün, sürətli, şüurlu, ifadəli oxuyur və savadlı yazır. Məzmun xətləri Oxu. Şagirdlərin dil duyumunun inkişafını, fikrin ifadə olunmasında sözün məna xüsusiyyətlərinin, cümlə və mətnin rolunun anlaşılmasını, ...dilin gözəlliyinə, üslubi imkanlarının zənginliyinə şagirdlərin maraq və məhəbbətinin formalaşmasını təmin edir. Təlim nəticələri • Mətni düzgün, sürətli, şüurlu, ifadəli oxuyur • Bədii və elmi-kütləvi mətnləri fərqləndirir. Məzmun standartları • Nitqində sadə bədii ifadələrdən istifadə edir (II sinif). • Fikirlərini aydın və obrazlı etmək məqsədilə bədii ifadələrdən istifadə edir (III sinif). • Verilmiş sadə mətni bədii ifadə vasitələri ilə zənginləşdirməklə obrazlı və emosional nəql edir (IV sinif) • Mətnin ideyasını müəyyənləşdirir və obrazları sadə şəkildə səciyyələndirir. [1] İbtidai siniflərdə tədris olunan bədii mətnlərdə müxtəlif məcazlar və digər obrazlı ifadələr vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, ibtidai siniflər üçün mövcud dərsliklərdə şagirdlərin lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsinə və mətnlərin məzmununun mənimsənilməsinə xidmət edən materiallara daha çox yer verilir. Şagirdlərin obrazlı nitqinin və bədii təfəkkürünün inkişaf etdirilməsi bir növ “kölgədə qalır”. Bu səbəbdən xüsusilə II-III siniflərdə bədii materialların “qıtlığı” Filologiya məsələləri, № 5, 2021 158 özünü göstərir. Müəllimlər həmin boşlüğü doldurmaq üçün ehtiyac olduqda, əlavə oxu materiallarından istiadə edə bilərlər. Təcrübə və müşahidələr göstərmişdir ki, ibtidai siniflərdə bədii əsərlər tədris olunarkən bədii ədəbiyyatın spesifikası obrazlılığı əksər hallafda nəzərə alınmır, onların tədrisi elmi-kütləvi mətnlərin oxusundan az fərqlənir. Əsərdə təsvir olunanların düzgün qavranılması və aydın təsəvvür olunmasınakömək edən bədii vasitələr üzərində lazımi iş aparılmır. Mətndəki bədii təsvir və ifadə vasitələrinin tapılmasına az diqqət yetirilir, müəllif tərəfındən bu və ya digər sözün seçilməsi səbəblərinə təsadüfi hallarda nəzər salınır. Həmin sahələrdə uşaqların müşahidəçilik qabiliyyətləri inkişaf etdirilmir, onların ədəbi görüş dairələri genişləndirilmir. Təəssüf ki, müəllimlərin əksəriyyəti yalnız məzmunun dərk edilməsinə, şagirdlərə çox şey öyrədilməsinə fikir verir. Oxu zamanı yazıçının hissi, həyəcanı, lirikası, obrazların əhvali-ruhiyyəsi, əsərin ən təsirli yerləri şagirdlərə çatdırılmır və mənimsədilmir. Nəticədə əsərdəki bədiilik, oynaqhq, axıcılıq pozulur, onun bədii təsiri azalır, əsər obrazlı qavranmır. Şagirdlər oxuduqları bədii əsərlərin dilinin, ondakı obrazlı ifadələrin, dəqiq, sərrast sözlərin bədii qüvvəsini və gözəlliyini başa düşmür, hiss edə bilmir, nitqində istifadə etmir və onlardan zövq almırlar. [4] İbtidai siniflərdə bədii mətnlərin dili üzərində işin təşkilindəki nöqsanlar, əsasən, bu sahədə müəllimlərə kömək göstərən sanballı metodik vəsaitin olmaması, elmi-tədqiqat işlərinin aparılmaması ilə əlaqədardır. Metodik ədəbiyyatda bədii mətnlərin dili üzərində işin təşkili iki istiqamətdə nəzərdən keçirilir: a) şagirdlərin lüğətini zənginləşdirmək və nitqini inkişaf etdirmək vasitəsi kimi: b) oxunmuş əsərin məzmununu obrazlı şəkildə başa düşmək vasitəsi kimi. Qeyd etmək lazımdır ki, məsələnin birinci cəhəti daha geniş işıqlandırılmış, bu problem üzrə qiymətli elmi-tədqiqat işləri mövcuddur. Lakin bədii əsərlərin məzmununun obrazlı surətdə qavranılması və dərindən başa düşülməsi məqsədi ilə onun dili üzərində işlə əlaqədar məsələlər az öyrənilmişdir. Bu qüsurlar fənn kurikulumunun tətbiq olunduğu indiki dövrdə özünü daha çox göstərir. Şagirdlərin nitqinin bədii söz və ifadələrlə zənginləşdirilməsinin bünövrəsi aşağı siniflərdən qoyulur. Bu sahədə işin ilk mərhələsi obrazlı söz və ifadələrin mətndəki rolunu başa salmaqla poetik dilə maraq oyatmaqdan, ikinci mərhələ isə həmin söz və ifadələr hesabına şagirdlərin nitqinin ifadəliliyini təmin etməkdən ibarət olmalıdır. Bunların yerinə yetirilməsi üçün müəllim dərsə hazırlıq prosesində obrazlı söz və ifadələri seçməli, onlar üzərində aparılan işi planlaşdırmalı, bu obyektlərin şüurlu mənimsənilməsinə çalışmalıdır. V.Oseyevanın «Üç ana, üç öğul» hekayəsində (II sinif) oğlanlardan birinin mahnı oxuması bülbülün səsi ilə müqayisə olunur: bülbül kimi oxuyur. Sanki bu obraz hamı tərəfindən başa düşülür: bülbül kimi oxuyur, deməli, çox yaxşı oxuyur. Lakin unutmaq olmaz ki, bülbülün nəğməsini eşitməyən uşaq da vardır. Belə olduqda həmin obrazın şagirdlər tərəfindən formal qavranıla bilməsi təhlükəsi meydana çıxır. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 159 Buna görə də şagirdləri bənzətmə ilə tanış etmək üçün elə misallar götürmək lazımdır ki, buradakı əşya uşaqlara yaxşı tanış olsun. Məsələn, H.Ziyanın «Mən də yaradım» şerində deyilir: ... Küçə görürəm, Güzgü tək hamar. Küçənin hamar olmasının güzgü ilə müqayisə olunması şeirin emosional səviyyəsini yüksəltməklə yanaşı, onun uşaqlar tərəfindən başa düşülməsinə səbəb olur. İbtidai sinif dərsliklərində bənzətmələr müəyyən yer tutur. Onlara tədricən, rəngarəng üsullarla yanaşmaq lazımdır. Onların izahı məntiqi təhlilə gətirib çıxarmamalıdır. Şagirdlərin təsəvvüründə obrazları canlandırmaq üçün belə tapşırıqlar verilə bilər: «Təsəvvür edin ki, qar yağır. Qar dənəcikləri havada fırlanaraq yavaşca paltarınızın üstünə düşür. Onlar nəyə oxşayırlar? Uşaqlar qarı ulduz, pambıq, ağ örtük, yorğanla müqayisə edirlər». Bənzətmələrlə bağlı müstəqil işlərdən geniş istifadə olunmalıdır. III sinif şagirdlərinə təbiəti müşahidə etmək əsasında payızı və qışı təsvir etmək tapşırığı verilir. Onlar nitqlərində bənzətmələri aşağıdakı şəkildə işlədirlər: «Payızda meşə alabəzək görünür. Ağacların yarpaqları rəngini dəyişir. Qayın, ağcaqayın və cökənin yarpaqları limon kimi sapsarı olur. Həmişəyaşıl ağaclar atlas kimi parıldayır».«..Hava soyuqdur. Şiddətli külək əsir. Şaxta qılınc kimi kəsir» və s. III sinif şagirdləri «Kənd səhəri» inşasında bənzətmələrdən aşağıdakı şəkildə istifadə etmişlər. «Səhərdir. Günəş hər tərəfi qızdırır. Otların üzərinə düşən şeh inci kimi parıldayır. Ağ yasəmən kimi pambıq açılmışdır. Adamlar tarlada işləyirlər». Bədii mətnlərdə epitetlərə də rast gəlinir. Epitetlər üzərində iş əşyanın nə üçün başqa cür deyil, məhz belə müəyyənləşdirilməsinin izahından başlanır. M.Rahimin «Quzu» şerində «Gəl, tükləri məxmər quzum» ifadəsində işlənmiş «tükləri məxmər» epiteti üzərində müəyyən iş apardıqdan sonra şagirdlər tərəfındən belə izah olunur: quzunun tükləri məxmər kimi yumşaq, hamar, parlaq, gözəl olduğu üçün belə adlandırılmışdır. Əgər I-II siniflərdə şagirdlər epitetləri sadəcə olaraq izah edirlərsə, III–IV siniflərdə epitet rolunda çıxış edən sözlərin emosional-ekspressiv çalarlarına diqqət yetirməlidirlər. Şagirdlər başa düşməlidirlər ki, M.Seyidzadənin «Bahar nəğməsi» şeirində «coşan sellər», «qızıl lalə» kimi ifadələr şairin sevincini, şən əhval- ruhiyyəsini bildirir. III və IV siniflərdə epitetlər tapılması üçün xüsusi tapşırıqlar yerinə yetirilir. Uşaqlara təklif olunur ki, onlara tanış olan əşyanı (dəniz, hava, günəş və s.) yaxşı təsvir etmək üçün müvafiq sözlər fikirləşib söyləsinlər. Uşaqlara quşları, heyvanları yaxşı təsvir etmək üçün sifətlər artırıb yazmaq tapşırığı verilir. Təyinlər seçilməsi obrazlı təfəkkürü, müşahidəçilik qabiliyyətini inkişaf etdirmək üçün xüsusilə faydalıdır. Epitetlər üzərində iş qrammatik Filologiya məsələləri, № 5, 2021 160 mövzuların, birinci növbədə, sifətlərin öyrədilməsi ilə daha çox əlaqələndirilir. Uşaqlar inanırlar ki, bu nitq hissəsinin güclü ifadə və təsvir imkanları vardır. Məlum olduğu kimi, metaforalar qüvvətli təsvir gücünə malikdir. Metaforada hər hansı oxşar əlamətinə görə bir hadisə tamamilə başqasının üzərinə keçir, bununla da poetik lövhələr yaranır: Sönməz bir günəşsən, öz tellərinlə Qatı qaranlığı bir anda boğdun. Ellərə xoş gələn əməllərində Baharın qoynundan xəzanı qovdun. Burada metaforalar bütöv bir poetik fraza yaratmışdır. Müəllim şeirdəki fikri şagirdlərə belə çatdırır: Şair demək istəyir ki, inqilab zülmü, əsarəti bir anda məhv etdi, öz əməlləri ilə ağır günləri, çətin vəziyyəti aradan qaldırdı, xalqımıza xoşbəxtlik gətirdi. Metaforalarm izahı II sinifdən başlanır (terminsiz). Uşaqlar «Səməni» şeirində oxuyurlar: Budaqlarda axşam, səhər Şəfəq saçsın şux meyvələr Sevincimiz başdan aşsın Bahar, günəş qucaqlaşsın. Şagirdlərə izah olunur ki, meyvələrin şəfəq saçması, baharla Günəşin qucaqlaşması kimi ifadələr baharın gəlişi ilə əlaqədar şairin sevincini bildirir. Dildə metaforalarm əhəmiyyətini başa salmaq üçün tapmacalar üzərində aparılan işin təsiri çoxdur. Ikinci sinif şagirdlərinə tapmaca söylədilir: Su içində üzərəm, Sudan çıxsam elərəm Əynimdə pullu paltar Məni torla tutarlar. Burada metafora bütöv bir lövhə təşkil edir. Müəllim sual verır: - Nə üçün tapmacada pullu paltardan bəhs olunur? Məgər pullu paltar olar? - Yox, pullu paltar dedikdə balığın dərisi nəzərdə tutulur. - Daha hansı əlamətlərinə görə tapmacada balıqdan bəhs edildiyini söyləmək olar? - Tapmacada deyilir: su içində üzərəm, sudan çıxsam ölərəm, məni torla tutarlar. Bu əlamələr balığa aiddir. - Uşaqlar, fikirləşib tapmaca söyləyin. Tapmacalar uşaqların yaradıcılıq hissini inkişaf etdirir. Uşaqların özləri tərəfindən söylənilmiş aşağıdakı tapmacalar bu sahədə mühüm əhəmiyyət kəsb edir: «İçində qışdır, çölündə bahar» (II sinif) «Çağırıram hündürdən, səsim gəlir kəndirdən» (II sinif) Filologiya məsələləri, № 5, 2021 161 Göründüyü kimi, bütün tapmacaların əsasını metaforalar təşkil edir. Z.Cabbarzadənin «Kənd» şeirindəki (II sinif) metaforalar üzərində düzgün iş aparılması onun şagirdlər tərəfındən bədii surətdə qavranılmasına kömək edir. Qabaqcıl müəllimlər bu şeirdəki obrazlı müqayisələri məzmunun mənimsədilməsi ilə əlaqəli aparırlar. Bu məqsədlə müəllim gıriş müsahibəsi və şerin nümunəvi oxusundan sonra izahlı oxu aparır: - Günəş nə vaxt çıxır? - Günəş səhər çıxır. - Burada ilin hansı fəslində günəşin çıxmasından danışılır? - Yay fəslində günəşin çıxmasından danışılır. - Nə üçün «Qızıl günəş» deyilir? - Yay səhərində günəş qızıl kimi parlaq olur. - Nəyin alışıb yandığını demək olar. - Odunun, kağızın, taxtanın alışıb yandığını demək olar. - Bunu necə başa düşürsünüz: «sular alışıb yanır», Sular alışıb yanarmı? - Bu o deməkdir ki, günəşin qızıl rəngli şüaları suyun üzərinə düşərək onu parladır. Adama elə gəlir ki, su alışıb yanır. - Şeirdə geniş düzlər nəyə oxşadılır? Bu barədə nə deyilir? - Geniş düzlər yaşıl çəmən kimi uzanır. - Pambığın açılması nə ilə müqayisə olunur və nə üçün? - Açılmış pambıqlar ağ yasəmənə bənzədilir. Yasəmən ağ olduğu üçün açılan pambıq onunla müqayisə olunur. - Şair nə üçün «Şən qızlar» deyir? Qızlar nə üçün şəndirlər? - Tarlada məhsul çoxdur. Açılmış pambığı topladıqca qızlar sevinirlər. - Şeirdə şən qızlar nəyə oxşadılır? Şair bunu necə ifadə edir? - Şeirdə şən qızlar ulduzlara oxşadılır. Burada deyilir: Sanki mavi göylərdən yerə ulduzlar enmişdir. Müəllim bədii təsvir vasitələrinin təsirini hiss etdirmək məqsədilə şerdə işlənmiş obrazlı ifadələri ataraq aşağıdakı şəkildə oxuyur və lövhəyə yazır: «Səhərdir, günəş çıxmışdır. Geniş düzlərdə pambıq açılmışdır. Qızlar tarlada çalışırlar». Göründüyü kimi, məzmun dəyişilməmişdir. Müəllim bunu şeirın özü ilə müqayisə etdirir və hansının təsirli olduğunu və xoşa gəldiyini soruşur. Əlbəttə, şagirdlər tərəddüd etmədən şeri üstün tuturlar. [2] Şagirdlər şerdəki şən əhvali-ruhiyyəni hiss etməlidirlər. Müsahibədən sonra uşaqlara kənd səhərini təsvir edən şəkil çəkmək tapşırılır. Mətndəki obrazlı ifadələrin şüurlu mənimsənilməsi üçün mühüm vasitələrdən biri ekskursiyalardır. Şagirdlər müəllimin verdiyi plan əsasinda payız fəslində meşəyə, parka, bağa və s. keçirilən ekskursiya zamanı havanı, otları, meyvələri, quşları və s. müşahidə etdikdən sonra mətnlərdən təbiətin təsviri verilən bir parçanı əzbərləmək və ya oxutdurmaq, bitki, heyvan və s. ilə əlaqədar bildikləri atalar sözü, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 162 tapmacaları söylətdirmək obrazlı ifadələrin şüurlu mənimsənilməsinə, bədii əsərin dərindən başa düşülməsinə kömək edir, şagirdlərin nitqini zənginləşdirir və ifadəli edir. Məsələn, M.Rzaquluzadənin «Payız gəlir» şeirindən: «...Bağçalarda, meşələrdə, Hər yer yumşaqdır, nəmişdir Xəzəllərdən yerə sanki Rəng-rəng xalça döşənmişdir»... misraları oxunub müşahidə edilənlərlə müqayisə olunur. Şagirdlərin bilavasitə müşahidə etdikləri ilə şeirdəki təbiət təsvirinin belə tutuşdurulması, bir tərəfdən, bu fikrin oyanmasına səbəb olur ki, şairin yazdıqları da onların gördükləri şeylərdən başqa bir şey deyildir. Digər tərəfdən isə, təbiətdə baş verən dəyişikliklərin emosional qavranılmasına səbəb olur. Qavranılmışların sözlə belə ifadəsi onları obrazlı ifadələr işlətməyə sövq edir. Oxunmuş əsərlərdə bədii obrazların şagirdlər tərəfindən düzgün canlandırılması, hər şeydən əvvəl, onların həyat təcrübəsindən, müşahidə, təəssürat və biliklərinin həcmindən asılıdır. Biliklər qavrayışı kütləşdirmir, əksinə, onu daha dəqiq və dərin edir, həm də nəzərə almaq lazımdır ki, əvvəllər qazanılmış biliklər şagirdlərin təsəvvüründə, sadəcə olaraq, yenidən canlanmır, onlar yenidən mənalandırılır və dərk olunur. «Uşaq nə qədər çox görmüş, eşitmiş, hiss etmiş, nə qədər çox bilmiş və mənimsəmiş olarsa, onun təxəyyül fəaliyyəti bir o qədər əhəmiyyətli və məhsuldar olacaqdır”. [3] İbtidai sinif şagirdlərində bədii əsərlərin oxusu prosesində yaranmış obrazlar o zaman aydın və parlaq olur ki, təsvir olunan lövhələr şagirdlərə tanış olsun, onlar tərəfindən tez–tez müşahidə edilmiş olsun. Belə olduqda uşaq eşitdiyi və oxuduğu hadisə və əlamətləri əyani şəklə asanlıqla keçirir. Əgər haqqında danışılan əşya və hadisələr uşağın həyat təcrübəsində kifayət qədər öz əksini tapmamışsa, onların obrazları şagirdlərin təsəvvürlərində son dərəcə qeyri–sabit, zəif və sönük olur, baş vermiş müxtəlif assosiasiyaların təsiri altında asanlıqla dəyişilir. Əyani materiala istinad etmək bərpaedici təxəyyülün fəaliyyətinə həmişə kömək edir, canlandırılan obraz məzmunca daha dəqiq, parlaq və canlı olur. Lakin bədii obrazların düzgün canlandırılmasına çox zaman uşaq təsəvvürlərinin «dar» konkretliyi mane olur, buna görə də ibtidai sinif şagirdləri məcazi mənada işlənmiş mücərrəd obrazları, onların əlamətlərini canlandırmaqda çətinlik çəkir, bəzən buna nail ola bilmirlər. Ədəbiyyat və incəsənətin inkişafında başlıca xətt xalqın həyatı ilə əlaqəni möhkəmləndirməkdən, cəmiyyətin həyatının zənginliyini və müxtəlifliyini doğru və yüksək bədiiliklə əks etdirməkdən, mənəvi dəyərləri ilhamla və parlaq surətdə təsvir etməkdən ibarətdir. Göründüyü kimi, müasir dövr ədəbiyyat sahəsində yüksək səviyyəli əsərlərin yaradılması tələbini irəli sürür. Sənət əsərinin yüksək bədiiliklə yaradılması, yazıçının dil və üslubunun sadəliyi, lakonikliyi, dərin ifadəliliyi, tutarlılığı ilə bağlı olan bir məsələdir. Buna görə də məktəbdə yazıçının sənətkarlığının başa salınmasında bədii əsərin dil və üslubunun öyrədilməsinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 163 İbtidai məktəbdə ana dilinin tədrisi uşaqlara dilin obrazlı ifadə vasitələri haqqında nəzəri məlumatlar vermək məqsədini qarşısına qoymamışdır. Bütün işlər praktik xarakter daşıyır və nitq inkişafı sisteminə tabedir. Deyilənləri ümumiləşdirərək, ibtidai məktəbdə bədii ifadələr üzərində işin aşağıdakı üsullarını göstərmək olar: a) mətndəki obrazlı söz və ifadələri tapmaq; b) mətndə şagirdlər tərəfındən tapılmış və ya müəllim tərəfindən göstərilmiş söz və ifadələrin mənasını izah etmək; c) müəllimin sualı əsasında obrazı illüstrasiyalaşdırmaq, bədii təsviri, oxunmuşları təsəvvürdə canlandırmaq; d) təhlil olunmuş və başa düşülmüş obrazlardan danışıq, nağıl zamanı, yazılı inşa və ifadələrdə istifadə etmək; e) bənzətmə, epitet seçilməsi, tapmaca tərtib olunması və s. üzrə xüsusi çalışmalar. Bədii əsərlər üzərində iş şagirdlərin ədəbi görüş dairəsini genişləndirir. Eyni zamanda onların emosional təəssüratlarını zənginləşdirir, bədii sözün mənasını başa düşməyə, mətndə onun rolunu anlamağa, bədii obrazları düzgün canlandırmağa, oxunmuş əsərin məzmununun dərindən mənimsənilməsinə, şagirdlərin nitqinin ifadəliliyinə, oxunmuş materialın şüurlu qavranmasına kömək edir. İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün Ana dili kurikulumu (I- IV siniflər). Bakı, 2007 2. Abdullayev A. Qiraət dərslərində bədii əsərlərin dili üzərində işin təşkili. Bakı, 1979. 3. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2017. 4. Kərimov Y. İbtidai siniflərdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. Bakı, 2013 Г.АБДУЛЛАЕВA РАЗВИТИЕ ХУДОЖЕСТВЕННОГО МЫШЛЕНИЯ УЧАЩИХСЯ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ МАТЕРИАЛОВ ЧТЕНИЙ РЕЗЮМЕ Данная статья посвящается вопросам развития художественного мышления на уроках Азербайджанского языка. В ней излагаются пути и средства по развитию художественного мышления в процессе обучения на уроках чтения в начальных классах. Среди средств, участвующих в формировании литературного языка, слово занимает важное место и играет ведущую роль. Художественные образы возникают и обретают форму в основном с помощью слов. Хотя содержание и форма являются отдельными понятиями и кажутся самостоятельными, они не существуют раздельно, а в Filologiya məsələləri, № 5, 2021 164 диалектическом единстве. В процессе обучения следует ожидать, что их единство станет основой друг для друга. Игнорирование одного из них при анализе отрицательно сказывается на полном понимании произведения. При анализе любого произведения можно эффективно передать идею и сюжет в комплексе с вопросами языка, стиля, мастерства. В обучении художественной литературы качественным показателем являются лишь содержание и социологическая беседа. Художественное содержание должно открываться анализом элементов, обеспечивающих художественность. В этом случае раскрываются художественное качество и эстетические достоинства работы. Произведение проникает не только в память школьника, но и в его чувства. Произведение, которое ощущается и воспринимается, либо забывается поздно, либо никогда не забывается. Интерпретация художественных деталей прививает школьнику художественный вкус, повышает его эстетический уровень. Несомненно, успешное решение вопроса обучения языка и стиля художественных произведений в средней школе зависит от правильной организации обучения чтению в начальных классах. Правильная анимация художественных образов – главное условие глубокого понимания содержания. Понимание художественного произведения означает его эстетическое осмысление. Уделяя внимание художественным аспектам и языку произведения на уроках чтения, обеспечивается глубокое понимание прочитанного материала учащимися. Это также увеличивает эстетический эффект художественного произведения. Ключевые слова: курикулум, художественное мышление, образные слова, эпитет, метафора G.ABDULLAYEVA THE DEVELOPMENT OF STUDENTS' ARTISTIC THINKING IN THE PROCESS OF LEARNING READING MATERIALS SUMMARY This article is devoted to the development of artistic thinking in the Azerbaijani language lessons. It sets out ways and means to develop artistic thinking in the process of learning in reading lessons in primary schools. Among the means involved in the formation of a literary language, the word occupies an important place and plays a leading role. Artistic images arise and take shape mainly with the help of words. Although content and form are separate concepts and seem to be independent, they do not exist separately, but in dialectical unity. In the process of learning, it is expected that their unity will become the basis for each other. Ignoring one of them in the analysis negatively affects the full understanding of the work. When analyzing any work, you can effectively convey the idea and plot in combination with Filologiya məsələləri, № 5, 2021 165 questions of language, style, and skill. In the teaching of fiction, the only qualitative indicator is the content and the sociological conversation. The artistic content should be opened by analyzing the elements that provide artistry. In this case, the artistic quality and aesthetic advantages of the work are revealed. The work penetrates not only into the memory of the student, but also into his feelings. A work that is felt and perceived is either forgotten late or never forgotten. The interpretation of artistic details instills an artistic taste in the student, increases his aesthetic level. Undoubtedly, the successful solution of the problem of teaching the language and style of works of art in secondary school depends on the correct organization of reading instruction in primary classes. Correct animation of artistic images is the main condition for a deep understanding of the content. Understanding a work of art means understanding it aesthetically. Paying attention to the artistic aspects and the language of the work in reading lessons ensures a deep understanding of the material read by students. It also increases the aesthetic effect of the artwork. Keywords: curriculum, artistic thinking, figurative words, epithet, metaphor Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Pəri Paşayeva tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 166 ŞAHANƏ MƏMMƏDOVA Bakı Dövlət Universiteti Ünvan: AZ 1148, Bakı, Z. Xəlilov küçəsi shahanamammedovah@gmail.com CƏFƏR CABBARLININ YARADICILIĞINDA QADIN AZADLIĞI Açar sözlər: Cəfər Cabbarlı, qadın hərəkatı, qadın azadlığı, qadın obrazları, qadınların təhsili, Azərbaycan qadını, səhnədə qadın Ключевые слова: Джафар Джаббарлы, женское движение, эмансипация женщин, образы женщин, женское образование, Азербайджанские женщины, женщины на сцене Key words: Jafar Jabbarly, women’s movement, emancipation of women, images of women, women’s education, Azerbaijani women, women on stage Görkəmli şair, nasir, ssenarist, dramaturq , felyetonçu-jurnalist kimi ədəbiyyat və mədəniyyət tariximizdə böyük yer tutan Cəfər Cabbarlı yaradıcılığı boyu yorulmadan çalışmış, həm müasirlərinə, həm də özündən sonrakı ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərinə örnək olmuşdur. Onun yaradıcılığı mövzularının rəngarəngliyi və aktuallığı baxımından əvəzolunmazdır. O, cəmiyyətdə hökm sürən ədalətsizlik, səfalət içərisində yaşayan insanların acınacaqlı halı, cəhalətin, yalançı din xadimlərinin tənqidi, ailə-məişət problemləri, teatrımızın inkişafı və s. bu kimi problemləri əsərlərində əks etdirmiş, cəmiyyətin şüurunda, həyata baxışında dəyişiklik yaratmağa çalışmışdır. C.Cabbarlını bütün yaradıcılığı boyu düşündürən məsələlərdən biri də qadın azadlığı-qadınların cəmiyyətdəki yeri, hüquqlarının tapdanması,təhsil alması,ictimai işlərə cəlb olunması kimi problemlər idi. Bildiyimiz kimi, Azərbaycanda qadın hərəkatı XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində başlamış, Azərbaycanın demokratik mətbuatı, M.F.Axundzadə, C.Məmmədquluzadə kimi ədiblər öz əsərlərində qadın azadlığı məsələlərinə geniş yer vermişdilər. Xüsusilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra qadın azadlığı hərəkatı daha geniş şəkil almış, qadınlara kişilərlə bərabər hüquqların verilməsi, onların əməyinin eyni meyarlara əsasən qiymətləndirilməsi kimi problemlər gündəmi daim məşğul etmişdir. Sözsüz ki, C.Cabbarlı kimi həssas, mütərəqqi görüşlü bir şəxsiyyət bütün bunlara biganə qala bilməzdi. O, müxtəlif janrlarda yazdığı əsərlərində bu mövzuya dəfələrlə toxunmuş, yaddaqalan qadın obrazları yaratmışdır. Onun yaratdığı qadın obrazları öz xarakterləri və taleləri ilə həm bir-birinə bənzəyir, həm də bir-birindən fərqlənirlər. Bu qadınlardan bəziləri müti, çarəsiz, bəziləri isə cəsarətli, mübariz Azərbaycan qızlarıdır. M.Ə.Rəsulzadə Filologiya məsələləri, № 5, 2021 167 C.Cabbarlının qadın obrazları haqqında yazırdı: “Cabbarlının əsərlərindəki qadın surətləri passiv etirazdan başlayaraq aktiv protestə və sosial mübarizəyə qədər yüksəlir.” (1,66 ) C.Cabbarlının hekayələrindəki qadın obrazlarının əksəriyyəti öz bədbəxt taleləri, faciəvi aqibətləri, köhnə əxlaq normaları qarşısındakı acizlikləri ilə bir-birinə bənzəyirlər. Məsələn, “Gülzar” hekayəsinin qəhrəmanı saf, məsum, təmiz əxlaqlı Gülzar namusu ləkələndikdən sonra köhnə əxlaq normalarının təsiri altında əzilir. Əvvəl Gülzara hörmət və rəğbət bəsləyənlər artıq ona nifrətlə baxırlar. Qəlbində Gülzarın məsum olduğuna inanan Mənsur el tənəsindən qorxub ondan üz döndərir. Tez-tez öz daxili aləminə qapılan, iztirab çəkən, “Quran”ı bağrına basıb ondan imdad diləyən Gülzar ədalətsiz cəmiyyət qarşısında acizdir. Mövhumatın bədbəxt etdiyi Gülzarın hisslərini müəllif belə ifadə edir: “ Ona belə gəlirdi ki,bu haqsızlıqdan dünya uçulacaq, ulduzlar töküləcək, bütün kainat alt-üst olacaqdır. O da bunu istəyirdi. Lakin heç bir şey yox idi. Göylərin sonsuz dərinliklərində yerləşmiş ulduzlar öz daimi sakitlikləri ilə durmuş, hamısı sanki bir nifrətlə ona baxıb gülürlərdi. Yenə kainat olduğu vəziyyətində durmuş, adi vüqar və əzəməti ilə həyatın faciələrinə gülümsəyirdi.”(2,271) Sentimental üslubda yazılmış hekayədə müəllif Gülzarın daxili iztirablarına,düşüncə və duyğu-larına geniş yer vermişdir. Gülzara edilən haqsızlıqla barışa bilməyən müəllif “Dilbər” hekayəsində isə qadınların təhsili probleminə toxunmuşdur. Təhsilli qadın-təhsilli millət şüarı ilə həmfikir olan C. Cabbarlı qa-dınların təhsil almalarını, hüquqlarını dərk etmələrini, cəmiyyətə faydalli insanlar yetişdirmələrini arzulayırdı. Xüsusən qızların gənc yaşda zorla ərə verilmələri, getdiyi ailənin ağır yükünü kiçik çiyinlərində daşımaları C.Cabbarlının həssas qəlbini dərindən yaralayırdı. “Dilbər” hekayəsinin qəhrəmanı Dilbər də yetkinlik yaşına çatmadan Mirzə Kərimə ərə verilir. Dilbərin atası Həsən kişi elmin faydasını anlasa da Mirzə Kərimə olan borcları onu qızını məktəbdən ayırmağa məcbur edir. Müəllif Dilbərin sonrakı taleyini ürəkağrısı ilə belə təsvir edir: “Günlər gəlib keçirdi. Dilbər məktəb sözünü qaldırmağa belə cəsarət etmirdi. Zatən, dərsdən də qalmamışdı; Mirzə Kərimin anası Molla Gülsüm ona Qurandan dərs verir, müqabiləyə oturdur, yasin əzbərlədirdi. Ara-sıra təzə çıxmış mərsiyələrdən də öyrədirdi. Dilbərin günü payminbər öyrənmək və cümə axşamları yasin, üçaylıqda isə Quran oxumaqla kecirdi. Paltar-palaz yumaq, qab-qaşıq yumaq, xörək hazırlamaq və bu kimi işlər də ağır bir yük kimi Dilbərin üzərinə düşmüş, göz açmasına imkan vermirdi.” (2,278) Lakin bir gün keçmiş sinif yoldaşları ilə qarşılaşan və xatirələri canlanan Dilbər gecə ikən haraya getdiyini özü də bilmədən evi tərk edir. Məqsədi yalnız “bu dirilər məzarından uzaqlaşmaq”(2,281) olan Dilbər sahilin qaranlığında yox olur. Ağlamaqdan başqa çarəsi olmayan Gülzarın, Dilbərin taleyi o zamanki bir çox Azərbaycan qızlarının taleyi idi. Bu qızlar çıxış yolunu çox zaman intiharda görürdülər. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 168 C.Cabbarlının qızların təhsil almasının vacibliyi probleminə toxunduğu digər hekayə -“Dilarə” də palçıqçı Bəşirin timsalında nümunəvi ata obrazı yaradılmışdır. Qızını təhsilli görmək istəyən ata fəlakətə uğrayır və məqsədinə çata bilmir. Bəşir kimi zavallılar üçün bu talenin adi bir hal olduğunu müəllif düşündürücü bir şəkildə bu cür ifadə edir: “ Səadət şərbətini tapıb içərkən, qədəhi salıb qırmaq, xoşbəxtlik yolunu tapıb, tam məqsədə çatarkən bir fəlakətə uğrayıb, məhv olmaq nə qədər acı olsa da, adi bir şey deyilmidir? ” ( 2,272) Əgər Gülzarın faciəvi taleyinin səbəbi mövhumat, ədalətsizlik idisə, Dilbərin və Dilarənin bədbəxt talelərinin kökündə yoxsulluq dururdu. C.Cabbarlı hekayə yaradıcılığında maraqlı mövzusu ilə diqqəti cəlb edən “Firuzə” (ilk adı “Bakı”) hekayəsində digər hekayələrinin əksinə təhsilli, cəmiyyətdə müəyyən mövqeyə malik Firuzə obrazını yaratmışdır. Firuzənin inkişafını 6 ildən sonra onunla ilk dəfə görüşən həyat yoldaşı Məmmədin dili ilə müəllif bu cür təsvir edir: “-Bax, geridə qalmış avam bir qadın indi həkimdir, maşın sürür. Bu inqilabdır; həyatda inqilab, məişətdə inqilab, insanların şüurunda inqilab...” (2,310) Bütün yaradıcılığı boyu teatrımızın, kinomuzun inkişafı yolunda dayanmadan çalışan, Azərbaycan qadınını səhnədə görməyi arzulayan C. Cabbarlı “Gülər” hekayəsində ürəyi səhnədə yaşayıb-yaratmaq arzusu ilə çırpınan, lakin arzusu ürəyində qalan gənc Gülərin obrazını yaradır və onun arzusunun reallaşmasına mane olan cəmiyyətə nifrətini bildirir. Müəllif Gülərin “vuruş səhnəsindən” zorla qoparılmasına təəssüf edir və düşüncələrini bu cür ifadə edir: “Onun istəyini qırdılar. Onun bacarığını öldürdülər. Onu canlı həyatdan, vuruş səhnəsindən qaytarıb, dörd divar arasına qapadılar... Öldürdülər...” (2,300) Xatirələri əsasında yazdığı “Gülər” hekayəsində C.Cabbarlı qadınların inkişafına mane olan “cəsədlərdən, meyitlərdən” tikilən hasarların bir gün məhz onların özü tərəfindən söküləcəyinə inam hissi ilə yanaşır və gələcəyə ümidlə baxır. C.Cabbarlı hekayələrində olduğu kimi dram əsərlərində də fərqli taleleri ilə seçilən qadın obrazları yaratmışdır. Əgər “Vəfalı Səriyyə” də hüququ əlindən alınmış Səriyyəni, “Solğun çiçəklər” də xəyanət qurbanı olan Saranı, “Aydın” da özünü fəda edən Gültəkini görürüksə, “Almaz”, “Dönüş” kimi əsərlərdə çətinliyə sinə gərən, möhkəm iradəyə sahib cəsur Azərbaycan qızlarını-Almazı, Gülsabahı müşahidə edirik. Azərbaycan qadınını azad görmək istəyən C.Cabbarlı “Sevili,Almazı,Gülsabahı yaratmaqla sanki Gülzarların,Durna və Saraların, Gültəkin və Firəngizlərin “heyfini” çıxır”, (3,47) onları əzən,məhvə sürükləyən cəmiyyətdən “intiqamını” alırdı. C.Cabbarlı qadın azadlığının əsas mənbəyini onun iqtisadi azadlığında görürdü və olduqca haqlı idi. “Qadına, ən başlıca, iqtisadi azadlıq lazımdır” (4,45) deyən müəllif bu fikrini Sevilin timsalında əyani şəkildə sübut edirdi. Əsərin başlanğıcında biz avam, sadəlövh Sevili görürük. O, günlərlə ac oturub Balaşın yolunu gözləyir, onun gecə-gündüz dayanmadan çalışdığına inanır. Balaş isə Sevili adam yerinə qoymur, onu insan içinə çıxarmağa utanır. Lakin hadisələrin Filologiya məsələləri, № 5, 2021 169 sonrakı gedişatında biz fərqli bir Sevil görürük. Artıq o, inkişaf etmiş,həyata baxışı dəyişmiş,şüurlu və eyni zamanda azad bir qadındır.Bu mənada Sevilin Balaşa dediyi sözlər yerinə düşür: “İndi mən həyata qarşı aciz deyiləm.İndi məndə qoç döyüşünə qarşı aslan pəncəsi vardır.” (4,53 ) Sevilin inkişaf edib dəyişməsində Gülüşün rolu isə danılmazdır. Gülüş Sevilin gözünü örtən “qara pərdə” ni yırtmaqla onun şüurunda inqilab yaranmasına səbəb olur. Əsərdə müəllif cəmiyyətin “Nədir namus?...” sualına “Yalnız qadınların daşıyacağı bir yükdür” (4,52 ) cavabını verməklə həm əxlaq, namus anlayışına öz münasibətini, həm də qadın və kişi bərabərsizliyinə etirazını bildirirdi. Gülüşün vasitəsilə öz fikirlərini ötürən müəllif onun dilindən “... əxlaq da elastiki bir şeydir. Bunu hər kəs öz arşını ilə ölçə bilər”(4,46) deyərək cəmiyyətin çürük əxlaq normalarına qarşı çıxırdı. Azərbaycan qadınının keçdiyi həyat yolunu- onun dünənini, bugününü, inkişaf edib dəyişməsini əks etdirən “Sevil” pyesi o zaman böyük səs-küyə səbəb olmuşdu. Tamaşaya qoyulduqdan sonra onun haqqında müsbət fikirlərlə yanaşı mənfi yanaşmalar da meydana çıxmışdı. Bu barədə C.Cabbarlının ömür-gün yoldaşı Sona xanım Cabbarlı öz xatirələrində yazırdı: “Tezliklə tamaşanın premyerası oldu və “Sevil” tamaşaçılar tərəfindən böyük sevinclə qarşılandı. Teatra çadralı gələn çoxlu qadın tamaşadan sonra evə çadrasız getdi. Buna baxmayaraq, əsər haqqında böyük mübahisələr qalxdı. Bəziləri Sevili əxlaqsız adlandırıb pyesin səhnədən çıxarılmasını tələb edirdilər. Bakıda çıxan bütün qəzetlər dalbadal “Sevil” barədə böyük məqalələr verirdilər. Bir dəfə soruşdum: -Ay Cəfər, nə olub ki, bütün qəzetlər “Sevil” dən yazır, böyük mübahisələr gedir? O dedi: -Sonası, demək, əsərdə bir şey var ki, mübahisə gedir. Bir şey olmasa mübahisə getməz. Demək, məsələ ciddidir.” ( 5,47 ) Haqqında gedən mübahisələrə baxmayaraq “Sevil” minlərlə qadının həyatına müsbət təsir göstərmiş, onların zülmət yolunu aydınladaraq həyatlarını dəyişmişdir. “Biz qadınlarımızı qəfəsdə saxlayan əlləri qırmalı, qadını azadlığa çıxarmalıyıq.”( 4,77 ) deyən C.Cabbarlı “Almaz” pyesində yaratdığı cəsarətli Almaz obrazı ilə qadınların kişilərdən daha iradəli, mənən məğlubedilməz olduqlarını diqqətə çatdırırdı. “ Mən “ Almaz” ssenarisini nə üçün yazdım?” adlı məqaləsində o, yazırdı : “ ... İstəyirik ki, qızlarımızda ictimai işə həvəs oyadaq, onların mübarizə iradəsini və cürətini artıraq. Hamı Almazı sevəcək və onunla ayaqlaşmağa çalışacaq. Almazın cəsarəti, möhkəmliyi ağır dəqiqələrdə belə qızlar üçün təskinlik və ilham mənbəyi olacaqdır.” (6,272 ) Qadınların ictimai işlərə cəlb olunması ilə yanaşı səhnəyə gəlişini də önəmli sayan C.Cabbarlı bu məsələni dram əsərlərində də əks etdirmişdi. “Bir azərbaycanlı qızı yaratmaq üçün xalqın bütün ruhunu, hissiyyatını, tarixini, adət və ənanatını görünməz incəliklərinə qədər bilməli, onun dərinliklərindən, onun mühitindən Filologiya məsələləri, № 5, 2021 170 çıxmalı, bəlkə bir azərbaycanlı olmalıdır...” (7,277 ) deyə düşünən müəllif aktyorların ələ salındığı, onlara yuxarıdan aşağı baxıldığı bir dövrdə qadınların səhnəyə gəlişinin asan olmadığını da anlayırdı. “Əməkçi qadınlar, səhnəmiz sizi gözləyir” adlı məqaləsində bu barədə yazırdı: “Hazırda azad türk qadınlarının yüzlərcə və minlərcə istehsalata, fabrikə və zavodlara, kooperativə getdiyi bir zamanda səhnəyə gəlməməsi ilk baxışda çox təəccüblü görünür. Lakin onun səbəbləri vardır. Əvvəla, keçmiş meşşan zərbəsi və dini mövhumat nəticəsi olaraq səhnədə çalışmaq alçaq və günah bir iş hesab olunurdu. Odur ki, çoxu öz qızını, arvadını və bacısını səhnəyə həvəslə buraxmırdı. Hətta bəziləri öz arvadlarını teatra tamaşaçı kimi olaraq belə aparmaq istəmirdilər.” ( 6,265) Lakin bütün bunlara baxmayaraq C.Cabbarlı “Xalq görər ki, səhnəsində qadın yox, özü öz arasından tapar verər” (7,277) deyə düşünərək gələcəyə inamla baxırdı. “Oqtay Eloğlu” faciəsində Firəngizin sonda cəsarətini toplayaraq səhnəyə çıxması, “ Dönüş” pyesində yaratdığı Gülsabah obrazı da məhz bu inamla bağlı idi. “...sökmək, dağıtmaq, tikmək, yaratmaq...”( 4,290) şüarı ilə səhnəyə atılan Gülsabah başqa qadınların da səhnəyə cəlb olunmasına nail olur. Gülsabahın fikrincə “ Vuruşmaq, yaşamaq istəyənlər üçün bacarmıram sözü yoxdur”, “mən öyrənərəm sözü vardır” (4,329) C.Cabbarlı tarixi mövzuda yazdığı əsərlərində də qadın əsarətinə qarşı çıxmış, “insan üzərinə insan yiyəliyini”(7,303)doğru bulmamışdı. “Od gəlini” pyesində gah xəlifənin hərəmxanasına göndərilməsinə, gah qurban kimi yandırılmasına qərar verilən Solmazın acı taleyini təsvir etməklə müəllif hadisələrə bir qədər də müasirlik nöqteyi-nəzərindən yanaşır və bütün dövrlərdə qadın əsarətinə qarşı çıxaraq “Qadınları cansız şeylərə çevirən” “məhəmmədlərə” (7,316) nifrətini gizlətmirdi. C.Cabbarlının “Nəsrəddin şah” tarixi pyesində yaratdığı Sitarə obrazı isə cəsarəti ilə diqqəti cəlb edir. Öz razılığı olmadan Nəsrəddin şahın hərəmxanasına göndərilən Sitarə bütün çətinliklərə sinə gərərək son anadək Nəsrəddin şaha təslim olmur. C.Cabbarlının “Qızlardan kişilərə protesto”, “Arvadlar deyirlər”, “Kişilər deyirlər”, “Qızıma”, “Hüriyyəti-nisvançılara protesto” kimi satirik şeirləri də qadınların həyatına həsr olunmuşdur. Cahil ataların, ərlərin tənqidi, qadınların təhsili və s. bu kimi məsələlər bu şeirlərdə öz əksini tapmışdır. İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı: 1. M.Ə.Rəsulzadə. Çağdaş Azərbaycan Ədəbiyyatı. Bakı. Gənclik/1991 2. C.Cabbarlı. Əsərləri. 4 cilddə. 1-ci cild Bakı-2005 “Şərq-Qərb” 3. Ramin Əhmədov. C.Cabbarlının dramaturgiyası.Bakı/1994 4. C.Cabbarlı. Əsərləri .4 cilddə. 3-cü cild. Bakı-2005 “Şərq-Qərb” 5. Sona Cabbarlı.Onu kim unudar.Gənclik nəşriyyatı/1979.Hədəf Nəşrləri/2014 6. C.Cabbarlı. Əsərləri.4 cilddə. 4-cü cild. Bakı-2005 “Şərq-Qərb” 7. C.Cabbarlı. Əsərləri. 4cilddə. 2-ci cild.Bakı-2005 “Şərq-Qərb” Filologiya məsələləri, № 5, 2021 171 Şahanə Məmmədova C.Cabbarlının yaradıcılığında qadın azadlığı Xülasə Məqalədə Azərbaycanda qadın hərəkatının başlanması, bu hərəkatın demokratik mətbuata təsiri və C.Cabbarlının yaradıcılığında qadın azadlığı məsələlərindən bəhs olunur. C.Cabbarlının yaradıcılığında mühüm yer tutan mövzulardan biri də qadın azadlığı-qadınların cəmiyyətdəki yeri,hüquqlarının tapdanması,təhsil alması,ictimai işlərə cəlb olunması kimi problemlər idi. Onun yaratdığı qadın obrazları öz xarakterləri və taleləri ilə həm bir-birinə bənzəyir,həm də bir-birindən fərqlənirlər. Bu qadınlardan bəziləri müti, biçarə, bəziləri isə cəsarətli, mübariz Azərbaycan qızlarıdır. Sentimental üslubda yazılmış “Gülzar” hekayəsində Gülzarın daxili iztirablarına, düşüncə və duyğularına geniş yer verilmişdir.Tez-tez öz daxili aləminə qapılıb iztirab çəkən, “Quran”ı bağrına basıb ondan imdad diləyən Gülzar ədalətsiz cəmiyyət qarşısında acizdir. “Dilbər” hekayəsində qadınların həyatında təhsilin əhəmiyyəti probleminə toxunulmuşdur. Yetkinlik yaşına çatmadan Mirzə Kərimə ərə verilən Dilbər təhsildən uzaq düşür. Gecə ikən haraya getdiyini özü də bilmədən evi tərk edən Dilbər çıxış yolunu intiharda görür. “Dilarə” hekayəsində qızını təhsilli görmək istəyən, lakin fəlakətə uğrayaraq məqsədinə çata bilməyən atanın faciəsi təsvir olunur. Müəllif Dilarənin faciəvi taleyinin kökündə yoxsulluğun dayandığını inandırıcı faktlarla sübuta yetirir. C.Cabbarlı “Firuzə” hekayəsində təhsilli, cəmiyyətdə müəyyən mövqeyə malik Firuzə obrazını yaratmışdır. “Gülər” hekayəsində ürəyi səhnədə yaşayıb-yaratmaq arzusu ilə çırpınan, lakin arzusu ürəyində qalan gənc Gülərin obrazını yaradan C.Cabbarlı onun arzusunun reallaşmasına mane olan cəmiyyətə nifrətini bildirir. Xatirələri əsasında yazdığı “Gülər” hekayəsində müəllif qadınların inkişafına mane olan hasarların bir gün məhz onların özü tərəfindən söküləcəyinə inam hissi ilə yanaşır və gələcəyə ümidlə baxır. “Sevil” pyesində avam bir qadın olan Sevilin inkişaf edib dəyişməsini göstərən C.Cabbarlı cəmiyyətin əxlaq, namus haqqında fikirlərinə münasibət bildirərək kişi və qadın bərabərsizliyinə qarşı çıxırdı. “Almaz” pyesində yaratdığı möhkəm iradəli Almaz obrazı ilə müəllif qadınların kişilərdən daha iradəli, mənən məğlubedilməz olduqlarını diqqətə çatdırırdı. “Dönüş” pyesinin qəhrəmanı Gülsabah teatrımızın inkişafı üçün çalışır, başqa qadınların da səhnəyə cəlb olunmasına nail olur. Məqalədə eyni zamanda C.Cabbarlının tarixi mövzuda yazdığı əsərlərində də qadın obrazlarının təhlili aparılır. “Od gəlini” pyesində C.Cabbarlı hadisələrə müasirlik baxımından yanaşaraq bütün dövrlərdə qadın əsarətinə qarşı çıxmışdır. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 172 C.Cabbarlının “Qızlardan kişilərə protesto”, “Arvadlar deyirlər”, “Kişilər deyirlər”, “Qızıma”, “Hüriyyəti-nisvançılara protesto” kimi satirik şeirləri də qadınların həyatına həsr olunmuşdur. Shahana Mammadova Emancipation of women in the works of Jafar Jabbarly Summary This article sheds light on the issues of the beginning of women’s movement in Azerbaijan, the impact of this movement on the democratic press, and emancipation of women in the works of Jafar Jabbarly. One of the important themes in Jafar Jabbarly’s works was women’s emancipation, the place of women in society, the violation of their rights, their education, their involvement in public affairs. The images of women he created, are both similar and different from one another with their characters and destinies. Some of these women are submissive, miserable, and some are brave, strong Azerbaijani girls. The story “Gulzar”, written in sentimental style describes Gulzar’s sufferings, thoughts, and feelings. Gulzar, who often suffers,embraces the Koran, and asks for help, is helpless in the face of an unjust society. The story “Dilbar” is dedicated to the importance of education in women’s lives. Dilbar, who was forced to marry Mirza Karim before reaching the age of majority,also was forced to leave school. Dilbar, who left home at night without knowing where she was going, commits suicide. The story “Dilara” describes the tragedy of a father who wanted to see his daughter educated, but could not achieve his goal due to misfortune. The author proves with convincing facts that poverty is the main cause of Dilara’s tragic fate. Jafar Jabbarly created the image of a woman in the story “Firuza”, who is educated and has a certain position in society. In his story “Gular”, based on his memoirs, Jafar Jabbarly created the image of a young woman, whose heart beats with the desire to live and create on stage, but whose dream does not come true. He expressed his hatred for the society that prevented Gular’s dream from coming true. In the play “Sevil”,which describes the development and transformation of Sevil, an ignorant woman, Jafar Jabbarly spoke against gender inequality ,expressing his opinion on the views of society on morality and honor. In his play “Almas” the author emphasized that women are more strong and invincible than men. Gulsabah strives for the development of our theater and also attracts other women to the stage in the play “Turning”. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 173 This article also analyzes the images of women in Jafar Jabbarly’s works on history. In the play “The Bride of Fire”, Jafar Jabbarly looked at the events from the point of view of modernity and opposed the woman slavery of all times. Jafar Jabbarly’s satirical poems, such as “Protest from girls to men”, “Wives say”, “Men say”, “To my daughter”, “Protest to women’s freedom supporters” are also dedicated to women’s lives. Шахана Мамедова Эмансипация женщин в творчестве Джафара Джаббарлы Резюме Эта статья проливает свет на проблемы зарождения женского движения в Азербайджане, влияние этого движения на демократическую прессу и эмансипацию женщин в произведениях Джафара Джаббарлы. Одной из важных тем в работе Джафара Джаббарлы была эмансипация женщин, место женщин в обществе, нарушение их прав, их образование, их участие в общественных делах. Созданные им образы женщин не только похожи, но и отличаются друг от друга своими характерами и судьбами. Некоторые из этих женщин покорные, бедные, а некоторые - смелые и сильные азербайджанские девушки. Рассказ «Гюльзар», написанный в сентиментальном стиле, описывает страдания, мысли и чувства Гюльзар. Гюльзар, которая часто страдает, обнимает Коран и просит о помощи, беспомощна перед лицом несправедливого общества. Рассказ «Дильбер» посвящен важности образования в жизни женщин. Дильбер, которая была вынуждена выйти замуж за Мирзу Карима, также была вынуждена покинуть школу. Дильбер вышла из дома ночью, не зная куда идет и покончила жизнь самоубийством. В рассказе «Дилара» рассказывается о трагедии отца, который хотел видеть свою дочь образованной, но не смог достичь своей цели из-за несчастья. Автор убедительно доказывает, что бедность – главная причина трагической судьбы Дилары. Джафар Джаббарлы создал в повести «Фируза» образ женщины, образованной и занимающей определенное положение в обществе. В своем рассказе «Гюлер», основанном на мемуарах, Джафар Джаббарлы создал образ молодой женщины,сердце которой бьется от желания жить и творить на сцене, но чья мечта не сбывается. Он выразил свою ненависть к обществу, которое помешало мечте Гюлера осуществиться. В пьесе «Севиль», описывающей развитие и преобразование Севиль, невежественной женщины, Джафар Джаббарлы выступил против гендерного неравенства, выразив свое мнение о взглядах общества на мораль и честь. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 174 В пьесе «Алмас» автор подчеркивал, что женщины сильнее и непобедимы, чем мужчины. Гюльсабах стремится к развитию нашего театра, а также привлекает на сцену других женщин в пьесе «Поворот». В данной статье также анализируются образы женщин в работах Джафара Джаббарлы по истории. В пьесе «Невеста огня» Джафар Джаббарлы взглянул на события с точки зрения современности и выступил против рабства женщин всех времен. Сатирические стихи Джафара Джаббарлы, такие как «Протест от девушек мужчинам», «Жены говорят», « Мужчины говорят» также посвящены жизни женщин. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent Muradov Cavanşir tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 175 HEYBƏTOVA AYTƏN CƏFƏR QULU QIZI Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti guliyeva90@mail.ru PAŞA QƏLBİNURUN SƏRBƏST ŞEİR YARADICILIĞI XÜLASƏ Məqalədə dünya və Azərbaycan poetik ədəbiyyatında tez-tez rast gəlinən sərbəst vəznin yaranma və inkişaf tarixindən, ədəbiyyatımızda bu vəznə müraciət edən ilk şairlərdən, eyni zamanda bu ənənəni davam etdirib öz fərdi üslubu ilə yadda qalan ədiblərdən söhbət açılır. Paşa Qəlbinurun simasında sərbəst şeir ənənələrimizi davam etdirən, eyni zamanda öz fərdi üslubu olan şairlərin yaradıcılığına nəzər salınır. Sərbəst vəzni digər vəznlərdən ayıran fərqli xüsusiyyətlərindən, onun yaradıcı insana verdiyi poetik üslubi imkanlardan söhbət açılır. Sərbəst şeirdə bənddəki misraların və hecaların sayı da müxtəlif olur. Şair bu vəzndə müxtəlif ölçülü misralardan , misradaxili fasilələrdən və hecalardan istifadə edə bilər. Lakin şeirin hansı vəzndə yazılıb yazılmamasından asılı olmayaraq orada hisslərin tərənnümü, poetik fikrin emosional təsviri əsas olmalıdır. Odur ki, sərbəst vəzndə yazılan şeirlərdə poeziyanın bu ən mühüm qanunlarına əməl olunmalıdır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, sərbəst şeir anlayışının özü də formal olub, şairin bir sənətkar kimi tam sərbəstliyi, azadlığı demək deyildir. Ona görə ki, sərbəst şeirdə misraların, hecaların sayı, qafiyə sistemi konkret bir ideyaya, məzmuna tabe tutulur. Təbii ki, sərbəst şeirlərin özündə də qüvvətli bir ritm, ahəng olmalıdır. Hisslərin lirik tərənnümü, poetik sistem və qanunauyğunluq, ahəng bütün vəznlərdə yazılan şeirlər üçün əsasdır. Açar sözlər: sərbəst vəzn, qafiyə, ənənə, yenilik, poeziya Giriş. Qədim dövrlərdən nəzmin spesifik xüsusiyyətləri olmuşdur. Bir şeirin misralarında müxtəlif saylı hecalardan istifadə bu formada olan səciyyəvi əlamətlərdən idi. Yunanlar və romalılar bu formadan çox istifadə edir və onu “Algey beyti” adlandırırdılar. “Algey beyti”ndə misranın biri səkkiz, digəri doqquz, bir başqası isə on, on bir, ya da on iki heca olurdu. Azərbaycan xalqının yazılı və şifahi ədəbiyyatında “Algey beyti” ilə şeirlər yazılmışdır. Bu formadan indi də az-az istifadə olunur: Koroğlunun atı olsa, Dəmir, polad qatı olsa, Bir iyidin zatı olsa, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 176 Pullu da olur, pulsuz da olur. (səh. 74, Koroğlu dastanı. Bakı: Lider, 2005, 549s. ) Azərbaycan sərbəst şeirinin bu gün zəngin ənənələri vardır. Bir sıra mütəxəssislər isə sərbəst vəznin yaranması ilə bağlı fərqli fikirdədirlər. Şeirdə “Algey beyti”nin və qafiyə sərbəstliyinin hələ sərbəst nəzm olmadığı fikrini üstün tutanlar daha çoxdur. Düzdür, “Orxon-Yenisey” və “Gültəkin” abidələrində, “Dədə Qorqud”da sərbəst nəzmin əlamətlərinə təsadüf olunur. Tanınmış nəzəriyyəçi N.Şəmsizadə tədqiqatçı professor T.Hacıyevin fikrinə əsaslanaraq söyləyir: “Dastanın dilində ritm yaradan amillər kimi qrammatik təyinləri və alliterasiyanı ön plana çəkən alim bunlar bizə belə fikir söyləməyə əsas verir ki, sərbəst vəznin də mənşəyi məhz “Kitabi-Dədə Qorqud” eposudur”. (N.Şəmsizadə Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı: Proqres, 2012, 433 s). Azərbaycan şeirşünaslarının bəziləri sərbəst şeirimizin tarixini çox qədimlərə “aparır”. M.Cəfər bayatılarda və bir sıra şifahi xalq üslublu şeirlərdə vəznin “pozulmasını” sərbəstliyə meyllə bağlayır. Onun fikrincə, Azərbaycan sərbəst şeirinin ənənələri, təkamülü bunlardan başlayır. Eyni zamanda “Kitabi-Dədə Qorqud”dastanının nəzm hissələrində misraların qeyri-bərabər ölçüsü və qafiyələrin qeyri-sabit yeri şeirimizdə sərbəstliyə meylin başlanğıcı kimi qiymətləndirilir. Lakin akademik M. Arif bu fikirlərlə razılaşmayaraq söyləyir ki, ““Kitabi Dədə Qorqud” dastanı nə şeirlə yazılmışdır, nə də nəsrlə”. Buna görə orada sərbəst və ya qeyri-sərbəst şeir nümunələri axtarmaq düzgün deyildir” (M.Arif. Ədəbi-tənqidi məqalələr. Bakı: Azərnəşr, 1958, 448 s.). Bizə belə gəlir ki, bu fikirləri qeyd-şərtsiz qəbul etmək olmaz. Halbuki şeirin bu mərhələsində vəzn ölçüləri formalaşma prosesində idi. Ümumiyyətlə dünya ədəbiyyatında da bu ölçüyə XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində maraq oyanmışdır. Sərbəst şeirdən ilk dəfə fransızlar, belçikalılar, italyanlar və yaponlar istifadə etmişlər. Emil Verxran, A.Blok, V.Brüssov, V.Mayakovski və Nazim Hikmət şeirləri sərbəst şeirə marağı artırmış, XX əsrin iyirminci illərindən müxtəlif ədəbiyyatlarda onun milli özünəməxsus ənənələri yaranmağa başlamışdır. Sərbəst şeir vəzni Azərbaycan poeziyasında istifadə olunub, şairlərimiz tərəfindən tez-tez işlədilən vəznlərdən biridir. Adından da göründüyü kimi, heca vəznində tələb olunan texniki şərtlərə sərbəst vəzndə tam şəkildə əməl olunmur. Sərbəst vəzndə şeir yazan şair şeirin ölçü, bölgü, qafiyə sistemindən sərbəst şəkildə istifadə edir. Təbii, bu o demək deyildir ki, sərbəst şeirdə bölgüdən, qafiyədən istifadə olunmur. Sadəcə olaraq, burada qafiyə, ölçü, bölgü, misraların həcmi, hecaların misralardakı sayı, ahəngi tamamilə formal səciyyə daşıyır. Belə ki, qafiyə heca vəznində iki və daha artıq misralar arasında və ya çarpaz şəkildə işləndiyi halda, sərbəst şeirdə qafiyə ardıcıl şəkildə deyil, bir neçə misradan sonra da gələ bilər. Bəzən qafiyə sərbəst şeirdə dalbadal da işlənə bilər. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 177 Sərbəst şeirdə bənddəki misraların və hecaların sayı da müxtəlif olur. Şair bu vəzndə müxtəlif ölçülü misralardan , misradaxili fasilələrdən və hecalardan istifadə edə bilər. Lakin şeirin hansı vəzndə yazılıb yazılmamasından asılı olmayaraq orada hisslərin tərənnümü, poetik fikrin emosional təsviri əsas olmalıdır. Odur ki, sərbəst vəzndə yazılan şeirlərdə poeziyanın bu ən mühüm qanunlarına əməl olunmalıdır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, sərbəst şeir anlayışının özü də formal olub, şairin bir sənətkar kimi tam sərbəstliyi, azadlığı demək deyildir. Ona görə ki, sərbəst şeirdə misraların, hecaların sayı, qafiyə sistemi konkret bir ideyaya, məzmuna tabe tutulur. Təbii ki, sərbəst şeirlərin özündə də qüvvətli bir ritm, ahəng olmalıdır. Hisslərin lirik tərənnümü, poetik sistem və qanunauyğunluq, ahəng bütün vəznlərdə yazılan şeirlər üçün əsasdır. Ümumiyyətlə şeirşünasların fikrincə, vəzn sistemləri iki mühüm qrupa ayrılır. Birincisi kəmiyyət üzrə, ikincisi, keyfiyyət üzrə təyin olunan vəznlərdir. Kəmiyyət üzrə təyin olunan vəznlərdə misranın ölçüsünü təşkil edən amil hecaların sayı və onların uzun və qısa tələffüzüdür. Keyfiyyət üzrə təyin olunan vəzndə ölçü vurğulu hecaların növbələşməsinə əsaslanır. Belə bölgülər adətən bütün şeir sistemlərində təmsil olunur. Birinci şeir sistemi sillabik şeir sistemi adlanır. Adından da göründüyü kimi bu sistemdə vəzn hecaların sayına əsaslanır. İkincisi, sillabik-tonik şeir sistemidir ki, burada vəzn sillabik və tonik xüsusiyyətləri özündə birləşdirir. Bu şeir sitemi əruz vəzni adlanır. Burada hecaların sayından əlavə ahəng keyfiyyətləri də mühüm rol oynayır. Başqa sözlə, heca və vurğu vəznin ölçüsünü təşkil edir. Üçüncüsü isə yalnız ahəngə əsaslanan, yəni tonik şeir sistemidir. Bu sistemdə toniklik-vurğuluq vəznin əsas xüsusiyyətidir. Bu zaman ölçü vurğulu hecaların növbələşməsinə əsaslanır. Beləliklə, hər üç sistem kəmiyyət və keyfiyyətinə görə təyin olunan vəznlərə bilavasitə bağlıdır. Bu ən çox son iki sistemə aiddir. Şeir sisteminin vəzn anlayışı bu iki mühüm tələbi həm əruz (ölçülü), həm heca (sillabik), həm də sərbəst şeirin prinsiplərini ifadə edir. Hətta sərbəst şeir özü belə vəzn tələblərindən tamamilə “qurtula” bilmir. Burada məna və təqti və bölgülərdə deyil, misraları bir-birinə bağlayan fikri yaxınlıqda, ritm vahidindədir. Çünki sərbəst şeirdə misralar eyni bərabərdə olmur, qafiyələr də çox zaman hər misraya düşmür. O, bir neçə misradan sonra da gələ bilir. Bu zaman sərbəst şeirdə qafiyənin yaratdığı ritm şeirə müəyyən vəzn xüsusiyyəti verir. Bunu aşağıdakı şeir nümunəsində aydın görə bilərik: Məni qoşun Çəkim dünyanın dərdini. Dünya mənim dərdimi Çəkə bilməz. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 178 İmtahana çəkilmişəm Yerdən, göydən Mən hazıram! (Qəlbinur P. Ağlıma gələnlər başıma gəldi. Bakı: Ozan, 2003, 638 s. 67 s) Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında sərbəst şeirdən ilk dəfə R.Rza, S.Vurğun, M.Müşfiq və Ə.B.Fövzi istifadə etmiş, sonralar ənənə davamlı təzahürünü O.Sarıvəlli, Ə.Kərim, F.Qoca, F.Sadıq, İ.İsmayılzadə, Ə.Salehzadə və başqalarının yaradıcılığında tapmışdır. Bu şairlərin sırasında Paşa Qəlbinurun adını xüsusi çəkmək olar. Paşa İsmayıl oğlu Musayev (Qəlbinur) 1952-ci il martın 30-da Şəmkir rayonunun Çinarlı kəndində anadan olmuşdur. 1958-ci ildə doğulduğu kənddə orta məktəbə getmişdir. Səkkizinci sinifdə oxuyarkən 1965-ci ildən bu vaxta qədər mətbuatda çap olunmamış “Gözlər” adlı ilk şeirini yazmışdır. Orta məktəbi qızıl medalla bitirərək N.Nərimanov adına Azərbaycan Tibb İnstitutuna daxil olmuş, müalicə-profilaktika fakültəsini fərqlənmə ilə bitirmişdir. Göz həkimi olmaq qərarına orta məktəbin son illərində gəlmişdir. Şeirlərindən belə məlum olur ki, göz həkimi olmaq həvəsi onda dayısına və onun sənətinə olan sevgidən yaranmışdır. Paşa Qəlbinur yaradıcılığa əsasən 80-ci illərdə gəlmişdir. O, ənənədən yararlansa da poeziyasındakı yenilik keyfiyyətləri şairin onu digərlərindən fərqləndirən özünəməxsus üslubu olduğunu deməyə əsas verir. Şairin həm heca, həm də sərbəst vəzndə şeirləri vardır. Azərbaycan ədəbiyyatında ilk təkmisralı şeirin yaradıcısı olan Paşa Qəlbinurun poeziyası bir ədəbi növdə, ancaq lirik növün müəyyən janrlarında olsa da bu onun xəlqi və novator yaradıcılığını çərçivəyə sala bilməmişdir. Birinci halda, ədib lirik şeirə bədii ləngər, geniş fikir axarı verə bilmiş, xırda bir süjetə düşündürücü humanist, vətənpərvər mətləbləri sığışdırmaqda çətinlik çəkməmişdir. Bu səbəbdən də bu şairin lirikası geniş təsir oyadır, dərin mündəricəli əsərləri tez əzbərlənir, oxucunu müəyyən bir amala yönəldir. Paşa Qəlbinurun şeirlərində canlandırdığı obrazlar şairin dünyaya baxışını, həyati konsepsiyasını və qənaətlərini, bütövlükdə şair mənliyi və sənətkar şəxsiyyət ifadə edir. Əsərlərindən doğan fikir budur ki, şair təbiətə qovuşmağa can atır; o, təbiətdən doğruluq və əsillik əxz etmişdir; təbiət onun fikirlərinə genişlik, dərinlik, özünə isə əzəmət bəxş etmişdir. Təbiətə insan mənəviyyatına xas olan sifətlər şamil etmək, onun haqqında canlı varlıq kimi danışmaq Qəlbinur poeziyası üçün səciyyəvidir: Şəlalə! Yalnız həyat! Özünü qayadan at, Dünyanın yaşı qədər! Yoxsa ölüm sənə də, Sənə də yaxın gələr. (Səh. 124.P.Qəlbinur ağlıma gələnlər başıma gəldi) Filologiya məsələləri, № 5, 2021 179 Qəlbinur folklor motivlərdən, xalqın danışıq dilindən, dərin mənalı söz ehtiyatlarından o qədər yerində istifadə edir ki, onun poeziyası obrazlılığı, dilinin səlisliyi və rəvanlığı cəhətədən seçilir. Şair əsərlərinin dilində ahəngdarlıqla yanaşı, sərrast ifadəyə diqqət yetirir, forma ilə məzmunu birləşdirən, bütövləşdirən vasitələr, bağlar tapmağa, xüsusi alliterasiyaları yaratmağa çalışır. Onun yaradıcılığında folklor nümunələrinə müraciət olunmuş bir çox şeir nümunələri vardır. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı çox qədim bir tarixə malik bədii söz xəzinəsidir. Xalqımızın min illər ərzində düzüb-qoşduğu zəngin bədii nümunələr, atalar sözləri, tapmacalar, lətifələr, əfsanələr, nağıllar, dastanlar və s. ağızdan-ağıza keçərək əsrlər boyu yaşamış, cilalanaraq dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Bu ədəbiyyat şifahi şəkildə yaranmış, şifahi şəkildə də yayılmışdır. Onun üzərində çoxları işləmiş, ilkin müəlliflər yaddan çıxmış və o, əsl söz xəzinəsinə, xalq ədəbiyyatına çevrilmişdir. Bu xalq ədəbiyyatı isə əsrlərlə yazılı ədəbiyyat nümunələrimizin tərkibinə daxil olmuş, xəlqilik prinsipi ilə yazıb yaratmış ədiblərimizin yaradıcılıq məhsullarında bu və ya digər şəkildə istifadə olunmuşdur. P.Qəlbinur da bu yaradıcı insanlar siyahısındadır. Yaratdığı poetik nümünələrin içində xalq ədəbiyyatından qaynaqlanan bir sıra şeirlərin olması onun yararlandığı qaynaqların içində folklorun olması fikrinə gətirir: “Vətən bağı al-əlvandır Yox içində Xarıbülbül”. Doğradılar gülü dil-dil, gülü dil-dil... P.Qəlbinur səh.534 Və yaxud “İtmiş həsrət kimi” şeirində istifadə etdiyi bayatı nümunəsini misal göstərə bilərik: Aman Araz, Xan Araz, Bingöldən qalxan Araz, Al başımdan sevdayı – Xəzərdən çalxan, Araz! (535) Paşa Qəlbinurun şeirləri incə, zərif hiss və duyğuların tərənnümü baxımından səciyyəvidir; bu keyfiyyət şairin əksər şeirlərinə aiddir. Zərifliyinə, incəliyinə olan bu meyllər onun poeziyasına həsrətlə, nisgillə, kədərlə yoğrulmuş bir ruh gətirir. Bu xüsusiyyət sadəcə olaraq əsərlərin məna və məzmunu ilə məhdudlaşmır, hətta şairin dilinə və üslubuna təsir göstərmiş olur. Ədəbiyyat 1. Qəlbinur P. Ağlıma gələnlər başıma gəldi. Bakı: Ozan, 2003, 638 s. 67 s 2. Ənvəroğlu H.Q. Azərbaycan şeirinin poetikası. Bakı: Nurlan, 2008, 392 s. 3. Salamoğlu T. Azərbaycan ədəbiyyatının müasir problemləri. Bakı: “E.L.” NPŞ MMC, 2014, 512 s. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 180 4. Rəfili M. “Gülən adam” imzası ilə. “Sərbəst şeir haqqında ilk söz”, “Maarif işçisi”. 1929, № 1, s.71-78 Хайбатова Айтан ВОЛЬНЫЕ СТИХИ ПАШИ ГАЛЬБИНУРА PЕЗЮМЕ В статье рассказывается об истории создания и развития наиболее часто встречающейся в мире и азербайджанской поэтической литературы, о первых поэтах, которые применили к этому посланию в нашей литературе, а также о традициях, которые помнят своим индивидуальным стилем. По мнению Паши Галбинура, творчество поэта, которое продолжает нашу свободную поэтическую традицию, также воспринимается человеком. Различные особенности, которые отличают вольный стиль от других сплетен, являются предметом поэтического стиля, который он дает творческому человеку. Количество стихов и слогов в свободном стихотворении также варьируется. Поэт может использовать в этом стихе стихи разного размера, интервалов и слогов. Однако, независимо от веса стихотворения, в его основе должен лежать гимн чувств, эмоциональное описание поэтической мысли. Следовательно, эти важнейшие законы поэзии должны соблюдаться в свободно написанных стихотворениях. Из этого можно сделать вывод, что само понятие свободной поэзии носит формальный характер и не означает полной свободы поэта как художника. Потому что в свободной поэзии количество строк, слогов, система рифм подчиняется определенной идее и содержанию. Конечно, бесплатные стихи должны иметь сильный ритм и гармонию. Лирическое воспевание чувств, поэтическая система и закономерность, гармония - основа стихотворений, написанных во всех масштабах. Kлючевые слова: свободная мера, рифмование, традиция, инновация, поэзия HAYBATOVA AYTAN Free poetry of Pasha Galbinur Resume The article speaks about the history of creation and development of the most frequently encountered in the world and Azerbaijan poetic literature, the first poets who apply to this epistle in our literature, and also the traditions that are remembered by their individual style. In Pasha Galbinur's look, the poet's creativity, which continues our free poetry tradition, is also perceived by the individual. Different features that distinguish freestyle from other gossip are the subject of poetic style that he gives to a creative person. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 181 The number of verses and syllables in a free poem also varies. The poet can use verses of different sizes, intervals and syllables in this verse. However, regardless of the weight of the poem, it should be based on the praise of feelings, the emotional description of the poetic thought. Therefore, these most important laws of poetry must be observed in freely written poems. It can be concluded from this that the concept of free poetry itself is formal and does not mean the poet's complete freedom as an artist. Because in free poetry, the number of verses, syllables, rhyming system is subject to a specific idea and content. Of course, free poems must have a strong rhythm and harmony. Lyrical singing of feelings, poetic system and regularity, harmony are the basis for poems written in all scales. Key words : freely, rhyming, tradition, innovation, poetry Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: F.e.d. Əlizadə Əsgərli tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 182 ELTAC ELMANOĞLU Bakı Avrasiya Universiteti Bakı şəh, Ak.H.Əliyev 135A eltaj.elmanoghlu@gmail.com ƏLİAĞA VAHİDİN “MOLLAXANA” POEMASINDA İCTİMAİ-SİYASİ MOTİVLƏR Xülasə Görkəmli Azərbaycan şairi, XX əsr Azərbaycan klassik şeirinin parlaq siması və ictimai xadim Əliağa Vahid (1894-1965) ədəbiyyat tarixində daha çox qəzəl yaradıcılığına görə tanınsa da, o, təkcə qəzəl janrına müraciət etməmiş, həm də xalq şeiri üslubunda gözəl bədii nümunələr yazıb-yaratmışdır. Lirika və satira Əliağa Vahid yaradıcılığının hər dönəmində qoşa qanad olaraq inkişaf etmiş, qəzəlxan ömrünün sonuna qədər həm qəzələ, həm də satirik üsluba sadiq qalmışdır. Vahidi yetişdirən təməllər içərisində üzvü olduğu “Məcməüş-şüəra” (Şairlər yığıncağı) ədəbi məclisinin çox böyük rolu olmuşdur. Mirzə Əbdülxaliq Yusif (1853-1924) və Buzovnalı Məşədi Azər İmaməliyevin (1870-1951) Vahidin mütəfəkkir qəzəlxan kimi yetişməsində müstəsna xidmətləri olmuşdur. Həm xalq şeiri üslubunda, həm də klassik janrlarda yazıb-yaradan qəzəlxanın ədəbi-bədii yaradıcılığı olduqca geniş və çoxşaxəlidir. Buna baxmayaraq, Vahid poeziyasını araşdırma mözusu seçən müəlliflərin böyük əksəriyyəti şairin qəzəllərinə müraciət edir. Xüsusilə şairin 1916- 1939 illər arasında olan yaradıcılığı çox az tədqiq olunmuş, bu mövzulara toxunanların çoxu sadəcə şairin kitablarının adlarını çəkməklə kifayətlənmişdir. Qeyd olunan tarixlər içərisində şairin məsnəvi janrında qələmə aldığı “Mollaxana” poeması bir neçə kitabına daxil edilsə də, 1938-ci ildən sonra xüsusi bir kitab halında yenidən nəşr olunmamışdır. Əliağa Vahid poemada əsasən köhnə tipli məktəblərin mənfi cəhətlərini göz önünə gətirməyə çalışmış, mollaxana təhsilinin səviyyəsini və orada dərs deyən fırıldaqçı mollaların geniş planda təsvirini vermişdir. Poemanın əsas qayəsini köhnə və təzə Bakı mövzusu əhatə edir. Vahid poemada öz dövründə, yəni uşaq olarkən gördüyü köhnə Bakı ilə yeni dövrdə yaranan Bakı mühitini müqayisə edir. Həmçinin şair əsərdə ailəsi haqqında da qısa məlumat verir. Əsər ümumilikdə XX əsr Bakı mühitinin geniş təsviri və o dövr insanlarının düşüncə tərzini özündə ehtiva edir. Poemada avtobioqrafik məlumatların sayca az olmasına baxmayaraq, Vahidin həyatının bəzi məqamlarını öyrənmək baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Poemanın həcmi kiçik olsa da, müəyyən mənada xüsusi bir tədqiqat mövzusu kimi də qiymətləndirilə bilər. Çünki Əliağa Vahid poemada həm dövr, həm də özü haqqında bir çox məqamlara toxunmuşdur. Açar sözlər: Əliağa Vahid, mollaxana, poema, qəzəl, ictimai, siyasi, motiv Qədim və bir o qədər də zəngin ədəbi tarixi keçmişə malik olan Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində elə şair, yazıçı və ya ədiblər var ki, onların ədəbi irsi hələ də Filologiya məsələləri, № 5, 2021 183 elmi tədqiqat müstəvisinə çıxarılmayıb. Elə sənətkarlar da var ki, yaradıcılıqları elmi müstəvidə tədqiq obyektinə çevrilmiş olsa da, yaradıcılıqlarının qaranlıq tərəfləri bugün də qalmaqda davam edir. Həmin şairlərdən biri də Azərbaycan klassik şeirinin XX yüzillikdə yaşamış nümayəndəsi olan Əliağa Vahiddir. Onun poetik irsi həm keçmiş sovetlər dönəmində, həm də müstəqillik illərində tədqiqata cəlb olunsa da, yaradıcılığında tədqiqatdan kənarda qalmış məqamlar hələ də özünü göstərir. Əliağa Vahidin qəzəlləri bir neçə dəfə araşdırma mövzusu olmuşdur. Lakin bununla belə onun yeganə poeması olan “Mollaxana” poemasına araşdırmaçılar çox az müraciət etmişlər. Halbuki Vahidin bu əsəri şairin həyatının bir çox məqamlarını, xüsusilə də mollaxanada oxuduğu illəri öyrənmək baxımından mühüm önəm daşıyır. Digər tərəfdən bu əsər Əliağa Vahidin yenilikçi şair olduğunun ən bariz sübutudur. Əvvəldə də qeyd olunduğu kimi “Mollaxana” poeması Əliağa Vahidin hələlik yeganə irihəcmli əsəridir. Poemanın mövzusu mollaxana təhsilinin mənfi cəhətlərini tənqid hədəfinə çevirməkdir. O cümlədən şairin həyatı barədə də burada müəyyən avtoioqrafik məlumatlar var. Məsələn, “Mollaxana” poemasında Əliağa Vahid özü haqqında yazır: Bakı şəhrində doğuldum anadan, Keçmədi bir elə müddət aradan. Atam öldü, mənim artdı kədərim, Yoxdu heç şeydən, uşaqdım, xəbərim. (1, s.3). Verilən nümunədən aydın göründüyü kimi “Mollaxana” poeması şairin həyatının bir çox məqamlarını özündə əks etdirir. Əsərdəki avtobiorafik məlumatların çox hissəsi Əliağa Vahidin mollaxanada təhsil aldığı illəri əhatə edir. Yuxarıdakı parçadan da aydın olur ki, şair atasını hələ uşaq ikən itirmişdi. Atası vəfat etdikdən sonra ona əmisi Məşədi Ağabəy baxmış, həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən ona dayaq olmuşdur. Aytac Zeynalova şairin həyatı barədə yazır: “İskəndər bəy oğlu Məmmədqulunun yaxşı savad, kamil Quran təhsili almasına nail olmuşdur. Məmmədqulu azyaşlı oğlunun faciəli ölümündən sonra xəstəliyə düçar olmuş və həyatdan tez köçmüşdür. Vahid bu səbəbdən mükəmməl təhsil ala bilməmiş, qardaşının və əmisi Məşədi Ağabəyin maddi köməkliyi ilə iki il yarım mollaxanada oxumuşdur. Sonralar şəxsi mütaliə yolu ilə sənət və söz haqqında biliklərini artıraraq Bakıdakı “Məcməüş-şüəara” ədəbi məclisinin fəal iştirakçılarından biri olmuşdur” (2, s.6). “Mollaxana” poeması ilk dəfə 1935-ci ildə “İnqilab və Mədəniyyət” (indiki “Azərbaycan”-E.E.) jurnalında 160 misra həcmində “Köhnə və təzə Bakı” adı ilə çap olunmuşdur. Şair sonradan əsəri daha da təkmilləşdirərək adını dəyişib “Mollaxana” qoymuşdur. Məmməd Nuruoğlu bu haqda öz araşdırmalarında yazırdı: “İnqilab və Mədəniyyət” jurnalının 1935-ci il 10-cu nömrəsində Ə.Vahidin 160 misralıq “Köhnə və təzə Bakı” başlıqlı şeiri dərc olunmuşdur. Sonradan Ə.Vahid həmin əsəri yenidən işləmiş, 1938-ci ildə “Mollaxana” adı ilə ayrıca kitabça şəklində çap etdirmişdir. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 184 Əruzun rəməl bəhrində yazılmış 450 misralıq bu poemada keçmiş və təzə Bakı, köhnə təhsil sistemi ilə yeni məktəblər bədii lövhələrlə müqayisə olunur” (3, s.60). XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Mirmehdi Seyidzadənin xatirələrində “Mollaxana” poemasının yazılma tarixi barədə dəqiq məlumat var: “Azərnəşrdə işlədiyim zaman bir gün Vahid nəşriyyata gəlib dedi: – İnqilabdan əvvəlki həyatdan uşaqlar üçün satirik bir mənzumə yazmışam, mollaxana həyatını, qoçuların çirkin işlərini tənqidə tutmuşam. İnqilabdan əvvəlki həyat səhifələrini göstərdiyi üçün bu əsəri mən o zaman kitab şəklində çap olunmaq üçün hazırlamışdım” (4, s.9). Şair Mirmehdi Seyidzadə həmin əsərin adını açıq şəkildə çəkməsə də, Vahidin dilindən söylənən sözlər həmin əsərin “Mollaxana” poeması olduğunu təsdiqləyir. İlk dəfə 1938-ci ildə ayrıca kitabça şəklində işıq üzü görən “Mollaxana” poemasının redaktoru məhz Mirmehdi Seyidzadə olmuşdur. Əliağa Vahid “Mollaxana” poemasında həmçinin XX əsr Bakı mühitinin geniş şəkildə təsvirini vermişdir. O dövrdə yeni tipli rus məktəblərinə gedənlərə cəmiyyət arasında münasibət birmənalı deyildi. Təbii ki, bunu bütün insanlara şamil etmək olmazdı, lakin insanların böyük əksəriyyəti bu cür düşünürdü ki, yeni tipli məktəblər uşaqlara heç bir xeyir vermir və hətta onları dindən uzaqlaşdırır. Məhz Əliağa Vahid də bu yeni tipli məktəbdə oxumaq, savadlanmaq istəyənlərdən idi, ancaq qeyd olunan vəziyyət Vahiddən də yan ötmədi. O dövrün insanları üçün ən doğru təhsil ocağı mollaxana hesab olunduğundan yeni tipli məktəbləri qəbul etmək istəmirdilər. Vahid cahil və avam camaatın təsvirini əsərdə bu cür verir: Sorma kimlərdi mühitimdəkilər, Görməsinlər o günü indikilər. El, qonum-qonşu bütün molla, qulaq, Hamı quldur, qoçu - gözlərdən iraq. Məktəbin çəkmək olardı adını? Yandırarlar adamın həftadını! (1, s.4). Əslində məsələyə diqqətlə yanaşan zaman aydın olur ki, Vahidin mollaxanada təhsil alması elə birbaşa olaraq cəmiyyətdəki durumla bağlıydı. Çünki Əliağa Vahidin uşkoladan ayrılıb, mollaxanaya gəlməsinin əsas səbəbi cahil insanların tənqidləri olmuşdur. Əsərdə şair bu məsələni açıq-aydın şəkildə bəyan edərək yazır ki, cahil cəmiyyətin tənqidi ilə əmisi qəzəlxanı mollaxanada oxutdurur: Qoy açım söhbəti əvvəl başdan: Gizli bir dəfə qohum-qardaşdan. Gedib uşkollada girdim dərsə. Taleyim, fıkr elədim, istərsə, Oxuyub bir neçə il qatlaşaram, Mən də insan kimi rahat yaşaram. Çəkərəm bir neçə il zəhmətlər, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 185 Xalqıma göstərərəm xidmətlər. Yetmədi məqsədinə, neylim, əlim, Oldu öz başıma əngəl əməlim. Qonşular işlərimi anladılar, Gedib ətrafıma şeytanladılar”, Əmimə söylədilər onlar: - “Ada! Qardaşın oğlu verib dini bada. Qalsa uşkollada bu, ruslaşacaq, Çaşacaq, doğru yolundan azacaq. Məsləhət, bizcə, bu fərsiz yetimi, O qədər döy bu gecə sübhə kimi, Bəlkə, gəlsin bir az ağlı başına, Görməsin bir də bir iş özbaşına”. (1, s.4). Əliağa Vahidin mollaxanada oxumasının bir səbəbi əmisi, digər səbəbi cəmiyyətin onu tənqid atəşinə tutması idi. Əsrlər boyu Azərbaycanda dini təhsil üstünlük qazandığına görə yeni yaranan məktəblərə insanlar rahat uyğunlaşa bilmirdilər. Xüsusən də yaşlı nəsil yeni tipli məktəbləri heç cür qəbul etmək istəmirdi. Poemadan da göründüyü kimi, cəmiyyətin əsas gətirdiyi arqument də elə din məsələsdir ki, guya yeni tipli məktəblər uşaqları dindən uzaqlaşdıraraq məhv edir. Qaynaqlarda qeyd olunur ki, Vahidin babası İskəndər bəy dünyasını dəyişdikdən sonra ondan qalan yüz qızıl onluq dörd oğlu arasında bölüşdürülür. Vahidin atası öz payına düşən pulla dülgər ləvazimatları alsa da, əmiləri paylarına düşən pulları bir araya toplayaraq ticarətlə məşğul olmağa başlayırlar. Əliağa Vahidin əmisi Bakı mühitində sayılıb-seçilən şəxslərdən biri olmuşdur. Şairin öz əsərindən aldığımız məlumata əsasən əmisi baqqal olub. Məhz Vahidin “Nə edim gördüm əmim baqqaldır...” ifadəsi onun xırda ticarətlə məşğul olduğunu təsdiqləyir. Şair əsərdə mollaxanada təhsil almaqdan başqa yolu olmadığını bu cür ifadə edir: Nə edim, gördüm, əmim baqqaldır, Qoçudur, məhlədə ağsaqqaldır. Yaxın ətrafım hamı molla-qulaq, Qan tökən, xalqı soyan, bic, alçaq. Cəhl min iz buraxıb beynində. Sözləri dildə “vələzzalin” dir, İşləri kəlməbaşı, “amin”dir. Hamısı zırrama, bir cahili-tam, Ata cahil, oğul ondan da avam. (1, s.5). Adından da göründüyü kimi, əsərin əsas süjet xəttini mollaxanada baş verən hadisələr təşkil edir. Əliağa Vahidin “Mollaxana” poemasının əsas surətlərindən biri molla Hənfədir. Molla Hənfə olduqca qəddar, ədalətsiz və öz xeyrini güdən adamdır. Kasıbın uşaqlarına gündə min zülm etsə də, varlı uşağına heç nə edə bilmir. Təbii ki, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 186 bu hal təkcə Vahidin oxuduğu mollaxanada baş vermirdi. Mollaxanaların demək olar ki, o zaman əksəriyyətində bu vəziyyət mövud idi. Vardı məktəb yerinə mollaxana, Oxuyanlar hamı gəlmişdi cana. Mirzəmiz çalmalı Molla Hənfə, Qarşısında iki erkək xəlfə. Molla hərdən baxıb ətrafı süzür, Göz ağardır, dlin ağzında büzür. Eylə bədheybət idi sür-süfəti, Tökülərdi adamın baxsa əti. Hirslənirkən götürürdü çubuğu, Qarışıb bir-birə saqqalla bığı. Xəlfələr əldə fələqqə möhkəm, Sarıyardı uşağı müstəhkəm. Yazığı tez yerə yıxmaqla haman, Uşağa verməz idi molla aman. Çubuq hərdən göyə qalxır, bükülür, Ayağından uşağın qan tökülür. Dad edir, ərşə yetir fəryadı, Göz yaşiylə diləyir imdadı. - Keç bu təqsirimi, ay molla əmi, Ah, yandırdı çubuqlar dədəmi. Daha da molla olurdu əsəbi, Birəmin qat çoxalırdı qəzəbi. (1, s.7-8). Mədrəsə və mollaxanalarda adətən ən məşhur cəza növü fələqqə adlanan cəza idi. Vahidin oxuduğu mollaxanada da bu sistem özünü göstərirdi. Əzazil molla Hənfə yaramaz uşaqları, bəzən isə heç bir günahı olmayan uşağı fələqqəyə yatırar və ürəyi istədiyi qədər cəza kəsərdi. Sözsüz ki, bu uşaqlar da kasıb ailənin övladları olurdu. Çünki şairin də əsərdə qeyd etdiyi kimi, varlı ailənin uşaqları onun əsas gəlir mənbəyi olduğuna görə, onlarla daha xoş davranırdı. Vahid əsərdə bu barədə yazır: Varlı, dövlətli idi hansı bir az, İncidib onları döymək yaramaz. Mollanın çünki olar sağ əlidir, Elə də mollanı bilmə dəlidir... Xeyrini, şərini çox yaxşı qanır, Onların mərhəmətindən dolanır. (1, s.8-9). Mollanın sağ əli, əsas qazanc mənbəyi varlı adamlar olduğuna görə o, dövlətli uşaqlarıyla məcbur da olsa xoş keçinməli idi. Burdan bir sual yaranır ki, bəs kasıb uşağından ona xeyir gəlmirdisə, nəyə görə onları da yanında saxlayırdı? Məsələyə “Donuzdan bir tük də qənimətdir” prinsipilə yanaşanda aydın olur ki, kasıb uşağının Filologiya məsələləri, № 5, 2021 187 pulu olmasa da, molla onu öz şəxsi işlərində işlədə bilərdi. Məhz elə bu belə idi. Şair poemada kasıb uşaqlarının vəziyyətini belə təsvir edir: Mollanın haqqını hər ayda gərək, Hələ-əlbət bizə borc idi, verək. Mümkün etməzdi yenə bir paramız, Verə bilməzdi, yox idi paramız Əvəzində çox idi xidmətimiz, Bir bilinməzdi yenə qiymətimiz. İşimiz aftova doldurmaq idi. Su gətirməklə odun yarmaq idi. (1, s.9-10). Və yaxud: Doşabı, bal, kərəsi, qəndi, çayı, Ət, düyü müftə, un ondan havayı. Öz cibindən ki, deyil, el puludur, El ki, var, mollanın ancaq quludur. Süpürərdik evini, mitbaxını, Daşıyardıq çölə tor-torpağını. Aparardıq naxıra mal-qarasın. Biri itsəydi verərdik parasın. Qab-qacaq hər gün olurdu bulaşıq, Məcməyi, çirkli tava, yağlı qaşıq. Bunları biz yumalıydıq bir an Gec yusaq, molla qopardar tufan. (1, s.11). Yeri gəlmişkən bir məsələyə aydınlıq gətirmək yerinə düşər ki, Əliağa Vahidin həyatında və bədii yaradıcılığında musiqi sənətinin əvəzsiz rolu olmuşdur. Şair əsərlərində musiqi sənətinin insan həyatındakı yerini əvəzolunmaz sayır və musiqi ecazının fəlsəfi qatının şərhini çox zaman öz qəzəllərində verirdi: “Musiqi məclisinin türfə əlamətləri var, Guş qıl, gör necə cansuz hekayətləri var” Musiqi zövqünə ol kəs ki, deyildir vaqif, Bu büsatın nə bilir ki, nə şərafətləri var. ...Məscid əhli nə bilir musiqi zövqün, Vahid! Çünki cahillər olduqca, cəhalətləri var. (5, s.286). Əliağa Vahid maarifçi bir şəxs olmuşdur. Şübhəsiz öz əsərlərinin çoxunda din, irfan adamlarını cahil adlandırsa da, bu onun dinsiz olduğuna işarə etmir. “Şübhəsiz ki, Ə.Vahid məscid əhlini cahil adlandıranda özünün dinsiz olduğuna işarə eləmir, o, bununla musiqini haram hesab edən bir sıra savadsız, İslam dinindən qətiyyən xəbərləri olmayan, lakin özünü alim sayan fanatik din xidimlərini nəzərdə tutur. Ə.Vahidi əslində dinsiz yox, dini dəyərlərə hörmətlə yanaşan dini şəxsiyyətlərə, eyni zamanda islam dininə hüsn-rəğbət bəsləyən bir şair adlandırmaq daha doğru olardı. Şairin Həzrəti Hüseynə və Kərbəla şəhidlərinə həsr etdiyi Filologiya məsələləri, № 5, 2021 188 mərsiyədən təkcə misal gətirmək kifayətdir ki, bu da onun əslində Allaha, dinə və Allahın seçdiyi müqəddəs varlıqlara olan münasibətini aydınlaşdırsın” (6, s.22). “Mollaxana” poemasında şair qeyd edir ki, mollanın hər işini gördükdən sonra bir az əylənmək istəyib tütək çalan zaman Hənfə dəliyə dönər və İslamın musiqini qadağan etdiyini bildirərmiş: Hamının çalğıya vardı həvəsi, Tütəyin şən, o gözəl incə səsi, Qəm tutarkən sıxılan qəlbimizi Şənlədirdi azacıq, bəlkə, bizi. Molla ney çalmağa qoymaz, lakin Bəsləyərdi tütəyə, çalğıya kin. Musiqi sənətinə düşməndi. Bizə daim bu idi rişxəndi. Musiqi çalsa bu dünyada biri, Şübhəsiz, odlu cəhənnəmdi yeri. Kim tütək çalsa, o azğın qudurur, Sanki peyğəmbərə min sillə vurur. Bir uşaq bir dəfə çaldıqda tütək, Molla yüzlərlə ona vurdu kötək. Rəsm elmin bir hünər sanmazdı, Şer zövqün düşünüb qanmazdı. (1, s.11). Əliağa Vahid hər zaman xalqına qarşı səmimi olmuş və bunu öz əsərlərilə sübuta yetirmişdir. Vahid daim maarifçi görüşləriylə, yenilikçi fikirləriylə istər qəzəllərində, istərsə də digər əsərlərində bunu göstərmişdir. Vahid həm qəzəl yazanda, həm də başqa şeirlərini qələmə alarkən yalnız xalqını və xalqının güzəranını fikirləşmişdir. Şeirlərinin əsas mövzusu eşq olan Vahidin şeirlərində aşiq- məşuq sevgisilə bərabər xalq, millət, vətən sevgisi də özünü göstərir. “Xalqının vicdan səsi və cəmiyyətin ədalət carçısı sənətkar heç bir tabeçiliyə, itaətə dözməməlidir. Şair alçaldılması mümkün olmayan şəxsiyyətin dəyanətini varlığında yaşatmalı və yaradıcılığında doğrultmalıdır! Əgər söz rəssamı – sənətkar, həqiqətən də, istedadlıdırsa, o, səmimi olmaya bilməz. Səmimiyyətin başlıca əlaməti isə həqiqəti söyləməyə qadir sənətkarın yalana qarşı mübarizədə mənəvi səbatını hifz etməsidir. Ə.Vahid şeiri xalqın, cəmiyyətin və ümumun səadəti və yaradıcılığına son dərəcə tələbkar olmağı bacaran şairləri yarışa çağırırdı” (7, s.164). Türkiyəli tədqiqatçı Səda Qaya Səlim də Əliağa Vahidin maarifçi görüşlərini, yenilikçi fikirlərini duymuşdur: “Qəzəllərində əsrin elm əsri olduğunu söyləyən və insanların cəhaləti buraxıb elm, irfan ilə məşğul olmalarının vacibliyini bildirmişdir. Elm ilə məşğul olan ölkələrin həm güclü, həm də zəngin bir dövlət olacağını dilə gətirən şair öz ölkəsinin də bu mövqedə olmağını istədiyini bildirmiş və qəzəllərində gənclərin bu yöndə çalışmalarının gərəkdiyini ifadə etmişdir... Vahid cəhalət ilə gün keçirməkdən usandıqlarını, cahillərin özlərini elmdən məhrum buraxdıqlarını Filologiya məsələləri, № 5, 2021 189 söyləyərək inqilabdan əvvəlki həyatı pisləyərək dünyada elmsiz yaşamaqdansa yox olmağın daha yaxşı olacağını bildirmişdir. Şair bu şəkildə xalqı elm və biliyə təşviq edərək sovet hökümətinin xalqa mənimsətmək istədiği konuları qələmi ilə xalqa çatdırmışdır.” (8, s,182). Sonda bir məqamı da xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, Vahid şeiri zahirən klassik ənənənin davamçısı kimi görünsə də əslində məzmun baxımından bu belə deyil. Sözsüz ki, onun yaradıcılığında aşiq-məşuq, gül-bülbül və s. atributların yer aldığı şeirlər çoxluq təşkil edir. Lakin buna baxmayaraq Əliağa Vahid klassik ənənəylə yanaşı, həm də xalqın maariflənməsi yolunda müxtəlif məzmunlu şeirlər də qələmə almışdır. Çünki o klassik ənənə ilə çağdaş şeir arasında vəhdət yaratmağı bacarırdı. Vahid poeziyasının əsasını qəzəl janrı təşkil etsə də, onun yaradıcılığınının təkcə bu cəhətindən söz açmaq olduqca yalnış olar. Çünki Vahidin poeziyası janr və məzmun müxtəlifliyi baxımından olduqca zəngindir. ƏDƏBİYYAT: 1. Əliağa Vahid. Mollaxana. Bakı: Azərnəşr, 1938, 19 səh. 2. Aytac Zeynalova. Əliağa Vahidin poetik irsi. Bakı: Elm və təhsil, 2011, 272 səh. 3. Əliağa Vahid haqqında bildiklərimiz (tərtib edəni: M.Nuruoğlu). Bakı: Şərq-Qərb, 1995, 240 səh. 4. Eltac Elmanoğlu. “O çox zaman şeirlərini bədahətən söyləyərdi...” // “Ədalət” qəzeti., 5 iyun, 2020, s.9. 5. Əliağa Vahid. Qəzəllər. Bakı: Azərnəşr,1964, 363 səh. 6. Vüqar Əhməd. Ədəbi-elmi portretlər. Bakı: Afpoliqraf, 2017, 212 səh. 7. Məsud Əlioğlu. Darıxan adamlar (seçilmiş əsərləri). Bakı: Təhsil, 2018, 792 səh. 8. Seda Kaya Selim. Eliağa Vahid’in gazelleri üzerine bir değerlendirme. Türklük Bilimi Araştırmaları. 2016, sayı 39, s.167-185. Eltaj Elmanoghlu SOCİO-POLİTİCAL MOTİVES İN ALİAGHA VAHİD'S POEM “MOLLAKHANA” Summary Aliagha Vahid (1894-1965), a prominent Azerbaijani poet, a brilliant figure of twentieth-century Azerbaijani classical poetry and a public figure, is best known in the history of literature for his ghazal works, but also wrote beautiful works in the Filologiya məsələləri, № 5, 2021 190 folk poem style. Lyric and satire Aliaga Vahid developed as a double wing in each period of his work, and until the end of his life he remained faithful to both ghazal and satirical style. Among the foundations that nurtured the unit was the great role of the literary assembly "Majmaush-shu'ara" (Meeting of Poets), of which he was a member. Mirza Abdulkhalig Yusif (1853-1924) and Mashadi Azer Imamaliyev from Buzovna (1870-1951) had exceptional services in the development of Vahid as a thinker and gazalkhan. Literary and artistic creativity of the gazalkhan, who writes and creates both in the style of folk poetry and in classical genres, is very wide and multifaceted. Nevertheless, the vast majority of authors who have chosen Vahid's poetry as a subject of research refer to the poet's ghazals. In particular, the poet's work between 1916 and 1939 has been little studied, and most of those who touch on these topics have simply mentioned the names of the poet's books. Although the poem "Mollakhana" written by the poet in the genre of Masnavi was included in several books, it was not republished as a special book after 1938. In the poem, Aliagha Vahid mainly tried to imagine the disadvantages of the old type of schools, gave a broad description of the level of education in the mollakhana and the fraudulent mullahs who taught there. The main theme of the poem is the theme of old and new Baku. In a single poem, he compares the environment of Baku in his time, that is, the old Baku he saw as a child, to the new era. The poet also gives brief information about his family in the work. In general, the work contains a broad description of the environment of Baku in the twentieth century and the way of thinking of the people of that time. Although there is little autobiographical information in the poem, it is important to study some aspects of Vahid's life. Although the volume of the poem is small, in a sense it can be considered as a special research topic. Because Aliagha Vahid touched upon many points about the period and about himself in the poem. Keywords: Aliagha Vahid, mollakhana, poem, ghazal, social, political, motive Эльтадж Эльманоглу СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ МОТИВЫ В ПОЭМЕ АЛИАГИ ВАХИД “МОЛЛАХАНА” Резюме Хотя Алиага Вахид (1894-1965), выдающийся азербайджанский поэт, блестящий деятель азербайджанской классической поэзии двадцатого века и общественный деятель, наиболее известен своими газелями в истории литературы, он не только обратился к жанру газели, но и также писал прекрасные произведения народной поэзии. Лирика и сатира Алиага Вахид развивался как двойное крыло в каждый период своего творчества, и газалхан оставался верным как газели, так и сатирическому стилю до конца своей жизни. Среди основ, которые взрастили группу, была велика роль Filologiya məsələləri, № 5, 2021 191 литературного собрания «Маджмауш-шуара» (Встреча поэтов), членом которого он был. Мирза Абдулхалиг Юсиф (1853-1924) и Мешади Азер Имамалиев (1870-1951) из Бузовны оказали исключительные заслуги в развитии Вахида как мыслителя и газалхана. Литературно-художественное творчество газалхана, который пишет и творит как в стиле народной поэзии, так и в классических жанрах, очень широко и многогранно. Тем не менее подавляющее большинство авторов, избравших поэзию Вахида в качестве предмета исследования, ссылаются на газели поэта. В частности, творчество поэта между 1916 и 1939 годами мало изучено, и большинство из тех, кто затрагивает эти темы, просто упомянули названия книг поэта. Хотя стихотворение «Моллахана», написанное поэтом в жанре маснави, вошло в несколько книг, после 1938 года оно не переиздавалось как специальная книга. В стихотворении Алиага Вахид в основном пытался представить недостатки школ старого типа, дал широкую характеристику уровня образования в моллахане и мошенников, которые там преподавали. Основная тема стихотворения - тема старого и нового Баку. В одном стихотворении он сравнивает среду Баку своего времени, то есть старый Баку, который он видел в детстве, с новой эпохой. Также поэт дает краткие сведения о своей семье. В целом работа содержит широкое описание окружающей среды Баку в ХХ веке и образа мышления людей того времени. Хотя в стихотворении мало автобиографической информации, важно изучить некоторые аспекты жизни Вахида. Хотя объем стихотворения невелик, в известном смысле его можно рассматривать как особую исследовательскую тему. Потому что Алиага Вахид затронул в стихотворении много моментов того периода и самого себя. Ключевые слова: Алиага Вахид, моллахана, газель, стихотворение, социальный, политический, мотив Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: filologiya elmləri doktoru İslam SADIQ tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 192 NARMİN BABA-ZADE VASİLA VALİYEVA Azerbaijan State Agrarian University valiyeva.vasila@gmail.com narmin.babazade81@mail.ru NIZAMI GANJAVI IN THE WORKS OF ENGLISH ORIENTALISTS Summary Nizami Ganjavi's genius did not leave indifferent any orientalist and writer in the world. The article discusses the gradual study of Nizami's immortal works by British orientalists. Leyli and Majnun are compared to the love works of the West. The interest of English orientalists in Nizami's works began in the 18th century. Nizami's poems, which attracted the attention of British orientalists, were widely read in India and became very popular. In the 18th century, India was a British colony, and it was important to study their interests in order to understand their subjects and gain their trust. The world-famous "Five" began to be translated at that time. Well-known English orientalists William Jones and John Atkinson made significant contributions to the study with translations of Nizami's works. The article describes in detail the translated works and the relationship of the West with the literature and culture of the East. In the book of life every page has two sides: we human beings fill the upper side with our plans, hopes and wishes, but providence writes on the other side, and what it ordains is seldom our goal. Key words: creative genius, to compare, general human nature of tradition, philosophical meaning of the plot, dedication of the poem. Nizami Ganjavi (pseudonym; real name-Ilyas Yusif oglu) (1141-1209)-is a great Azerbaijani poet and philosopher. He was born in a craftsman's family, received education in madrasah, and perfectly studied the medieval sciences on his own. Nizami also became closely acquainted with the oral and written literature of the Near East. Nizami had never travelled out of Ganja, rejected being a palace poet and lived on honest earning. Nizami Ganjavi started his creation with lyric poems. From his works we learn that he had written a large divan, and was famous as a gazal and gassida author. Nizami's lyrics stand out with high professionalism, worldly attitude to love and humanist thoughts about a man's destiny. But Nizami Ganjavi entered the world literature with ''Khamsa'' (Quintuple) a pentalogue of five poems ''Treasury of Filologiya məsələləri, № 5, 2021 193 Mysteries'', ''Khosrov and Shirin'', ''Leili and Medjnun'', ''Seven Beauties'' and ''Iskander-nameh'' written in the masnavi form. Nizami Ganjevi's creation was the primary top of the Renaissans of the East, and consisted of bright artistic reflection of the most humane, universal socio-political, social and moral-ethic ideals of his epoch. The description of a man's inner world, his feelings, and thoughts along with the dynamic development of the main hero's characters organizes the basic aim and content of the Nizami's literary school. Nizami Ganjevi's poems played a great role in enrichment of the love theme which has widely spread in the Eastern literature, with social-universal, ideals and humane content. Nizami Ganjavi's works were translated into number of languages. The unique handwritings of his works are kept and guarded in the famous libraries, museums and handwriting funds of Moscow, St.Petersburg, Baku, Dashkend, Tabriz, Tehran, Gahira, Istanbul, Deli, London, Paris and other towns of the world as valuable pearls. Nizami's creation played a great role in the development of the Eastern Arts. Since the end of 17th century, the interest to the Nizami Ganjevi's heritage has risen in Europe and Russia: his works have been translated into English, German, French, Italian, Spanish, Japan and in other languages of the world; his life and creation have been studied [1,78] The merits of foreign scientists in the field of studying and researching the creative heritage of the brilliant Azerbaijani poet and thinker Nizami Ganjavi-one of the leading figures of world literature–are quite significant .From this point of view attention is especially drawn to the achievements of English oriental studies or rather of English speaking researchers, the scientific analysis of whose fundamental works, in my opinion, is quite worthy of being the subject of special study. The separate mentions of the poet and works by English orientalists are found up to the 18-th century. But thanks to the translations and editions of Nizami’s poems his name became known to wide circle of the reading public in the British Isles. And at the same time, not only in England, but in the countries that were part of the English Colonial Empire, where the English language was widespread. Since the 18-th century, Nizami’s works have been subject of special interest among English orientalists. This interest to the works of the greatest poet of the East was also due to the increased attention in Europe to the cultural heritage of the East peoples. Speaking about this phenomenon ,along with natural attention to Nizami’s works, as the greatest poet and thinker ,from the progressive figures of science and culture of England, we must take into account the fact that the countries of the East ,including Iran and India, that were object of colonial politics of England, British colonial authorities in India, where by the end of the 18-th century the Persian language and Persian education, due to historical conditions, played an important role in public life.The extensive historical and cultural research undertaken by the British in India had an objective scientific value .By publishing and researching of written monuments of the East people, a number of the progressive scientists pursued the goal of establishing and expanding common cultural ties between their own people Filologiya məsələləri, № 5, 2021 194 and the East people ,between the West and the East through study of the relevant materials of the oriental discipline in India itself and on this basis–acquaintance with the research of the English speaking–orientaliststs who worked on Nizami’s works, gives reason to distinguish three stages of studying Nizami’s masterpieces ,which cover the following periods. The first stage dates back to the second half of the 20-th century and ends around 1918-1920. The famous orientalists who dealed with Nizami’s work were William Jones 91746-1794), Charles Reeu (1820-1902), Hermann Ete (1844-1917), Edward Zachau (1845-1930).Indian specialists also managed to achieve undoubted success, sometimes overshadowing the results of European scientists within this time, such Indian scholars as Maulawi Ahmad Ali and Moulana Tsugtadir Khan, who wrote in English and were among the compilers of the famous Bankipor catalogue. [2,125] The second stage-1920-1946, characterized by increased interest to the problems of Nizami’s creative searches in English–speaking oriental studies. During this period English speaking orientalists managed to raise Nizami’s scientific research to a new level. The last, third period of studying Nizami’s works in English–speaking countries began after the Second World War and was marked by new studies of the creative principles of Nizami, but even more important, were attempts to comprehend and generalize the entire path that passed earlier. A close acquaintance with English translations of Nizami’s works,which are prosaic and poetic at the same time, gave to Nizami researchers a lot in terms of text decoding methods, testifies to the accurate transfer of the stylistic shades of the Azerbaijani author’s poetry by the English translators with the least loss of the imagery of his language. Almost all of Nizami’s poems that make up “Khamsa”( Quintuple) cycle have already translated into English. Only one of the best creations of Nizami-is the poem “Khosrov and Shirin” that was translated into English in fragments. [3,130] The first part of Nizami’s “Khamsa”( Quintuple)-the poem “Mahzan al- asran”( Treasury of Mysteries'')written in the spirit of sufi poetry, is imbued with a deep ideological and thematic content .The poet’s aesthetic views are based on his thought about the eternity of poetic images, the immortality of the beauty. This pearl of medieval Azerbaijani poetry is recognized as a unique masterpiece of world literature. The poem of the greatest Nizami will live as long as humanity lives, for which it was created. Wanting to emphasize the social significance of his work, the author compared it with a “veil of secrets”, ”a focus of rare thoughts” , calling the poem “a chaste book” .Particularly noteworthy are the efforts of the famous “father of English orientalism”, William Jones, in the translation of Nizami’s works .W.Jones was fluent in twenty–eight languages. His acquaintance with Nizami’s poems began at a young age, when he was working on Persian manuscripts in Paris. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 195 Back in 1771, at his insistence, was decided to study the creative heritage of the Azerbaijani poet and thinker in England. From that year ,the topic “Nizami and his surrounding “became the object of teaching at corresponding courses at Oxford and Cambridge universities. One of his early articles “the most important works in the Persian language” contains rather interesting source of information about Nizami’s poems. In it he raised the question of the necessity to collect from private collections and publish the poet’s manuscripts. William Jones wrote about the need to familiarize the Western people with the outstanding works of the Eastern classics. ”man and human attitude to spiritual values are identical everywhere”-said William Jones. After the poem “Treasury of Mysteries''”, the attention of the English oriental scholars was aimed more to the poem “Leili and Medjnun”. Unfortunately ,the English translation of the poem “Khosrov and Shirin” is still unpublished and kept as a manuscript in the library of the British Museum. By whom and when the translation of this wonderful work of Nizami was made remains unknown to us. The complete English translation of the poem “Leili and Medjnun” was published in London in 1836 by the orientalist James Atkinson. James Atkinson’s edition was repeated in the same London in 1894 and 1905, which testifies to unflagging interest in this topic of the English scientific community. In an extensive preface, the translator and researcher of the poem James Atkinson ,highly appreciated the creative genius of Nizami. James Atkinson wrote:” Leili and Medjnun” is one of the most widespread subjects in the literature of the East. Many outstanding and inconspicuous poets have tested their pen in the composition of poems on this topic. However ,over all these attempts shines the brilliant poem of Nizami “Leili and Medjnun”. At the same time, among the numerous poems on the theme “Leili and Medjnun”, written under the influence of the poem by Nizami , James Atkinson, unfortunately, didn’t mention the poem “Leili and Medjnun'' by Fizuli. He compares the legend of “Leili and Medjnun'' with the plots prevailing in the West and writes “Every nation has its own story of love. For example, the French have a story about Averargus and Eliza, and the Italians have Petratch and Laura. I think that readers will understand the depth of the feelings of Medjnun, who was obsessed by passion with Leili, and will be delighted with his love story”. Following the famous William Jones, he was looking for features of commonality between love poems written in the West and the East. He was primarily interested in the philosophical meaning of the plot. “Readers will hardly find any features in this poem that distinguish it from Western versions of love stories. Man and human essence manifest themselves everywhere in the same way”. In James Atkinson’s review of the poem “Leili and Medjnun”, he wrote about the dedication of the poem to Shirvanshah Ahsitan, about the poet’s Filologiya məsələləri, № 5, 2021 196 relationship with the customer . However, inspite of important clarifications of the poet’s biography, James Atkinson’s notes were somewhat superficial. The translator didn’t indicate the direct source–the specific manuscript from which the English translation was carried out. This is a significant flaw in the entire preface. For a better understanding of the work, James Atkinson draws interesting parallels between Nizami and Shakespeare, which undoubtedly should be taken into account by our researchers when considering the problems “Nizami and world literature”. It is known that Nizami in his poems often appealed to the mythology of the East people and the corresponding verses often remained incomprehensible to an unprepared reader. From this point of view ,Atkinson’s comments are simply irreplaceable for western readers. For example, for explaining the image of the “omnipresent “Khizr”, the commentator Atkinson refers to the legends mentioned in the Jewish religious literature associated with the prophet Elijah. “Haft Peikar”, “Seven Beauties” was studied and translated by K.Wilson. An English of “Seven Beauties”, one of the remarkable poems by Nizami, was published in London in 1924.The translation was made into English with the using of white verses, which made it possible ,as academician A.E. Krymsky says,”to convey in English Nizami’s poem “Seven Beauties “ very close to original, so that his best of all parts of the “Five” finally became the readable property of non-oriental readers in all its mutual completeness”. In one rubai (quatrains), characteristic oriental poetry, an anonymous author referring to his heart ,asks to say the names of poets–prophets. To the astonished question why Nizami is not among those named, the heart answers: ”After all, we talked about prophets, but Nizami is the God of poetry” . Bibliography 1.Г.Ю.Алиев. Персоязычная литература Индии.- М.: ИМ,1968. 2. Р.Гаибовой /"Азербайджанская литература в трудах английских ученых /Н- ХУТ вв./"/.Автореф.дисс....канд. 1947, с. 75-88. 3.А.Е.Крымский. и его современники.-Баку: Элм, 1981,0,21-101. 4.w.w.w.gence.net Filologiya məsələləri, № 5, 2021 197 Н. БАБА-ЗАДЕ В. ВАЛИEВА НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ В ТВОРЧЕСТВЕ АНГЛИЙСКИХ ВОСТОКОВЕДОВ РЕЗЮМЕ Гений Низами Гянджеви не оставил равнодушным ни одного востоковеда и литератора в мире. В статье рассказывается о поэтапном периоде изучения бессмертных произведений Низами английскими востоковедами. Приводится аналогия с западными произведениями о любви с поэмой Лейли и Меджнун. Интерес английских востоковедов к произведениям Низами начался в 18 веке. Поэмы Низами стали читаемы и приобрели большую популярность в Индии, чем и привлекли внимание английских востоковедов. B 18 веке Индия была колонией Британии, чтобы понять и завоевать доверие своих подданных было важно изучить их интересы. Так были переведены поэмы из всемирно известной “Пятерицы”. Немалый вклад в изучение, посредством переводов, произведений Низами внесли известные английские переводчики –востоковеды такие, как Вильям Джонс и Джон Эткинсон. В статье подробно описаны переведенные произведения и отношения Запада к Восточной литературе и культуре. Ключевые слова: творческий гений, сопоставлять, общечеловеческая сущность предания, философский смысл сюжета, посвящение поэмы. N. BABA-ZADƏ V. VƏLIYEVA NIZAMI GƏNCƏVI INGILIS ŞƏRQŞÜNASLARININ YARADICILIĞINDA XÜLASƏ Nizami Gəncəvinin dahiliyi dünyada heç bir şərqşünas və yazıçını laqeyd qoymadı. Məqalədə İngilis şərqşünasları tərəfindən Nizaminin ölməz əsərlərinin mərhələli öyrənilməsinindən bəhs olunur. Leyli və Məcnun əsəri ilə Qərbin sevgi əsərləri ilə müqayisə aparılır. İngilis şərqşünaslarının Nizaminin əsərlərinə marağı XVIII əsrdə başlamışdır. İngilis şərqşünaslarının diqqətini çəkən Nizaminin poemaları Hindistanda geniş oxunurdu və böyük populyarlıq qazanmışdı. 18-ci əsrdə Hindistan İngiltərənin müstəmləkəsi idi, tabe etdiklərini başa düşmək və onların etibarını qazanmaq üçün onların maraqlarını öyrənmək vacib idi. Dünyaca məşhur "Beşlik" həmin zaman tərcümə olunmağa başlandı. Nizaminin əsərlərinin tərcümələri ilə tədqiqata əhəmiyyətli töhfə verən məşhur İngilis tərcüməçi-şərqşünaslar Vilyam Cons və Con Atkinson olmuşdu. Məqalədə tərcümə Filologiya məsələləri, № 5, 2021 198 olunan əsərlər və Qərbin Şərq ədəbiyyatı və mədəniyyəti ilə əlaqəsi ətraflı təsvir edilmişdir. Açar sözlər: yaradıcı dahi, müqayisə etmək, ənənənin ümumi insani mahiyyəti, süjetin fəlsəfi mənası, şeirin həsri. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: filologiya elmləri doktoru, professor Azad Məmmədov tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 199 GÜNƏŞ XUDAYAROVA Bakı Avrasiya Universiteti ADPU Quba, Fətəli xan küçəsi, №5 gunes.xudayarova92@mail.ru XX ƏSRİN 60-80-Cİ İLLƏR POEZİYASI MİLLİ AZADLIQ KONTEKSTİNDƏ Xülasə XX əsrin 50-ci illərindən sonra postsovet məkanında ölkədə ictimai-siyasi mühit tədricən olsa da, yumşalmağa, cəmiyyətdə, ədəbiyyatda yeni ideologiya formalaşmağa başladı. XX əsrin 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərində sovet cəmiyyətində kommunist ideologiyası yavaş-yavaş zəifləməyə başlamışdı. Ədəbi yaradıcılığa sərt təzyiq göstərən rejm artıq öz təsir gücünü itirməkdə idi. Şair və yazıçıların müstəqil düşünmə, yazıb-yaratma hissi, azadlıq ideyaları baş qaldırır, ədəbiyyatçı istəyi bütün qadağalara güc gəlirdi. Repressiya, şəxsiyyətə pərəstişin və stalinizm siyasətinin faciəvi nəticələri bədii ədəbiyyata yol alırdı. Sovet kommunist ideologiyası Azərbaycan vətəndaşına, onun alim, şair və yazıçılarına vurduğu zərbələr ifşa edilirdi.Məhdudiyyətlər qoyulmuş ədəbiyyat artıq kommunist ideologiyası, sosializm quruculuğu çərçivəsindən çıxır, ümumbəşəri mövqe tutur, insanın mənəvi dünyasına enir və milli azadlıq ideyalarını ifadə etmək yolunda müsbət dəyişikliklər baş veirirdi. 60-cı illərdən etibarən ictimai-siyasi atmosferin ilıqlaşması, sovet ideoloji buxovların zəifləməsi nəticəsində bədii düşüncədə yeni meyillər ortaya çıxır, artıq ədəbiyyatda yeni ab-hava duyulur, ədəbiyyatçılar cəmiyyətdəki çatışmazlıqları bu və ya digər şəkildə, sətiraltı mənalarla, üstüörtülü, simvolik vasitələrlə və açıq şəkildə etirazlarını ifadə edirdilər. Məhz belə ruhda poeziyanın yaranması Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza, Cabir Novruz, Məmməd Araz, Fikrət Qoca, Tofiq Bayram və s. kimi sənətkarların adı ilə bağlıdır. Açar sözlər: XX əsr, 60-80-cı illər, azadlıq, milli düşüncə, poeziya Ədəbiyyatımızda “altımışıncılar” adlanan yeni bədii nəsilin yaranması ilə sovet ədəbiyyatı tənəzzülə doğru gedirdi. Yeni gələn ədəbi nəsil xalq və onun həyatı, milli-mənəvi dəyərlər, milli azadlıq ideyaları ilə ədəbiyyatın ab-havasını dəyişmiş, yeni məqsədlərə doğru yol almışdır. XX əsrin 60-80-ci illər ədəbi mərhələsinin formalşmasında nəsrlə yanaşı, yeni ruhlu poeziyanının xüsusi rolu olmuş və bunun nəticəsində ədəbiyyatımızda milli azadlıq ideyalarının yeni tərənnüm istiqamətlərinə meyl artmış, özünüdərk problematikası ilə təzahür etməyə başlamışdı. Poeziyada Vətən və onun yaraları, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 200 insan, kainat, sülh və müharibə, soykökə qayıdış, yeniləşmə, dünyəviliyə meyl əsas aparıcı motiv oldu. Fikir və söz azadlığı, siyasi düşüncə sərbəstliyi, milli azadlıq, ədalət, vətən tərənnümü uğrunda ədəbiyyatda yeni hərəkat başladı. Yeni bir mübariz poeziyanın əsası qoyuldu. Poeziyanı hər şeydən əvvəl, şairin əqidəsi, inamı, xalq istəyinin tərənnümü, milli ruha, azadlığa bağlılığı ilə yoğrularsa, o zaman əsl ədəbiyyat nümunəsi adlandırmaq olar. Məhz belə ruhda poeziyanın yaranması Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza, Cabir Novruz, Məmməd Araz, Fikrət Qoca, Tofiq Bayram və s. kimi sənətkarların adı ilə bağlıdır. Onlar bu ideologiya ilə poeziyaya milli azadlıq, milli mübariz ovqatı gətirməyə müvəffəq oldular. Xalq taleyinə xalqı düşünən şair mövqeyindən yanaşma, şair ruhunu narahat edən xalqının ağrı-acıları, xalqın çəkdiyi iztirablar yanlız xalqı deyil, eyni zamanda şairin iztirabı olmasını bütünlüklə onların yaradıcılığı boyu görmək mümkündür. Xalq, millət azadlığını öz azadlığından üstün tutan dahi sənətkarlar dövrün qadağalarına baxmayaraq milli azadlıq ideyalarını ədəbi fəaliyyətlərinin başlıca məqsədinə çevirdilər. Altımışıncılar nəslinin görkəmli, istedadlı nümayəndələrindən olan Tofiq Bayram mənsub olduğu ədəbi nəsil içərisində özünəməxsus yaradıcılıq yolu ilə seçilir. Şerilərində tarixə, milli dəyərlərə, milli azadlıq ruhuna, xalq taleyinə bağlılıq, millətə dəyər vermək və xalqa divan tutanlara qarşı barışmazlıq mövqeyi və etirazı əks olunmuşdur. Şairin “Azərbaycanım” adlı şeiri bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Şeirdə “Özün odlar yurdu, odun özgənin” deyərək dövrə dövrə etiraz hissini ifadə edir, həm də tarixə nəzər salır və gələcəyə inam hissi aşılayır: Babək itirsə də, tunc qollarını, Döyüşə səslədi oğullarını. Dedilər əyməsin şah vüqarını Qoşqarlı, Kəpəzli Azərbaycanım [3, s.172]. Tofiq Bayram sovet rejminin hökm sürdüyü bir vaxtda dövrün nöqsanlarını poeziyaya gətirməklə mənsub olduğu xalqın, milllətin azad, milli ənənələrlə yaşamaq istəyini ifadə etmişdir. Yaradıcılığında vətən sevgisi, mənəvi dəyərlərə bağlılıq, milli azadlığa inam hissi duyulan, tarixi gerçəkliyi əks etdirən “Azərbaycan haqqında nəğmə”, “Odlar Yurdu”, “Vətən sevgisi”, “Qarabağ nəğməsi”, “Mənim arzum” və s. şeirləri qeyd olunan fikrə nümunə göstərmək olar. Tofiq Bayram yaradıcılığı milli dəyərlərlə yoğrulmuşdur. Poeziyasının ruhu, dili azadlığa, azad yaşamaq istəyinə həssas yanaşması ilə seçilir və bunu “Mənim arzum” adlı şeirində belə ifadə edir: Harda ələm olsa, harda qan-qada, Ürəyim kövrələr, əsər də mənim. Dəysə azadlığa güllə Konqoda, Arzum yaralanar Xəzərdə mənim [3, s.193]. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 201 Ümumiyyətlə, Tofiq Bayram yaradıcılığının başlıca məziyyəti şair həyəcanında zəmanənin həyəcanını əks etdirməsi, zəmanənin güzgüsü olması, yaşadığı dövrün, eyni zamanda sonrakı dövrlərin nəbzini tuta bilməsindən ibarətdir. 60-cı illər nəslinin görkəmli şairlərindən olan Fikrət Qoca şeirlərində insan və dünya haqqında bədii-fəlsəfi düşüncələri ilə poeziyaya yeni ruh gətirmiş, tərənnüm etdiyi mövzulara yeni məzmun vermiş, həyat və insan, cəmiyyətdə baş verən ictimai- siyasi hadisələri özünəməxsus, orjinal düşüncə ilə əks etdirmişdir. Altımışlar nəslinin nümayəndələri yeni ruhlu ədəbi nümunələr, yeni ruh ədəbiyyata gətirmiş və bu missiyanının üzərindən ustalıqla gəlmiş və özlərindən əvvəlki dövr və gələcəkdə formalaşacaq olan ədəbiyyat arasında körpü rolunu oynamışdılar. Fikrət Qoca da məhz belə şairlərdən biridir. Müasir Azərbaycan poeziyasının görkəmli şairlərindən olan Fikrət Qoca poeziyasında insanları düşünməyə, vətənpərvərliyə, saflıq və səmimiyyətə, bəşəri duyğulara səsləyən bir ovqat duyulur. Onun yaradıcılığının əsas xüsusiyyətlərindən birini xüsusilə qeyd etmək gərəyi duyuram ki, bu da onun dünya dərdi üzərində öz millətinin, xalqının dərdini, çəkdiyi ağrı-acıları ifadə etməsidir. Fikrət Qoca 1966-cı ildə qələmə aldığı “Azəriyəm” şeirində milli-mənəvi dəyərlərin, milli ruhun açıq-aydın ifadə şəklini görmək olar: Od oğluyam, alovlardan doğuldum, Alovlana-alovlana. İlk bahardan doğuldum, Lalə kimi yana-yana. Onunçün də baxışımın Odlara var bənzəri. Azəriyəm, azəri [2, s.16]. XX əsrin 60-cı illər ədəbiyyatı Azərbaycan ədəbiyyatının yeni bir mərhələsini təşkil edir. Elmi, ictimai və bədii fikir tərəfindən də təsdiq olunmuş bu dövr ədəbiyyatının əsas xüsusiyyətlərindən biri xalqın qəhrəmanlıqla zəngin tarixinə müraciət olunması, azadlıq istəyinin poeziyanın əsas ideologiyasına çevrilməsi, söz və fikir azadlığı, milli istiqlal və ictimai ədalət və s. ideyaların əks olunması idi və sonrakı illərdə də azadlıq ideologiyası ədəbiyyatda daha geniş vüsət alaraq Azərbaycanın milli müstəqillik əldə etməsi ilə prespektiv məqsədlərini həyata keçirməyə nail oldu. Milli poetik fikir tarixində Bəxtiyar Vahabzadə milli istiqlal, azadlıq ideyaları ilə yaradıcılıq zirvəsinə yüksələn sənətkarlardan olmuşdur. Onun təfəkkürü milli, amalı milləti azad görmək və bu yolda mübarizə aparmaqdan ibarət idi. Bəxtiyar Vahabzadə poeziyası ilə mənsub olduğu xalqın milli azadlıq ideyalarınının carçısı, canlı dili olmağı bacaran böyük ədiblərimizdən biridir. İkinci Dünya müharibəsindən Filologiya məsələləri, № 5, 2021 202 sonra ədəbiyyata gələn Vahabzadə ilk vaxtlardan ədəbi mühitin diqqətini çəkmiş sənətkar idi. Ömrünün altmış ilindən çoxunu elə bir zaman kəsiyində keçirdi ki, daim başı üstə sovet qılıncı asılı idi. Belə bir dövrə boyun əyməyən, sözü, qələmi, coşqun təfəkkürü ilə sovet rejminə etiraz, onun çürük mahiyyətini şüurlara yeritmək yolunda mübarizə aparan ziyalılardan biri də məhz Bəxtiya Vahabzadə oldu. Millətini sevən, xalqının məruz qaldığı bütün nisgilləri qəlbində daşıyaraq poeziyaya köçürən Vahabzadə yaradıcılığının ilk illərindən ömrünün sonuna kimi bir əqidəyə mənsubluğu ilə yaddaşlarda əbədi iz qoymuşdur. Bəxtiyar Vahabzadə “Vətəndən-Vətənə” (1962), “Azərbaycan oğluyam” (1966), “Vətən eşqi hər eşqdən əzəldir” (1969), “Azərbaycan” (1971), “Müsavat” (1977) və s. adlı şeirlərində Vətəni azad, parçalanmış yurdunu bütöv görmək istəyini, vətən sevgisini, doğma yurda bağlılığı və milli dəyərləri poetik dillə əks etdirir, vətənin azadlığa qovuşacağına inamını ifadə edir. “Azərbaycan oğluyam” adlı şeirində dövrün qadağalarına baxmayaraq milli-mənəvi, tarixi dəyərlər xatırlanır, zamanın qazanında qovrulduğunu və gələcəyə böyük inam hissini ifadə edərək artıq poeziyada milli ruh, milli azadlıq ideyalarına doğru gedən yola Vahabzadə bir işıq salır: Köküm üstə bitmişəm, Şöhrətim var, Şanım var. Mənim gələcəklə də Öz əhdi-peymanım var [8, s.32]. 1969-cu ildə “Şairlər” adlı şeirində şairin zəmanənin, əsrin vicadı olduğunu, azadlıq, haqq və ədalətin güzgüsü olduğunu söyləyərək bu yolda xalqının səsi olacağını bədii dillə belə ifadə edir: Şair- zəmanənin, əsrin vicdanı, Şair- tarixlərin, şərəfi, şanı, Şair- bu dünyaya zamanın sözü, Şair- həqiqətin, haqqın güzgüsü! [8, s.59] Bir vətəndaş vicdanlı şair olaraq bu amal uğrunda daima dünyaya xalqın, zamanın haqq sözü olacağını yaradıcılığı boyu da görmək mümkündür. Bəxtiyar Vahabzadə 1979-cu ildə qələmə aldığı “Səbr elədik” adlı şeirində isə yaşadığı dövrün eybəcərliklərini poeziya üzərinə köçürür, haqq adına haqqı yıxıb sürüyənlərə qarşı etirazını açıq-aydın ifadə edir, səbr laylasında xumarlanmaq yox, artıq oyanmaq zamanının gəldiyini vurğulayır, milli azadlıq problemi ilə bağlı düşüncələrini müstəqim şəkildə əks etdirir: Xalq yolunda candan keçən ərənləri “Xalq düşməni” damğasıyla Filologiya məsələləri, № 5, 2021 203 Ləkələyib məhv etdilər. Haqq adına haqqı yıxıb sürütdülər. Bozu ağdan seçənləri zindanlarda çürütdülər. Susub dözdük, döz, dedilər... Qul etdilər vətənində vətəndaşı [8, s.240]. Şair vətənində qul olan vətəndaşın artıq səbr etmək deyil, milli azadlıq istəyinin zamanının gəldiyini, çəkilən ağrı-acılardan xilas olmaq istəyini, rejmin ağır işgəncələrini açıq dillə ifadə etməsi onunu göstərirdi ki, poeziyada milli azadlıq ruhu, xalqı azad görmək istəyi geniş vüsət alaraq bir amala çevrilmişdir. XX əsrin 60-80-ci illərdə milli-mənəvi dəyərlər, vətənpərvərlik, milli azadlıq ideyalarının genişlənməsi, milli istiqlal ruhlu ədəbiyyat meydanına çıxmış, özünüdərk proseslərinin dərinləşməsi poeziyanın əsas tərənnüm obyektinə çevrilmişdir. Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Xəlil Rza Ulutürk kimi sənətkarlar həm şair, həm də bir vətəndaş olaraq özlərinin ən cəsarətli fikirlərini poeziyanın dilə ilə ifadə edir, milli azadlıq uğrunda mübarizəni ədəbiyyata gətirirdilər. Poeziyanı elə mərhələyə gətirdilər ki, poeziya artıq xalqın səsinin bədii ifadəsi olmuş və bu yolda əsaslı dönüş yaratmışdır. Bu dövrdə bədii ədəbiyyat həm forma, həm də məzmunca milliliyi ilə keyfiyyətcə dəyişikliyə səbəb oldu. 1970-ci ilə Məmməd Araz “Azərbaycan-dünyam mənim” deyərək həm poeziyaya, həm də xalqın ruhuna milli ovqat gətirmiş, bu vətənin öz dünyası, öz səhəri olmasınının vaxtı gəldiyini ifadə edir, milli ideologiyası ilə mövcud rejmə etiraz səsi, xalqa isə milli ruhu təbliğ edən şeir nümunəsi idi: Mənim könlüm bu torpağı vəsf eləyərək, Azərbaycan dünyasından baxar dünyaya [6, s.100]. Sovet rejminin xalqın üzərinə duman kimi çökməsindən narahatlıq hissini ifadə edən azərbaycançılıq ideologiyası ilə poeziyada yeni üfüqlərə yol açan Məmməd Araz yaradıcılığında milli dəyərləri, azərbaycançılıq ideologiyasını və xalqın haqlı səsi olaraq bədii nümunələr yaratmışdır. Məmməd Araz 1981-ci ilə qələmə aldığı “Durnaları dönməz oldu” adlı şeirində narahatlığını fərqli üslubda ifadə edir: Azad durna yol istədi, yol bölük, Tala bölük, çala bölük, göl bölük. Göylüyünü necə saxlar bu göylük, Dumanları dönməz oldu dağların [6, s.205]. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 204 XX əsrin 60-cı illərindən başlayaraq istər nəsr, istərsə də poeziyada əsaslı şəkildə məzmun və ideya dəyişikliyi baş verirdi. Yaradıcılığı ilə poeziyaya məzmun və mənaca fərqlilik gətirən görkəmli sənətkarlarımızdan bir də məhz istiqlal şairi Xəlil Rza Ulutürkdür. Milli azadlıq ideyaları ilə poeziyada mübarizlik simvoluna çevrilən şeirlər qələmə alaraq sovet rejmindən xilas olmağın yollarını arayır, milli- azadlıq uğrunda mübarizə hərəkatını gücləndirməyə xidmət edirdi. “ Xəlil Rzanın yaradıcılığında ilk mənzum dəyişiklikləri 1960-cı illərdən başlamış, sonra getdikcə güclənmişdir. Həmin dəyişiklikləri təmin edən başlıca cəhətlər özünə və ictimai həyata münasibətinin güclənməsi, lirik qəhrəmanın inadkarlığının artması, şairin həqiqəti tapmaq uğrunda qızğın idrak fəaliyyəti və bunların nəticəsində sovet ehkamlarından qurtulması ilə bağlı olmuşdur. Onun 60-cı illər şeirlərinin başlıca mövzularını isə təbiət löhvələri təşkil etmiş, təbiət hadisələri əsasında şair milli duyğu və düşüncələrini ifadə etməyə çalışmışdır. Xəlil Rzanın poetik manifesti olan “Azadlıq” şeiri ilk dəfə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 24 dekabr 1960-cı il tarixli nömrəsində məlum senzor basqısı nəticəsində “Afrikanın səsi” adı ilə dərc edilmişdir” [7, s.186-187]. Xəlil Rza ilk şeirlərindən özünün poetik yolunu müəyyənləşdirməyə müvəffəq olmuş, milli coğrafiyamızdan kənara çıxaraq başqa xalqların tarixi taleyi ilə bağlı düşüncələrini ifadə etmiş, belə ifadə forması ilə əslində sətiraltı mənada mənsub olduğu xalqın arzusunu bədii dilin imkanlarında istifadə edərək qələmə almışdır. 1960-cı ildə yazdığı “Afrikanın səsi” şeiri Afrika xalqlarının mübarizəsinə həsr edilsə də, şairin mənsub olduğu xalqın haqq bağıran səsinin ifadəçisi idi. Şeirdə azadlıq ideyasının məna çaları, poetik intonasiyası, ifadə vasitələri bəşəri mövqeyi və bu bəşəri mövqeyin daxilində milli azadlıq istəyinin ifadəsi ilə seçilir: “Azadlığı istəmirəm bir həb kimi, dərman kimi; İstəyirəm günəş kimi!!! Səma kimi!!! Cahan kimi!!!” deyərək dövrə öz etiraz səsini ucaldırdı. Xəlil Rza “Mən bu əsrin gur səsiyəm” deməklə ədəbiyyatımıza, poeziyamıza yeni ruh, yeni nəfəs gətirir, 60-cı illər poeziyasında azadlıq idealını bu və ya digər formada ifadə etməkdən çəkinmir. Şair azadlıq idealı ilə poeziyamıza bəşəri məzmun gətirmişdi. Bəxtiyar Vahabzadə bu şeir haqqında belə bir fikir səsləndirmişdir: “Afrikanın səsi” adlı yığcam bir şeirdə yalnız Afrika xalqlarının deyil, öz azadlığı və istiqlalı uğrunda ayağa qalxan və müstəmləkəçiliyin, faşizmin hər cür təzahürünə qarşı barışmaz mövqe tutan, imperializmin buxovlarını qıran bir sıra ölkələrin mübarizə əzmi, üsyankar ruhu çox sərrast və qüvvətli ifadə olunmuşdur” [5, s.6]. Milli-azadlıq uğrunda mübarizə hərəkatı Xəlil Rza Ulutürkə əhəmiyyətli dərəcədə ideyalar vermiş və bu ideyaları poeziya vasitəsilə xalqın milli ruhunu oyatmaq yolunda vətəndaş-şair olaraq xidmət göstərmişdir. Xalq birliyi, onun tarixi taleyi Xəlil Rza yaradıcılığının özülünü təşkil edir. Bu ideologiya həm yaradıcılığının sonrakı illərinin, həm də dövrünün digər sənətkarlarının yaradıcılığına əsaslı şəkildə nüfuz etməyə başlamışdı. Xəlil Rza yaradıcılığında 60-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq vətənpərvərlik ideyaları güclənib hakim ideologiyaya çevrilmişdir. Sovet Filologiya məsələləri, № 5, 2021 205 dövrünü, sovet həyatını idealizmə etməyən şair yaşadığı dövrün mənfi cəhətlərini poetik dillə ifadə etmiş, ictimai-siyasi reallığı ifadə etməkdən çəkinməmişdir. Yaradıcılığında azadlığı, milli ruhu tərənnüm etmişdir. Xəlil Rza Ulutürk 1960-1962- ci illərdə “Vətən, ya ölüm”, 1966-1968-ci illərdə “Rədd olun Vyetnamdan, ey qəsbkarlar”, 1982-ci ildə “Vyetnam”, “Prezident kabinəsi”, “Qəzəb marşı”, 1984-cü ildə qələmə aldığı “Sofiyada festival” kimi əsərləri ilə bəşəri hadisələrə üz tutmuş və bəşəri hadisələrə toxunaraq əslində mənsub olduğu xalqın da sovet ehkamlarından xilasının zəruriliyini sətiraltı mənalarla ifadə edir. X.R.Ulutürk milli azadlıq hərəkatına, milli ideala və xalqın tarixi taleyini poeziyasına sətiraltı mənalarla, müxtəlif formalarda, gah mətnarası, gah dolayısı ilə, gah da açıq şəkildə ifadə etmişdir. 1966-1968-ci illərdə yazdığı “Rədd olun Vyetnamdan” adlı şeiri bu baxımdan əhəmiyyətlidir. Şair bəşəri hadisələri poeziyaya gətirməklə, eyni zamanda milli idealı, milli azadlığı sətiraltı ifadə edir: “XX əsrin önündə hər xalq, azadlıq fənnindən imtahan verir” deyərək fikrini ifadə edir. Xəlil Rza Ulutürk poeziyasında 70-ci illərdən başlayaraq mənəvi-psixoloji istiqamət milli ruha, milli ideala doğru yol alır, dünyaya nüfüz edirdi. Əsərlərində yaşadığı mövcud rejmə ictimai etiraz, ictimai-siyasi haqsızlıqlara, istismara, imperiyaçılığa qarşı mübariz ruh əks olunur, xalq taleyinə laqeyid yanaşanlar ifşa obyektinə çevrilir. Şairin 60-ci illərin sonu, 70-ci illərin əvvəllərində yazdığı şeirlərində azadlığa gedən yolun düşüncə və qəlb azadlığından başladığı fikrini ifadə edən ideyalara rast gəlirik. Azadlığın insanın öz ruhundan başlayıb xalqın milli-mənəvi azadlığı ilə tamamlanması ideologiyasını Xəlil Rza yaradıcılığında bədii emosional dillə ifadə formasını görmək olar. 1988-ci ildə Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı başlayanda X.R.Ulutürk də fəaliyyətini genişləndirir, xalqın milli azadlığı uğrunda mübarizəni vətəndaşlıq və yaradıcılıq amalına çevirir. X.Rza 5 dekabr 1988-ci ilə yazdığı “Azadlıq Meydanı” adı şeirində xalqın səsi olduğunu, xalq mübarizəsini bədii dilin imkanlarında istifadə edərək ifadə etmiş, bir şairin xalq taleyinə bağlılığı, onun azadlığı uğrunda mücadiləsini poeziyaya gətirmişdi: Bu meydanda mən tanıdım bağrı tonqal igidləri. Alnındakı ipək qaytan qırmızı, al igidləri. Bu meydanda anladım ki, adi ocaq pir olarmış, Mələk kimi, quzu kimi qızlar dönüb şir olarmış. Bu meydanda analdım ki, nə quzuyam, nə də ceyran. Azərbaycan bu gün doğur özü boyda Azərbaycan [4, s.151]. Azərbaycan ədəbiyyatı bütün çətinliklər və mürəkkəbliyi ilə sovet dövrü ədəbiyyatının xüsusi bir mərhələsini təşkil edir. XX əsrin 70-80- ci illər Azərbaycan ədəbiyyatı milli istiqlal, milli özünüdərkə qayıdış mərhələsi adlandırmaq olar. Bu mərhələ 80-ci illərin sonları və 90-cı illərin başlanğıcının istiqlal ədəbiyyatı və milli Filologiya məsələləri, № 5, 2021 206 özündərkə qayıdış mərhələsi ilə müstəqillik dövrü ədəbiyyatı arsında bir körpü funksiyasını yerinə yetirir. Bu dövrdə yaranan poeziya Azərbaycan xalqının dövlət müstəqiliyi uğrunda mübarizəsinin ideallarına çevrilmiş, eyni zamanda azadlıq mübarizəsi meydanlarının əsas hərəkərverici qüvvəsi olmaq səviyyəsinə yüksəlmişdir. Məhz bu dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatı, poeziyası milli istiqlal, azadlıq uğrunda heç nədən çəkinməyərək mübarizə aparmışdır. Belə bir ədəbiyyatın nümayəndəsi olaraq Cabir Novruz da yaradıcılığı ilə ədəbi mühitdə özünəməxsus mövqeyə malik sənətkarlardandır. Cabir Novruz poeziyası ilə milli irs, Azərbaycan xalqının tarixi taleyini, vətənpərvərlik və mübarizlik ruhu ilə Azərbaycan ədəbiyyatının parlaq səhifələrindən birini təşkil edir. Cabir Novruz 1988-1989-cu illərdə Vətəninin taleyi üçün narahatlıq hissi açıq şəkildə ifadə etməkdən çəkinməyərək artıq yaşanılan iztirablı, qanlı illərin sonu olduğunu poetik təfəkküründən süzülüb gələn azərbaycançılıq ideyalarını təbliğ edir, poeziyasının tarixiliyini daha da dərinləşdirmişdir: Daha bizim yelkənləri yelləyir külək, Nə zamandı bütün dillər kilidli idi. Yetmiş ildi millət demək, xalq adı çəkmək, Əsl mərdlik, qəhrəmanlıq, igidlik idi [1, s.227]. Ədəbiyyatın bu mərhələsi milli istiqlal, azdlıq ideyaları ilə Azərbaycan xalqının müstəqilliyi uğrunda mübarizəsinin əsas ideallarına çevrilmişdir. Bu dövr ədəbiyyatı xalqın azadlıq mübarizəsi meydanında hərəkətverici qüvvə olmaq səviyyəsinə çatmış və milli-mənəvi özünüdərkə qayıdış nümunəsi olmuş, azadlıq uğrunda mübarizə ədəbiyyatının, poeziyasının bir proloqu olmuşdur. Ədəbiyyat 1. Cabir Novruz. Özünü qoru, xalqım. Bakı, “Azərbaycan nəşriyyatı”, 2002, 228 səh. 2. Fikrət Qoca. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2004, 248 səh. 3. Tofiq Bayram. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Lider nəşriyyatı”, 2005, 328 səh. 4. Xəlil Rza Ulutürk. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. II cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, 248 səh. 5. Xəlil Rza Ulutürk. Seçilmiş əsərləri. Şeir və poemaları. Bakı, “Təhsil”, 2012, 560 səh. 6. Məmməd Araz. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2004, 224 səh. 7. Nəbiyev Bəkir. Xəzan vurmasın. Bakı, “Elm”, 2006, 452 səh. 8. Vahabzadə Bəxtiyar. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild(şeirlər). Bakı, “Öndər nəşriyyat”, 2004, 328 səh. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 207 ГЮНЕШ ХУДАЯРОВА ПОЭЗИЯ 60-Х И 80-Х ГОДОВ XX ВЕКА В КОНТЕКСТЕ НАЦИО НАЛЬНО-СВОБОДИТЕЛЬНОГО ДВИЖЕНИЯ РЕЗЮМЕ После 1950-х годов социально-политическая среда на постсоветском пространстве в стране стала постепенно смягчаться, в обществе и литературе стала формироваться новая идеология. В конце 1950-х - начале 1960-х годов коммунистическая идеология в советском обществе начала ослабевать. Режим, сильно давивший на литературное творчество, уже терял свое влияние. Поэты и писатели обладали независимым мышлением, чувством письма, идеями свободы и стремлением писателя преодолевать все запреты. Трагические последствия репрессий, культа личности и политики сталинизма превратились в художественную литературу. Выявлены удары, нанесенные советской коммунистической идеологией гражданину Азербайджана, его ученым, поэтам и писателям. С 1960-х годов в результате потепления общественно-политической атмосферы и ослабления советских идеологических оков возникли новые тенденции в художественной мысли, в литературе ощущалась новая атмосфера, они протестовали. Возникновение поэзии в зтом духе связано с именами таких художников, как Бахтияр Вахабзаде, Халил Рза, Джабир Новруз, Мамед Араз, Фикрет Годжа, Тофик Байрам и другими. Ключевые слова: XX век, 60-80-е годы, свобода, национальное мышление, поэзия. GUNESH KHUDAYAROVA POETRY OF THE 60-80S OF THE XX CENTURY IN THE CONTEXT OF NATIONAL FREEDOM SUMMARY After the 1950s, the socio-political environment in the post-Soviet space in the country gradually began to soften, and a new ideology began to take shape in society and literature. In the late 1950s and early 1960s, communist ideology in Soviet society began to weaken. The regime, which put severe pressure on literary creation, was already losing its influence. Poets and writers had the idea of independent thinking, writing, freedom, and the desire of the writer to overcome all prohibitions. The tragic consequences of repression, the cult of personality, and the policies of Stalinism made their way into fiction. The blows inflicted on the Azerbaijani citizen, his scientists, poets and writers by Soviet communist ideology were exposed. Restricted Filologiya məsələləri, № 5, 2021 208 literature went beyond communist ideology and socialism, took a universal position, descended into the spiritual world and made positive changes in the expression of national liberation ideas. Since the 1960s, as a result of the warming of the socio-political atmosphere and the weakening of Soviet ideological shackles, new tendencies have emerged in artistic thought, a new atmosphere has been felt in literature, and writers have addressed society's shortcomings in one way or another. They protested. The emergence of poetry in this spirit is associated with the names of artists such as Bakhtiyar Vahabzade, Khalil Rza, Jabir Novruz, Mammad Araz, Fikret Goja, Tofig Bayram and others. Key words: XX century, 60-80s, freedom, national thinking, poetry Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: filologiya elmlər doktoru, professor Ramil Əliyev tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 209 SƏDAQƏT ƏSGƏROVA, AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat Muzeyi sedaqet_askerova.73@mail.ru Bakı şəhəri, Həsən bəy Zərdabi küşəsi, 121 ŞƏCƏRƏYƏ SADIQ , ATASINA LAYIQ ÖVLAD XÜLASƏ Aşıq Ağalar sözlə, sazla böyüdüyündən camaat arasında böyük hörmətlə də tanınmışdır. Şirvan aşıq sənətinin sultanı aşıq Mirzə Bilalın adını həmişə uca tutmuş və elə də yaşayıb yaratmışdır. O, həyatı ağır keçsə də, ruhdan düşməmiş, vətəninə, mahnılar qoşub oxumuşdur. Aşıq Ağalar üzünü çaylara, dağlara tutaraq,ondan ilham almış və bu gözəllikləri məharətlə tərənnüm etmişdir. Aşığın yaradıcılığına diqqət etdikdə onun şeirlərində vətəninin ürəkdən tərənnümünün şahidi olursan. Belə bir anda gözlərimiz qarşısında əsl vətənpərvər aşıq obrazı canlanır. Burada Şirvan aşığından danışırıqsa, onda Şirvan aşıq mühiti barədə qısaca olsa da xatırlatma verməyimiz daha məqsədəuyğundur. Hər kəsə aydındır ki, Şirvan torpağı nağılla, dastanla, bayatı və s. çox zəngindir. Bu folklorun ən geniş qolu, məxsusi yeri, çəkisi, özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilən Şirvan aşıqlığıdır. Şirvan aşıqlığı zəngin bir məktəbdir desək, yanılmarıq. Bu gün Şirvan mühitinin musiqi repertuarı ənənələri aşıq repertuarından xeyli fərqlənir. Qeyd etməliyik ki, Aşıq Ağaların şəxsiyyəti onun qoşmalarında, gəraylılarında özünü daha çox biruzə verir. Həm də qürurlu, mətin, cəsarətli aşığın özünəməxsus ifadə üslubu, məzmun rəngarəngliyi diqqəti cəlb edir. Aşıq yaşaşadığı həyatı səbirlə, təmkinlə müşahidə edir və bu dünyanın zövq səfasının, malının-mülkünün ötəri olduğunu vurğulayır. Eyni zamanda insanın yalnız xeyirxah əməllər sayəsində unudulmayacağına inanır Aşıq Ağaların həyat və yaradıcılığını araşdırmaq üçün mövzunun təhlilində obyektivlik, sistemli yanaşma, materialların analizi və tənqidi qiymətləndirmə metodları əsas götürülüb. Gözəl qaməti və yaraşıqlı cöhrəsi ilə tanınan Aşıq Ağalardan tanrı heç nəyi əsirgəməmişdir. Hələ müharibədən əvvəl insanı valeh edən səsi ilə yaddaşlara həkk olunmuşdur. Aşıq boğaz nahiyəsindən aldığı qəlpə yarasına görə, davadan qayıtdıqdan sonra bir qədər bəmdən oxuyurdu. Biz, Aşıq Ağalar Mikayılov yaradıcılığını öyrəndikcə görürük ki, doğrudan da aşıq bütün həyatı, yaradıcılığı boyu gözəllik axtarışında olmuş, bu gözəlliklərin daxilində insanpərvər insanları görmüş və onları şeirə gətirmişdir. Açar sözlər: şeir, gözəllik, aşıq, saz, qoşma, qəzəl, gəraylı Filologiya məsələləri, № 5, 2021 210 Aşıq Ağalar sözlə, sazla böyüdüyündən camaat arasında böyük hörmətlə də tanınmışdır. Şirvan aşıq sənətinin sultanı aşıq Mirzə Bilalın adını həmişə uca tutmuş və elə də yaşayıb yaratmışdır. O, həyatı ağır keçsə də, ruhdan düşməmiş, vətəninə, mahnılar qoşub oxumuşdur. Aşıq Ağalar üzünü çaylara, dağlara tutaraq, ondan ilham almış və bu gözəllikləri məharətlə tərənnüm etmişdir. Aşığın yaradıcılığına diqqət etdikdə onun şeirlərində vətəninin ürəkdən tərənnümünün şahidi olursan. Belə bir anda gözlərimiz qarşısında əsl vətənpərvər aşıq obrazı canlanır. Burada Şirvan aşığından danışırıqsa, onda Şirvan aşıq mühiti barədə qısaca olsa da xatırlatma verməyimiz daha məqsədə uyğundur. Hər kəsə aydındır ki, Şirvan torpağı nağılla, dastanla, bayatı və s. çox zəngindir. Bu folklorun ən geniş qolu, məxsusi yeri, çəkisi, özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilən Şirvan aşıqlığıdır. Şirvan aşıqlığı zəngin bir məktəbdir desək, yanılmarıq. Bu gün Şirvan mühitinin musiqi repertuarı ənənələri aşıq repertuarından xeyli fərqlənir. Qeyd etməliyik ki, Aşıq Ağaların şəxsiyyəti onun qoşmalarında, gəraylılarında özünü daha çox büruzə verir. Həm də qürurlu, mətin, cəsarətli aşığın özünəməxsus ifadə üslubu, məzmun rəngarəngliyi diqqəti cəlb edir. Aşıq yaşaşadığı həyatı səbirlə, təmkinlə müşahidə edir və bu dünyanın zövq səfasının, malının-mülkünün ötəri olduğunu vurğulayır. Eyni zamanda insanın yalnız xeyirxah əməllər sayəsində unudulmayacağına inanır: Yaxşı nəzər yetir sən bu dünyaya, Nə şaha qalmayır, nə də gədaya. Bilal oğlu, şükür eylə xudaya Torpaqdan yaranan xarman olarmış (Aşıq Ağalar. Söz mənimkidir. Baki, Çaşıoğlu, 2014 səh, 64.). Həm də aşığın insanın ömrü, həyat yolu və qocalığı ilə əlaqədar vücudnamələri onun keşməkeşli, lakin sağlam, mənalı həyatından da xəbər verir: Məhşər meydanından quş kimi uçdum, Sirat körpüsündən çox asan keşdim. Ağalar deyir ki, cənnətə düşdüm, Abi-kövsərdən də içib, dolandım. (S.Qəniyev. Sirvanlı Aşıq Ağalar . Bakı, Elm və təhsil, 2011, səh .107). Aşıq hər yaşın insan həyatına gətirdiyi şöhrət və möhnəti sadə dillə izah edir, gözlərimiz qarşısında zəhmətkeş, cəfakeş bir ömürün səcərəsini canlandırır: Otuz yaşda əbəs sandım sevdanı, Qırx yaşımda zikir qaldım sübhanı, Əlli yaşda enib bir pilləkanı, Elə bil ki, dağ başından tullandım. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 211 (S.Qəniyev. Sirvanlı Aşıq Ağalar Bakı, Elm və təhsil , 2011, səh. 107.). Aşıq Ağaların həyat və yaradıcılığını araşdırmaq üçün mövzunun təhlilində obyektivlik, sistemli yanaşma, materialların analizi və tənqidi qiymətləndirmə metodları əsas götürülüb. Gözəl qaməti və yaraşıqlı cöhrəsi ilə tanınan Aşıq Ağalardan tanrı heç nəyi əsirgəməmişdir. Hələ müharibədən əvvəl insanı valeh edən səsi ilə yaddaşlara həkk olunmuşdur. Aşıq boğaz nahiyəsindən aldığı qəlpə yarasına görə, davadan qayıtdıqdan sonra bir qədər bəmdən oxuyurdu: Ağalar, çal, oxu, obada , eldə, Mirzə İbrahimi əzbər et dildə, Dağlar da, düzlər də, meşə də, göl də, Şairin söz yurdu, söz məkanıdı. (S.Qəniyev. Sirvanlı Aşıq Ağalar Bakı, Elm və təhsil , səh.93). Vətənini sonsuz məhəbbətlə sevən, aşıq bu torpağın övladı olduğu üçün qürur duyur, vətəninin gözəl təbiəti ilə fəxr edir. Ona görə də aşığın vətənimizin tərənnümünə həsr etdiyi şeirlərində nikbin bir ruh olduğunu görürük: Bəzənmişdir başdan-başa elləri, Şuşanın dağlarrı, Gəncə gölləri, Kürün kənarında Muğan çölləri, Ceyranlı düzləri Mildən şirindi. (Aşıq Ağalar. Söz mənimkidir. Baki.Çaşıoğlu, 2014, səh 54.). Aşığın yaradıcılığında təbiət gözəlliklərinin təsviri mühüm yer tutur və insana təbiət gözəlliyini daha çox duymağa imkan verir: Şirvan mahalının tər bənövşəsi, Gələndə eynimə, artır nəşəsi, Dağlara, daşlara düşəndə səsi, Kəkliyin nəğməsi baldan şirindi. (Aşıq Ağalar. Söz mənimkidir. Baki, Çaşıoğlu, 2014. səh 54.). Onu da deməliyik ki, Aşıq Ağalar ana dilimizin poetik imkanlarından və sələflərinin yaradıcılığından ustalıqla istifadə etdiyinə görə, şeirlərində bədii portretin ən gözəl nümunələrini yarada bilmişdir: Mən bir vətənin övladıyam, can ona qurban Canım da, qanım da olsun hər an ona qurban Gəzdi və dolandım mən onun hər bucağında Sandım onu cənnət nədi, Rizvan, ona qurban. (Aşıq Ağalar. Söz mənimkidir. Baki , Çaşıoğlu, 2014, 92s.). Aşıq Ağalar həssas qəlbli sənatkar olduğundan həmişə şeirlərində insanlara yüksək vətənpərvərlik hissləri aşılayırdı: Mən vətənin qurbanıyam hər zaman, Çünkü mənin yaradanım vətəndir, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 212 Namusum, qüdrətim, şöhrətim, şanım, İnsafım, vicdanım, qanım vətəndir. (Aşıq Ağalar. Söz mənimkidir. Baki, Çaşıoğlu, 2014. 92s.) Misralardan göründüyü kimi aşıq vətənini ürəkdən tərənnüm edir və vurğunluğu ilə vətən-övlad münasibətlərinə yeni nəfəs gətirir. Aşıq gələcək günlərin daha gözlər olacağına böyük ümüd bəsləyir: Çox keçmişdir əziyyətin, Dönər geri o zillətin O zülmətin, o möhnətin, Azərbaycan, Azərbaycan. (S.Qəniyev. Sirvanlı Aşıq Ağalar Bakı, Elm və təhsil , səh.72). Aşıq Ağalar qəzəl janrında da qələmini sınamışdır. Onun qəzəllərində zahirən köhnə şeir üslubu nəzərə çarpsa da, məna və məzmun müasirdir: Güldən təzədir əndamının mehri-səfası, Oldu neçə min aşiq olan hüsnünə qurban Yazdı Ağalar şəninə min dürlü qəzəllər, Ellər səni yad eyləyəcək şadi-xuraman. (Aşıq Ağalar. Söz mənimkidir. Baki, Çaşıoğlu , 2014, 92 s.) “Ot kökü üstündə bitər” deyib ulularımız. Öz yaradıcılığı ilə Şirvanın söz-saz mülkünə yeni havalar, nəğmələr gətirməklə, Aşıq Bilal məktəbinin ən layiqli davamçılarından oldu Bilal oğlu Ağalar. Deməliyik ki, Vətən torpağının tərənnümü Aşıq Ağaların başlıca mövzularından olsa da, onun yaradıcılığında təmiz məhəbbətin, mənəvi-əxlaqi dəyərlərin tərənnümü ön planda verilmişdir: Maralı, ceyranı, turacı, cili, Bəzəyib aranı, Muğanı, Mili, Axır Abşerona Kürün bir qolu, Nə gözəl nemət var, Vətənimdədir (S.Qəniyev. Sirvanlı Aşıq Ağalar Bakı, Elm və təhsil , səh.86). Biz, Aşıq Ağalar Mikayılov yaradıcılığını öyrəndikcə görürük ki, doğrudan da aşıq bütün həyatı, yaradıcılığı boyu gözəllik axtarışında olmuş, bu gözəlliklərin daxilində insanpərvər insanları görmüş və onları şeirə gətirmişdir. Qeyd etməliyik ki, Aşıq Ağaların oğlu Elxan Ağalaroğlu “Bizim nəsil” kitabında Mikayılovlar nəslinin şəcərəsindən, tarixi kökündən, qaynaqlarından ətraflı bəhs etmişdir. Aşıq Bilalın coşqun şair təbi, həssas qəlbi, şirin avazı eyniylə oğlu Ağalara keçmişdi. Oğlu Bilalın dediklərindən: “Mən atam Ağaları alicənab hər zaman doğru danışan ailəcanlı ailə başçısı kimi xatırlayıram. Atam sözün əsl mənasında haqq- ədalət aşığı idi. Keşməkeşli mürəkkəb həyat atamın qürurunu sındıra bilməmişdi. Özünə, sözünə, sazına hörmət qoyduran idi atam yadımdadı bir dəfə çəkilişlə əlaqədar atamı telestudiyaya dəvət etmişdilər. Səs yazısı almadan öncə mətnə Filologiya məsələləri, № 5, 2021 213 baxılmalı sonra qərar verilməli idi. O vaxt qayda belə idi. Bu işlərə nəzarət edən şəxs (adını açıqlamıram) şeirin sözlərini bəyənmədi: Vətəndir sevgilim, vətəndir Anam Vətənsiz demərəm, mən də insanam (Aşıq Ağalar Mikayılov.“Söz mənimkidir, Çaşıoğlu, 2014, səh. 81) Səbənini soruşduqda Vətəni sevgiliyə,anaya bənzətmək düzgün deyil dedi. Atam bərk əsəbləşdi, sazınıda götürüb cəld addımlarla studiyadan uzaqlaşdı və bir daha heç bir çəkilişlərə getmədi. Aşıq Ağalar şeirlərində ifadənin aydın və təsirli olmasına, qafiyələrin sərrastlığına, vəzn ahəngdarlığına xüsusi əhəmiyyət verirdi. O, sözləri qoşmanın misraları içərisində elə bacarıqla düzüb yerləşdirirdi ki, bu sözlərdəki səslərin uzlaşmasından qulağa xoş gələn bir ahəng yaransın: Haqdan gələr hər insana bir qada Axırda ömrünü o verər bada. O keçən günləri salanda yada Görürəm heç birin fil çəkə bilməz ( Aşıq Ağalar Mikayılov. “Söz mənimkidir, Çaşıoğlu, 2014, səh. 39 ) Qoşmalarda, gəraylılarda fikri bitkin verə bilmək üçün qısa,mənalı cümlələr qururdu.”Sən çevirmə işi ağa, səsi çıxar lap uzağa” və yaxud, “Kəklik dağa qaçanda gəl, daşdan-daşa uçanda gəl” və s. Şeirlərində ifadəni gücləndirmək məqsədi ilə aşıq qoşa sözlərdən də məharətlə istifadə edirdi: Bürünmüşdü al-əlvana, Məni qoydu yana-yana. Dərdimi deməmiş ona, Özü bilə - bilə gəldi. ( Aşıq Ağalar Mikayılov, “Söz mənimkidir, Çaşıoğlu, 2014, səh. 15 ) Və yaxud: Yada salır öz yarını O, pozmayır ilqarını Dindirib qəlbin tarını Çalır qəmzə sata - sata ( S.Qəniyev. Şirvanlı Aşıq Ağalar, Elm və təhsil, Bakı, 2011, səh. 24 ) Misralardan göründüyü kimi yana-yana, bilə-bilə, sata-sata, ifadələrini gəraylılara xüsusi ahəng, şirinlik verir. Eynilə atası aşıq Bilalda olduğu kimi Aşıq Ağaların yaradıcılığında da ictimai satira daha kəskin, daha barışmazdı. Onun satirasında ən amansız tənqid olunanlar gücsüzlərin və acizlərin hüquqlarını tapdalayanlardır. Sətir altı məna, gizlin kinayə, kəskin tənqid Aşıq Ağalar satiralarının əsas xüsusiyyətlərindəndir. O, ictimai nöqsanları sadəcə təsvir etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda onlara yaxşı nifrət və qəzəbini də bildirir: Deyəsən azmısan bir az yolunu, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 214 Tanımırsan heç sağını, solunu. Gözün qızıb-cırmaqlama qolunu, Fikirləşsən bir az xoddan düşərsən. ( S.Qəniyev Şirvanlı. Aşıq Ağalar, Elm və təhsil, Bakı, 2011, səh. 109 ) Və yaxud: Özgəsinin zəhmətilə dolanan Hər cayılar min azana düşübdür. Gözəllər deyənin, qəmzə satanın Çox görmüşəm işi dara düşübdür. ( S.Qəniyev. Şirvanlı Aşıq Ağalar, Elm və təhsil, Bakı, 2011, səh.113 ) Aşıq Ağaların bu səpgidə olan şeirlərindən haqsızlığa qarşı bir üsyan sədası eşidilməkdədir. O, atası Aşıq Bilalın haqsızlığa boyun əyməyən cəsarətli oğlu idi. Haqsız yerə həbs olunan, məhv edilən atasının taleyi onu çox yandırırdı. İçin-için, yana-yana çəkirdi bu dərdi, qəmi.... Aşıq Ağalar insan gözəlliyini, öncə onun mənəvi aləmində görmək istəyirdi. O, zahiri gözəlliyi tərifləsə də əsl gözəlliyi yüksək əxlaqi keyfiyyətlərdə görürdü: Maral dağa, ceyran düzə bəzəkdi, Dünyanın bəzəyin pozma sən,oğlum, Nə dosta xain ol, nə də sitəmkar, ( S.Qəniyev. Şirvanlı Aşıq Ağalar, Elm və təhsil, Bakı, 2011, səh.107 ) Ağıl, kamal insanlığın ən vacib şərtidir deyir Aşıq Ağalar. Tanrı tərəfindən verilmiş ən gözəl paydır, töhvədir, onun qiyməti heç nə ilə ölçülə bilməz, onun qədrini bil bəzəyini pozma deyir müdrük el ağsaqqalı, el aşığı... Sakit ol məclisdə,həddini aşma, Hər sözdən odlanıb, qaynayıb,daşma. Arif məclisində sözünü çaşma, Aldanma fitnəyə, azma sən, oğlum. ( S.Qəniyev. Şirvanlı Aşıq Ağalar, Elm və təhsil, Bakı 2011, səh.108 ) Aşıq Ağaların bu misraları tərbiyəvi təsir göstərən atalar sözləri qədər əhəmiyyətlidir. Aşıq gözəlləri tərifləyərkən onların ağıl-kamalını ön plana çəkir: Namus arı atmaq olmaz Qiymət qoyub satmaq olmaz. Uzaq durun,duyğusu az, Namərdlərin ədasından. ( Aşıq Ağalar Mikayılov. “Söz mənimkidir”, Çaşıoğlu, 2014, səh. 27 ) Araşdırma zamanı Aşıq Ağaların yaradıcılığında saysız-hesabsız ibrətamiz fikirlərə misralara dolğun,mənalı nəsihətlərə rast gəlirik: “Ağac nə qədər torpağın Filologiya məsələləri, № 5, 2021 215 dərin qatlsrına kök salarsa, o qədər uca olar, kökündən solan ağac bar verməz, tək əldən səs çıxmaz, arxasız igidin sədası olmaz, sınan könülün çarəsi olmaz, igid sözün aşkar söyləyər və s. Tək əldən səs çıxmaz,ha yellə-yellə Min könül tikərsən bir şirin dillə, Dağı-dağ üstünə qoyarsan ellə, Arxasız igidin sədası olmaz ( S.Qəniyev. Şirvanlı Aşıq Ağalar, Elm və təhsil, Bakı, 2011, səh.102 ) Özünün gözəl davranışı ilə xalq arasında həddindən artıq dost qazanmış Aşıq Ağalar səmimi dost etibarlı yoldaşlıq haqqında da geniş fikir söyləmişdir: Qaçıb-qaçıb yorğun düşüb yatanda Candan qorxub əcəl tərinə batanda. Başın kəsmə,Bilal oğlu,tutanda, Bir yeyim kababa satma ceyranı. ( S.Qəniyev. Şirvanlı Aşıq Ağalar, Elm və təhsil, Bakı, 2011, səh. 49 ) Əslində Aşıq Ağalar ovçunun, timsalında insanları əməlisaleh olmağa, bir tikəyə görə dostu, yoldaşı satmamağa humanizmə, insanpərvərliyə səsləyirdi. Bu gün el arasında tez-tez rast gəldiyimiz “haqq aşığı”, aşıq ağzı, el ağzı”, aşıq el atasıdır” və s. kimi deyimlər xalqın öz aşıq oğluna vurğunluğundan, ona göstərdiyi ehtiramdan xəbər verir . İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1. S. Qəniyev. Şirvanlı Aşıq Ağalar. Bakı, “Elm və təhsil”, 2011, səh. 49 - 113. 2. Aşıq Ağalar. Söz mənimkidir. Baki, Çaşıoğlu, 2014, səh. 15 - 92. 3. M. Qasımlı. Ozan-aşıq sənəti. Bakı, Uğur, 2011, 304 s. 4. S. Axundov. Aşıqlar. Bakı, Azərnəşr, 1960, 183 s. SEDAGET ASKEROVA SUMMARY WORTHY SON OF HIS FATHER, FAITHFUL TO HIS FAMILY Ashig Aghalar, being part of the ashigs' world from an early age, was highly respected in society. His life and work were the worthy continuation of the path of Ashig Mirza Bilal, known as the "sultan" of Shirvan ashig art. Despite the tough life, he had never been prone to despair and dedicated his songs to the motherland. Ashig Aghalar was inspired by the rivers and mountains and poetized their beauty. Considering the ashig's work, you can feel the sincere love for the motherland in his poems. Here we see the true patriot. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 216 Since the paper is covering the ashig from Shirvan, we should recall briefly the Shirvan ashig circles. It's no secret that the Shirvan is rich in legends, dastans, songs, etc. The biggest part of this folklore is the Shirvan ashig art, distinguished by its special place, significance, and peculiar features. It's true to say that the Shirvan ashig school is pretty opulent. Today, the traditions of the Shirvan music repertoire fall a long way short of the ashig one. Indeed, the personality of Ashig Aghalar is more evident in his "goshma" and "garayli". The inimitative style of the proud and persistent ashig, as well as the variety of the covered plots are also noteworthy. Ashig discreetly observes the flow of life, noting that the pleasures and material wealth of this world are ephemeral. He believes that only good deeds make a person worthy of being remembered. For the study of the life and work of Ashig Aghalar, the analysis was based on credibility, systematic approach, analysis of materials, and methods of critical assessment. Handsome and well-built Ashig Aghalar was nature blessed in all ways. Even before the war, he was known for his charming voice. Due to shrapnel wound in the neck, ashig sang in a low voice for a while after the war. The study of the work of Ashig Aghalar Mikayilov shows that he devoted his life and work to the search for the glories of life, seeing kindness as part of it, and covered this vision in his poetry. İngilis dilində: poem, beauty, ashig, saz, goshma, ghazal, garayli САДАГЕТ АСКЕРОВА РЕЗЮМЕ СЫН, ВЕРНЫЙ КОРНЯМ И ДОСТОЙНЫЙ СВОЕГО ОТЦА Выросший в среде ашигов – "в мире слова и саза" – Ашиг Агалар пользовался большим уважением в обществе. В жизни и творчестве он достойно продолжал путь султана ширванского ашигского искусства Ашига Мирза Билала. Несмотря на тяжелый жизненный путь, он не поддавался унынию и посвящал песни родине. Ашиг Агалар обращался к рекам, к горам, вдохновлялся ими и искусно воспевал эти красоты. Рассматривая творчество ашига можно ощутить в его стихах воспевание родины с искренней любовью. В такой момент перед нашими глазами оживает образ истинного патриота. Так как речь идет о ширванском ашиге, будет целесообразным вкратце вспомнить о ширванских ашигских кругах. Всем известно, что ширванская земля богата сказаниями, дастанами, песнями и т.д. Наиболее широкой ветвью этого фольклора является ширванское ашигское искусство, отличающееся занимаемым им особым положением, значением и своеобразными особенностями. Мы не солжем, сказав, что ширванская ашигская школа Filologiya məsələləri, № 5, 2021 217 чрезвычайно богатая. Сегодня традиции ширванского музыкального репертуара существенно отличаются от Ашигского репертуара. Следует отметить, что личность Ашига Агалара больше проявляется в его «гошма» и «гарайлы». Также привлекает внимание своеобразный стиль исполнения гордого, стойкого, смелого ашига, разнообразие раскрываемых сюжетов. Ашиг терпеливо, сдержанно наблюдает за протекающей жизнью, и подчеркивает, что удовольствия и материальные блага этого мира мимолетны. Он верит, что человека не забудут только благодаря добрым поступкам. С целью изучения жизни и творчества Ашига Агалара разбор темы опирался на объективность, системный подход, анализ материалов и методы критической оценки. Обладавшего пригожим лицом и статным телосложением Ашига Агалара бог ничем не обделил. Еще до войны он остался в памяти людей благодаря своему чарующему голосу. Из-за осколочного ранения в шею по возвращении с войны ашиг некоторое время пел низким голосом. Изучая творчество Ашига Агалара Микаилова, мы видим, что ашиг свою жизнь и творчество посвятил поиску красот жизни, видя в этих красотах человеколюбие, что и привнес в свою поэзию. Rus dilində : стих, красота, ашиг, саз, гошма, газель, герайлы Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: Akademik . R.Hüseynov tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 218 . . MƏLAHƏT RAMIZ QIZI BABAYEVA Fil.ü.f.d. b/m ADPU, Ədəbiyyat kafedrası HÜSEYN CAVID YARADICILIĞINDA AFORİZMLƏR Xülasə Cavid üçün aforizmlər əsasən yaradıcılığının yetkinliyinin əlaməti olaraq qiymətləndirilir. Aforizmlər onun fərdi yaradıcılıq dünyasının ən vacib xüsusiyyətlərini əks etdirir. Çünki onun bənzərsiz şeiri poetik mənada həqiqətin bilinməsindən və kəşf edilməsindən narahatlığa səbəb olub. Lirik qəhrəmanın düşüncə və duyğu dünyasının, müxtəlif həyat problemləri, hisslərin toqquşması və s. Haqqında dramaturgiyanın poetik acılığını aforizmlərin ifadəli imkanları açır. Məhz buna görə də zamanın və tarixin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin təmsilçiliyi H.Cavid poeziyasında tez-tez rast gəlinən aforizmlərdə aydın görünür. H.Cavid aforizmlərinin daha çox forma və quruluş təzahürü, bədii obyekt, poetik mədəniyyətin təzahürü olması da səciyyəvidir, janr və formal xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq ritorika və elan ruhu aforizmlərində güclüdür. H.Cavidin əsərləri. Həm də böyük şairin aforizmlərinin yalnız fərdi duyğuların mühiti ilə məhdudlaşmadığı fakt olaraq qalır. H.Caweed vətəndaşlıq, vətənpərvərlik, humanizm fikirləri ilə əlaqəli aforizmlərə üstünlük verir. Belə məqamlarda onun qanadlı sözləri daha təsirli və mənalı olur. H.Cavidin formaca oynaq və ahəngdar aforizmləri ən vacib bədii ümumiləşdirmə vasitəsidir. Məzmunca ümumi hökmlər ifadə edən qanadlı sözlər bədii dil və düşüncə zənginliyində müstəsna rol oynayır. Poetikada sentensiya adlanan bu dəyərli kəlamlar H.Cavidin dram əsərləri üçün də çox səciyyəvidir. Üslubi cəhətdən fərqləndirici keyfiyyət daşıyan həkimanə sözlər H.Cavid bütün əsərlərində, hər bir replikada yerinə düşür. Mətnin məzmunu, xüsusilə üslubi şəraitlə sıx bağlılığı sentensiyaların intensiv yayılmasına səbəb olur. Məsələn, onun aşağıdakı aforizmləri öz siqlətli məzmunu, hikməti ilə yaddaşlarda dərin izlər buraxır Açar sözlər: aforizm, janr, intonasiya, dil, ədəbiyyat, şeir H.Cavid üçün janr və intonasiya aktuallığı məzmuna uyğun dil materialı tələb edən vasitədir. Onun dilində son dərəcə spesifik görünən frazeologizmlər, xüsusən aforistik ifadə formaları intonasiya diapazonuna uyğunlaşır. Bu formalar şairin bədii melodiyasına, ritminə sığışır və estetik cəhətdən ona qulluq göstərir. H.Cavidin aforizmləri bədii məzmunla və bədii sosioloji şəraitdə möhkəm əlaqəli olduğu üçün fikrin emosiyalarla zənginləşməsinə təsir göstərir. Bədii intonasiyanın fəal tənzim edilməsində, bədii pafosun təzahüründə, poetik düşüncənin oxucu Filologiya məsələləri, № 5, 2021 219 şüuruna asanlıqla yol tapmasında aktiv rol oynayır, romantik–lirik elementləri gücləndirir. Aforizmlərə meyl H.Cavid üslubunda özünəxas daxili sirləri və qanunauyğunluqları vardır. Şeir dili faktına çevrilmiş hikmətli ifadələr daha çox dilin üslubi laylarına dərindən bələdliyin nəticəsi olaraq meydana çıxır və bu obrazlı ibarələrin poetik şirəsi mətnin bütünlükdə ruhuna hopması ilə obrazlılıq əlamətləri sıxlaşma prosesi keçirir. Mətn mühiti aforizmlərin bütün estetik çalarlarını duymaq üçün münasib üslubi şərait yaradır. Mətn mühiti onların bədii xislətinə aydınlıq gətirir. H.Cavidin formaca oynaq və ahəngdar aforizmləri ən vacib bədii ümumiləşdirmə vasitəsidir. Məzmunca ümumi hökmlər ifadə edən qanadlı sözlər bədii dil və düşüncə zənginliyində müstəsna rol oynayır. Poetikada sentensiya adlanan bu dəyərli kəlamlar H.Cavidin dram əsərləri üçün də çox səciyyəvidir. Üslubi cəhətdən fərqləndirici keyfiyyət daşıyan həkimanə sözlər H.Cavid bütün əsərlərində, hər bir replikada yerinə düşür. Mətnin məzmunu, xüsusilə üslubi şəraitlə sıx bağlılığı sentensiyaların intensiv yayılmasına səbəb olur. Məsələn, onun aşağıdakı aforizmləri öz siqlətli məzmunu, hikməti ilə yaddaşlarda dərin izlər buraxır: Derlər insan yaranıb meymundan Yenidən meymuna dönmək nə yaman... İdrakı sönük başçıların qəfləti ancaq Etmiş, edəcək milləti həp əldə oyuncaq... Gərçi görmək də başqa nemətdir. Görməmək ən böyük səadətdir. Yaşamaqçın hicab qorxuludur, Utananlar pək az müvəffəq olur və s. (2, 49) H.Cavidin aforizmlərlə zəngin olan nitqində bədii dinamika çox güclüdür. Onu təşkil edən komponentlərinin kəmiyyət göstəricilərindən asılı olaraq ahəngi də yeni–yeni estetik keyfiyyətlər şüalandırır. Bunun sayəsində H.Cavidin hikmətli kəlamları sünilik və quruculuq faktoruna çevrilmir, dilə yatımlılığı, yapışqanlığı, musiqiliyi ilə ifadə yekrəngliyindən özünü qoruyur. H.Cavid aforizmləri üzərində düşünərkən ilk əvvəl bu qənaət özünü doğruldur ki, şairin qanadlı sözlərini onun bənzərsiz yaradıcılıq məntiqi tələb edir. Aforizmlərin özülündə dayanan müdriklik ekspressiv vüsət qazanır. Aforistik tərzdə deyim poetik akkord səciyyəsi ilə hər cür bədiiliyə yüksələ bilir və bədii ifadə axarını nizamlayır. H.Cavid aforizmlərində istisnasız olaraq bütün fikirlər, hikmətamiz ideyalar bədiiliyə çevrilir, sirayətedici keyfiyyətlər kəsb edir, nüfuzediciliyi ilə oxucunun hisslərinə hakim kəsilir. Bunları biz “Kars və Oltu ətrafında səbəbsiz (!?) olaraq alçaqcasına qətl və yəğma edilən məzmunlar üçün” şeirindəki ifadə formalarında aydınca sezirik. Fəlakətə düçar olunmuşların keçirdiyi həyatın Filologiya məsələləri, № 5, 2021 220 acınacaqlı çalarılarını böyük məharətlə canlandıran müəllifin üsyankarlığı aforizmlərlə yekunlaşdırılır. Nicat yolları aforizm vasitəsilə ümumuləşdirilir. Aforizm yaratma prosesində H.Cavid öz ulu sələflərinin yaradıcılıq məharətindən istifadə edərək mükəmməl deyim qəliblərində öz poetik qənaətlərini yekunlaşdırır. Şairin yaradıcılıq laboratoriyasında ərsəyə gətirdiyi hikmətli misralar məzmunların qurtuluş yollarını, zülm və əsarətdən nicat vasitələrini olduqca sərrast şəkildə ifadə etmişdir: Yaşadan kainatı qüvvətdir, Gücsüzün həp nəsibi zillətdir. Əvət, acizlərin cəzası budur, Kim ki, məzlum olursa, zalım odur... Yaşamaq istəsən çalış, çabala, Rə’d olub gurla, bərq olub parla! Yoqsa fəryadü nalə zaiddir, Bir həqiqət bu: “əzməyən əzilir!..” (1, 73) Diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın görünür ki, misralar yalnız məzmun dolğunluğu ilə deyil, həmçinin ifadə formasının əlvanlığı ilə seçilir. Qəmli, acı hisslərlə aşılanmış aforistik misralarla günahsız insanların canlı obrazını onların iztirablarının təsviri ilə qavrayırıq. Əzabkeşlərin düçar olduğu məhrumiyyətlər aforizmlər vasitəsi ilə təhkiyənin toxu toxumasına nüfuz edir. H.Cavid fikrin sərbəst ifadəsinə müqavimət göstərən bütün ənənəvi vərdişlərdən uzaqlaşaraq əsas poetik qayəni aforizmlərdən istifadə yolu ilə təqdim etmişdir. Poetik fikrin inkişaf xətti səciyyəvi detallarla, xarakterik ştrixlərlə canlandırılsa da, aforizmlər yaradılan bədii lövhələrin cövhərini qanadlı sözlərlə ümumiləşdirmişdir. Şair binəsib soydaşlarının sosial ədalətsizliyə məruz qalması hadisəsini ancaq tarixi akt olaraq mənalandırmır, o , bu hadisələrin aforizmlərdə əks –səda tapan fəlsəfi mündricəsi üzərində daha çox dayanır. H.Cavid poetikasının ən yetkin təzahür formalarından biri kimi aforizmlər təsvir obyekti haqqında, onun detalları, ən vacib ştrixləri barədə fikirlərin hüdudlarını genişləndirir və tarixi həqiqətləri əhatə edən anlayışları bizim təsəvvürümüzdə aydınlaşdırır. Diqqətəlayiq bir xüsusiyyət kimi qeyd etmək lazımdır ki, H.Cavidin həyat idealı, poetik düşüncəsi aforizmlərlə daha dolğun və təsirli verilir. Poetik fikrin dərinliyi, lirik təhkiyənin sanbalı, fəlsəfiliyi aforizmlərə xas olan siqlətin vasitəsilə daha qabarıq şəkildə üzə çıxır. Şairin dönə -dönə müraciət etdiyi aforistik ifadələr ümumbəşəri mövzuların həllində özünü daha geniş hiss etdirir. H.Cavidin aforizmləri ona görə orijinal və yeni təsir bağışlayır ki, o, bu deyim tərzi ilə yalnız ümumbəşəri motivləri sadəcə izah etmir, o bu motivləri bir–birinə əks qütblərin mübarizəsi fonunda təsvir edir. Aforizmlər aydın poetik lövhələr yaratmaqla oxucunu mütəəssir edir. Orta əsrlər Azərbaycan poetikasında irsəlul–məsəl və ya təmsil termini ilə ifadə olunan aforizmlər Hüseyn Cavidin yaradıcılığında “elə poetik kateqoriyadır ki, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 221 burada müəyyən bir cümlə və ya ifadə zərbul–məsəl və yaxud hikmətamiz söz şəklində verilir. Bu poetik vasitə sözün estetik gözəlliyinə və məzmunun gücləndirilməsinə xidmət edir.” (4, 71) Aforizmləri göstərir ki, sözlə davranışlarındakı özünəməxsusluq, söz işlətmə püxtəliyi H.Cavid üslubunda spesifik kolorit kimi hiss olunur. Bu, H.Cavid yaradıcılığı üçün o dərəcədə aktual faktdır ki, onsuz onun fərdi üslubunun əsas cizgiləri kölgədə qalır. Şairin “Qüruba qarşı” şeirinin demək olar ki, əksər misralarında şairin poetikası üçün səciyyəvi deyim tərzi hakimdir. H.Cavid sönük və şablonlaşmış ifadələrdən qaçmaqla sanki aforizmlərin bədiilikdəki əhəmiyyətini nümayiş etdirir. Güclü bədiilik yaratma faktı kimi müəllif aforizmləri bədii fəndə çevirib poetik mətləbləri emosional nida həddinə çatdırır. Aforizmlərlə H.Cavid bədii təsvirdəki həyat haqqında mühakimələr yürütməyə, ümumiləşdirmələr verməyə cəhd göstərir və buna yüksək sənətkarlıqla nail olur: Əmin ol, nеrdə dirlik varsa, mütləq orda qavğa var; Bu bir qanuni-hikmət, sirri-xilqətdir ki, məhv olmaz. Basıb-kəsmək, yaqıb-yıqmaq azalmaz, daima artar; Bu bir baziçеyi-qüdrət ki, bundan kimsə qurtulmaz. Çalış həp qalib ol, mərd ol! Bu, aydın bir həqiqətdir: “Cihan bir nazənin dilbər ki, yalnız mərdə qismətdir...” (2, 78) Müşahidələr təkzib olunmaz bir fakt kimi göstərir ki, H.Cavid qələmə aldığı mövzunun analitik–sosioloji xarakterini təhlil edir. Bədiiliyin bütün qanunlarına əməl edən müəllif bədii sözə yiyələnmə səviyyəsi həmişə yüksəkdə saxlayır. Ustad sənətkar öz kontekstləri zəminində müdrik ümumiləşdirmələrə meyl edir. Onun yaradıcılığındakı aforizmlərin bolluğu da buradan irəli gəlir. O da diqqətdən yayınmır ki, H.Cavidə məxsus ifadələrin müdrikliyi sosial nöqtələrə toxunanda daha çox meydana çıxır. Hikmətli məzmunu, müdrikliyi təsvir–tərənnüm olunan müvafiq hadisə və əhvalatları ümumiləşdirmək üçün istəyindən doğan aforizmlər zəngin həyat təcrübəsinin dildə əks–sədası kimi səslənir. Ən əsası odur ki, H.Cavidin aforizmləri cilalı, yığcam və semantik cəhətdən siqlətli olur: Göz–qulaq–görmək, eşitmək aləti, Çoq zaman aldatmış insaniyyəti. (3, 80) Bir oyuncaqdır cihan başdan-başa, Qafil insanlar da bənzər sərxoşa. (3, 84) H.Cavid poeziyasında istənilən aforizmində sintaqmatik qəliblərdən asılı olmayaraq həmişə obraz yeniliyi ilə müşaiyət olunur ki, bu da onun istedadındakı monumentallıqdır. Burada basma qəlib ifadələrin, şablon və çeynənmiş deyim tərzinin heç bir nişanəsi yoxdur. Buna görə də H.Cavidin aforizmləri təsvir– tərənnüm predmetinə münasibəti tənzimləyir. Bu münasibət, semantik təyinat poetik xarakter daşıyır. Ifadə yaradıcılığı poetik ənənələr zəminində gedir və bu səbəbdən də olduqca təbii görünür. Oxucuya həzz təlqin edən, onun hisslərini tərpədən aforistik ifadələrlə H.Cavid bütün məqamlarda bədii mündəricənin dərkini stimullaşdırır. Oxucunun zövqünə yol tapmaq və bu zövqün məcrasını tənzimləmək Filologiya məsələləri, № 5, 2021 222 üçün aforizmlər H.Cavidin üslubunda poetik dilin təravətləndirilmə vasitəsidir. Bununla belə, o da xüsusi vurğulanmalıdır ki, aforizm yaradıcılığı üçün H.Cavid münasib bədii mühit, üslubi şəkil yaratmağın mahir ustasıdır. Buna biz onun “Qoca bir türkün vəsiyyəti” adlı şeirində bütün incəlikləri ilə şahid oluruq. Buradakı aforizmlər bütövlükdə ona görə emosional təlqinə malik olur ki, onlardakı hər bir sözün estetik əmsalı böyüdülmüş, bunun sayəsində misraların hər biri dərin hikmət vüsəti qazanmışdır. Yuxarıda adı çəkilən şeirdə qoca türkün vəsiyyəti kimi səslənən hər bir misra müdrikliyin, analitik təfəkkürün aynasıdır. Maraqlı orasıdır ki, aforizmlərin özünün də dil–ifadə vasitələrində obraz və məcazlarında, mükəmməl təşbeh və metaforalarında da lokal kolorit dərhal seçilir. Hər bir misranın arxasında kəskin siyasi məzmun, döyüşkən, səfərbəredici ton, milli əhvali–ruhiyyə hakim mövqedə dayanır. Aforizmlər türk müdrikliyini təmsil edən qocanın mükəmməl nitq təzahürü olub xalq dilinin hikmət xəzinəsinə layiq deyimlər kimi qəbul olunur: İlk istəyim: hiç bir zaman sеvgidən əl çəkməyin, İnsan oğlu sеvgi için yaratılmış, doğmuşdur. Yеr yüzünü qardaş bilin, insan qanı dökməyin, Bu dünyada bir qaşıq su çoq zalımlar boğmuşdur. Zülmə hərgiz yaqlaşmıyın, doğru yoldan şaşmıyın, Tanrı haqdır, haqqı sеvər, ədalətdən xoşlanır. Yaltaqlığa imrənməyin, kibrə hiç yanaşmıyın, Öz haqqını bilməyənlər ən sonunda daşlanır. Namus, vicdan insanlarda iki böyük qanatdır, Onlar ilə Adəm oğlu yüksək göylərdən aşar. Namus, vicdan bizlər için daimi bir həyatdır, Türk еli həp o hiss için doğmuş, onunla yaşar. (2, 127-128) H.Cavidin aforizmləri mürəkkəb və çoxünsürlüdür. Onda özünü ifadə məqamları çox güclüdür və lirik şeirlərinin əksəriyyəti monoloji nitq səciyyəsi daşıyır. Bundan irəli gələrək monoloji düşüncə və təhkiyə lirik şeir poetikasının əsas tərkib hissəsi olaraq diqqəti daha çox çəkir. H.Cavidin aforizm yaradıcılığının başlanğıcını həmin düşüncə və mühakimə ilə bağlı ümumiləşdirmələr təmin edir və hikmətli ifadələrin forma–üslub xüsusiyyətlərini yaradır. Aforizmlərlə hikmətli sözlərlə dünya, onun hadisələri lirik qəhrəmanın hiss və həyəcanlarından, mühakimə və düşüncələrindən keçirərək ümumiləşdirir. Məhz buna görədir ki, onun hər bir aforizmin arxasında dərin, düşündürücü, əhatəli məzmun dayanır. Diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aforizmlərin əsas qayəsində H.Cavidin müəyyən baxışlarının, sosial gerçəkliyə konkret münasibətlərinin mövcudluğunu da sezmək mümkündür. Bu amil də öz növbəsində hikmətli kəlamların uğurlu çıxmasında özül rolunu oynayır. Aforizmlərin H.Cavid poetikasının xarakter ştrixləri baxımından təhlili onun əsas yaradıcılıq xislətini, sənətkarlıq mövqeyini müəyyənləşdirmək istiqamətlərindən biridir. Belə istiqamət H.Cavidə lirikasında Filologiya məsələləri, № 5, 2021 223 sosial məzmun genişliyinə, tarixi gerçəkliklərlə dialektik əlaqədə lirik təsvir gücünü, bədii obrazlı ümumiləşdirmə üsullarını müfəssəl və əhatəli göstərmək imkanları vermişdir. Janr və forma xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq, H.Cavid əsərlərindəki aforizmlərində ritorika və deklamasiya ruhu hiss olunacaq dərəcədə güclüdür. O da fakt olaraq qalır ki, dahi şairin aforizmləri fərdi duyğular mühitində məhdudlaşıb qalmır. H.Cavid daha çox vətəndaşlıq, vətənsevərlik, humanizm ideyaları ilə bağlı aforizmlərə üstünlük verir. Belə məqamlarda onun qanadlı sözləri daha təsirli və daha mündəricəli olur. H.Cavidin aforizmləri əslində insan və həyat haqqında mütəfəkkir düşüncələrin, sosial gerçəkliklər barədə fəlsəfi qənaətlərin ümumiləşdirilmiş ifadə formasıdır, müdriklik saçan lakonik poetik fraqmentlərdir. Və bütün hallarda onun aforizmləri obrazlı təfəkkür təravətlidir, konkret poetik səciyyəlidir. H.Cavidin hikmətli sözlərinin timsalında görmək olur ki, onun aforizmlərinin özünəməxsus üstünlükləri vardır. O, ən qədim mövzularda belə orijinal fikir söyləməyi üstün tutur. Fikir baxımından təravətli və yeni çalarlı məziyyətlərlə öz deyim tərzini qoruyub saxlayır. Aforizmlər H.Cavid üçün təsvir– tərənnüm obyektini, poetik təhlil etdiyi anlayışları qiymətləndirmək, təəssüratlarını obrazlı şəkildə ümumiləşdirmək imkanıdır. Buna görə də aforizmlər H.Cavid şeirlərində obraz haqqında düşüncə və qənaətlərin yekunu kimi olduqca səciyyəvidir. “İki həmşireyi–lətafətvan” şeirində olduğu kimi. Aşağıdakı misralar şeirin poetik məğzini, müəllifin aparıcı ideya–bədii axtarışlarının uğurlu yekunu kimi səslənir, qadın obrazının təcəssümü kimi yaddaşlarda dərin iz buraxır: Qadın! Еy möhtərəm ənisi-bəşər! Sənsiz öksüz qalırdı hissi-bəşər! (2, 94) Hər bir aforizmdə biz H.Cavid peşəkarlığının, söz duyğusunun, şair texnikasının, dillə rəftar səriştəsinin kamilliyini görürük. Aforizm daha çox şeirin ümumi poetik ahəngindən, müəllifin daxili ovqatından qaynaqlanır. Düşüncə tərzi aforizmlərlə sanki yeniləşir, fikrin meydanı genişlənir. Aforizmin poetik qayəsi kontekstin ruhu ilə qaynayıb–qarışır, bədii ovqatın ahəngi gücləndirir. H.Caviddə aforizmlər daha çox onun yaradıcılığının yetkinlik nişanəsi kimi dəyərləndirilir. Onun fərdi özünəməxsus yaradıcılıq aləminin ən mühüm cizgiləri aforizmlərdə özünü qabarıq formalarda hiss etdirir. Çünki onun bənzərsiz poeziyası gerçəkliyi, zamanı poetik cəhətdən dərk və kəşf etmək narahatlığından nəşət etmişdir. Lirik qəhrəmanın fikir və duyğular aləminin poetik acılığı, həyatın müxtəlif problemlərinə dair dramatizm, hisslərin konflikti və s. aforizmlərin ifadəlilik imkanlarına əsasən açılır. Məhz buna görədir ki, H.Cavid poeziyasında özünü tez–tez göstərən aforizmlərdə zaman və tarixin xarakterik cizgilərinin təqdimi aydın nəzərə çarpır. O da xarakterik cəhətdir ki, H.Cavidin aforizmləri forma və quruluş təzahüründən daha çox, bədii mətləb, poetik mədəniyyət təzahürüdür. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 224 ƏDƏBIYYAT 1.Babaxanlı Gülbəniz. Azərbaycan ədəbi fikri və Hüseyn Cavid. Bakı:Çaşıoğlu, 2010, 214 s. 2.Cavid Hüseyn. Əsərləri. 5 cilddə, I cild, Bakı: Lider nəşr., 2005, 214s. 3.Cavid Hüseyn. Əsərləri. 5cilddə, III cild. Bakı: Elm, 2007, 368 s 4.Quliyeva Mahirə. Klassik şərq poetikası, Bakı, Yazıçı, 1991, 128s. Малахат Рамиз кызы Бабаева АГПУ, Литературный факультет АФАРИЗМЫ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ГУСЕЙНА ДЖАВИДА У Джавида афоризмы в основном ценятся как признак зрелости его творчества. В афоризмах отражены важнейшие черты его индивидуального творческого мира. Потому что его уникальная поэзия вызвала тревогу от познания и открытия истины в поэтическом смысле. Поэтическая горечь мира мыслей и чувств лирического героя, драматургия о различных жизненных проблемах, конфликт чувств и т. Д. открывается по выразительным возможностям афоризмов. Вот почему представление характерных черт времени и истории отчетливо просматривается в афоризмах, которые часто встречаются в поэзии Х.Джавида. Характерно также, что афоризмы Х.Джавида - это больше, чем проявление формы и структуры, художественный предмет, проявление поэтической культуры.Независимо от жанровых и формальных характеристик, дух риторики и декламации силен в афоризмах произведений Х. Джавида. Также остается фактом, что афоризмы великого поэта не ограничиваются средой индивидуальных эмоций. Х.Джавид отдает предпочтение афоризмам, связанным с идеями гражданственности, патриотизма, гуманизма. В такие моменты его крылатые слова становятся действеннее и значительнее. Игривые и гармоничные афоризмы Х. Джавида - важнейшее средство художественного обобщения. Крылатые слова, выражающие общие суждения по содержанию, играют исключительную роль в богатстве литературного языка и мысли. Эти ценные слова, называемые в поэзии предложением, также очень характерны для пьес Джавида. Слова доктора, обладающие отличительной стилистической чертой, встречаются во всех произведениях Х. Джавида, в каждой реплике. Содержание текста, особенно его тесная связь со стилистическими условиями, ведет к интенсивному распространению настроений. Например, следующие его афоризмы оставляют глубокий след в памяти своим богатым содержанием и мудростью. Ключевые слова: афоризм, жанр, интонация, язык, литература, поэзия. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 225 Malahat Ramiz gizi Babayeva ASPU, Department of Literature APHORISMS IN THE WORKS OF HUSSEIN JAVID In Javid, aphorisms are mostly valued as a sign of maturity of his work. The most important features of his individual creative world are reflected in the aphorisms. Because his unique poetry evoked the anxiety of realizing and discovering the truth in a poetic way. The poetic bitterness of the lyrical hero's world of thoughts and feelings, drama about various problems of life, conflict of feelings, etc. opens according to the expressive possibilities of aphorisms. That is why the presentation of the characteristic features of time and history is clearly visible in the aphorisms that often appear in H.Javid's poetry. It is also characteristic that H.Javid's aphorisms are more than a manifestation of form and structure, an artistic subject, a manifestation of poetic culture.Regardless of the characteristics of the genre and form, the spirit of rhetoric and declamation is strong in the aphorisms of H.Javid's works. It also remains a fact that the aphorisms of the great poet are not limited to the environment of individual emotions. H.Javid prefers aphorisms related to the ideas of citizenship, patriotism, humanism. At such moments, his winged words become more effective and more meaningful. H.Javid's playful and harmonious aphorisms are the most important means of artistic generalization. Winged words, which express general judgments in content, play an exceptional role in the richness of literary language and thought. These valuable words, called sentence in poetry, are also very characteristic of Javid's plays. The words of the doctor, which have a distinctive stylistic quality, appear in all the works of H.Javid, in every replica. The content of the text, especially its close connection with stylistic conditions, leads to the intensive spread of sentiments. For example, his following aphorisms leave deep traces in the memory with their rich content and wisdom Keywords: aphorism, genre, intonation, language, literature, poetry Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: professor Mahirə Hüseynova tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 226 İRADƏ İSRAFIL QIZI KƏRIMOVA BDU, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru AZƏRBAYCAN TELEKANALLARINDA ƏYLƏNCƏLI VERILIŞLƏR VƏ BU VERİLİŞLƏRİN APARICILARININ DİLİ Xülasə Məqalədə Azərbaycan telekanallarında əyləncəli verilişlərin aparıcılarının dili nəzərdən keçirilir. Bu verilişlərin aparıcılarının dil nöqsanları tənqid edilir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin və Respublikamızın Prezidenti Cənab İlham Əliyevin müasir Azərbaycan ədəbi dil normaları, televiiziya aparıcılarıın dili və jurnalistlərin fəaliyyəti haqqında dəyərli fikirləri məqalədə öz əksini tapmışdır. Məqalədə göstərilir ki, Azərbaycan ədəbi dilinin qorunmasında televiziya və radio kanalları daha böyük məsuliyyət daşıyır. Ona görə də teleaparıcılar dil normalarına ciddi yanaşmalıdırlar. Efiirdən aparıcısı olduqları verilişlərə, telekanalın rəhbərliyinə, öz millətinə, xalqına, dövlətinə, televiziya tamaşaçılarına, nəhayət özlərinə hörmət naminə efirə tam hazırlıqlı çıxmalıdırlar. Bu, bütün televiziya aparıcılarının müqəddəs vəzifə borcudur. Qeyd olunur ki, bəzi özəl televiziya kanallarında izləyiciləri qane etməyən, ədəbi dil normalarının qanunlarına riayət olunmayan eyni tipli keyfiyyətsiz və səviyyəsiz əyləncəli verilişlər nümayiş olunur. Bu verilişlərin aparıcıları külli miqdarda xarici sözlər ( rus və türk) işlədərək, öz ləhcələri ilə, efir etikasından, nitq mədəniyyətindən uzaq ifadələr işlədirlər. Belə proqramlar izləyicilərin zövqünü oxşamır və televiziyanın nüfuzunu gözdən salır. Göstərilir ki, bəzi özəl telekanalların əyləncə xarakterli verilişlərin aparıcıları efir peşəkarlığı aşağı olan şəxslərdir. Əgər o aparıcının gözəl nitq qabiliyyəti yoxdursa, efir görünüşü standartlara cavab vermirsə, onun efirə çıxarılması düzgün deyil. Azərbaycan dilini tam bilməyən, orfoepiya normalarını pozan, səlis nitqi olmayan aparıcılarıın yol verdiyi kobud səhvlər milli şüura təsir edəcək qədər ciddi və təhlükəlidir. Ən kiçik laqeydlik isə ağır nəticələrə səbəb ola bilər. Açar sözlər: Azərbaycan telekanalları, ədəbi dil normaları, əyləncəli verilişlər, teleaparıcıların dili. Teleradio fəaliyyəti əhalinin bütün təbəqələrinin daimi, həm də birbaşa təmasda olduğu xüsusi bir sahədir. İnsanlar radionu dinləməklə və ya televiziya ekranı qarşısında əyləşməklə həm informasiya alır, həm maariflənir, həm də əylənirlər. Azərbaycan Televiziyası özünün rəngarəng proqramları ilə insanları düşündürür, maarifləndirir, əyləndirir, zərurət yarandıgı zaman isə həm də Filologiya məsələləri, № 5, 2021 227 səfərbərliyə çağıran ən mühüm vasitədir. Müxtəlif zövqlü tamaşaçılar üçün nəzərdə tutulan əyləncəli verilişlər, maarifləndirici proqramlar, intellektual oyunlar Azərbaycan telekanallarının efirini daha rəngarəng və baxımlı edir, maraqlı layihələr bir-birini əvəz edir. Belə telekanallara televiziya izləyiciləri çox həvəslə və məmnunluqla baxırlar. Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev bu yaxınlarda “Real” televiziyasına müsahibəsində medianın cəmiyyətin həyatında və dövlət idarəçiliyi məsələlərindəki rolundan bəhs edərkən demişdir: “Deyə bilərəm ki, mən də öz işimdə mediadan gələn xəbərlərə istinad edirəm, bəzi hallarda mediadan bir çox məsələləri öyrənirəm, dərhal reaksiya verirəm”.“Bəli, diqqətli oxucular da şahiddirlər ki, bir çox hallarda televiziya və ya radioda qaldırılan taleyüklü problemlərlə bağlı ölkə rəhbərliyinin, şəxsən cənab Prezidentin və Birinci vitse prezidentin tapşırığı ilə təcili və təsirli tədbirlər görülür (Qafar Cəbiyev.Azərbaycanda teleradio fəaliyyətinə dövlət qayğısı. “Xalq”qəzeti, 28 fevral, 2019 ). Ötən il ərzində baş vermiş ictimai əhəmiyyətli hadisələri nəzərə alaraq televiziya və radio yayımçıları öz proqramlarında operativ olaraq dəyişikliklər etmişlər. COVİD-19 pandemiyasına qarşı mübarizə çərçivəsində maarifləndirici- informativ yayımlar həyata keçirilmiş, bu virusla mübarizə istiqamətində müzakirə və maarifləndirici proqramlar, sosial çarxlar nümayiş etdirilmişdir. Vətən müharibəsinin başlanması ilə (27 sentyabr 2020-ci il) ölkə televiziya və radio kanallarının proqram və verilişlərinin formatında ciddi dəyişikliklər edilmiş, daha çox hərbi-vətənpərvərlik mövzularında yayımlara üstünlük verilmişdir. Onlar təqdim etdikləri informasiya və məlumatlarda, həmçinin, video reportajlarda rəsmi mənbələrə əsaslanmış, mütəmadi olaraq operativ informasiya təqdim etməyə çalışmış, nikbin ruhlu hərbi-vətənpərvərlik proqramlarla çıxış etmiş, 44 gün davam edən Vətən müharibəsi zamanı vətən uğrunda həlak olmuş şəhidlər haqqında müxtəlif reportajlar yayımlamışlar. Vətən uğrunda şəhid olan əsgər və zabitlərimizin adlarının əbədiləşdirilməsi, onların qəhrəmanlıqları barədə materialların hazırlanmasında televiziya kanallarının müstəsna rolu göz qabağındadır. Vətən müharibəsinin işıqlandırılmasında televiziyalarımızın gördüyü işlər hamımıza məlumdur. İnsanlar bütün məlumatları televiziya kanallarından alırdılar, onlar hər an aparıcılarımızın dilindın xoş xəbər eşitmək ümidi ilə gözlərini televizordan ayırmırdılar, Ali Baş Komandanın çıxışını gözləyirdilər. Torpaqlarımızın erməni işğalçıiarından azad edilməsi uğrunda gedən 44 günlük Vətən müharibəsində Azərbaycan qalib gəldi. Xalqımız səfərbər oldu, birləşdi, bir yumruq oldu. Qəhrəman ordumuz təkcə torpağı yox, həm də mənəvi dünyamızı işğaldan qurtardı. Ali Baş Komandanın qətiyyəti, ordumuzun rəşadəti, xalqımızın birliyi və dövlət başçısına hərtərəfli dəstəyi bu qələbəni bizə qazandırdı. Bu qələbə tariximizə qızıl hərflərlə yazıldı. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 228 Ordumuzun gücü, xalqın öz ordusuna, onun Ali Baş Komandanı Cənab İlham Əliyevə inamı və bunun efir təqdimatı televiziyanın çox vacib və əsas mövzusu olduğu üçün Azərbaycan televiziyası olduqca böyük məsuliyyət daşıyır. Azərbaycan sevgisi ilə Vətən uğrunda qəhrəmancasına həlak olan şəhidlərimizin qəhrəmanlığı, məhz televiziya vasitəsi ilə xalqımıza çatdırılıb. Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən teleradio yayımçılarının əksəriyyəti bu hadisə və onun nəticəsində şəhid olanlarımızla bağlı öz proqramlarında dərhal dəyişiklik edib, yayımdan musiqili və əyləncəli verilişləri çıxarıblar. Pandemiya şəraitində əməkdaşların tam olaraq işə cəlb olunmamasını və texniki aspektləri nəzərə alaraq, bəzi kanallarda bu proses növbəti gün həyata keçirilib. Televiziya kanallarımız cəmiyyətin formalaşmasında, milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunmasında, Azərbaycan dilinin, mədəniyyətinin, ölkəmizlə bağlı tarixi həqiqətlərin yayılmasında, Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmlənməsində və tərəqqi etməsində mühüm rol oynayır. Teleməkan təkcə xəbərlər, ictimai-siyasi proqramlar, intellektual verilişlərdən ibarət olmamalı, estetik baxımdan yüksək səviyyəli əyləncəli verilişlər də olmalıdır, şou-proqramlar da. Teleradio qurumları öz proqramlarını cəmiyyətin aktual problemlərinə həsr edərək, yeni dövrün tələblərinə uyğun, müxtəlif peşə adamları və sosial təbəqədən olan insanların zövqünü və marağını əhatə edən, informasiya tələbatını ödəyən, eyni zamanda, onları əyləndirən rəngarəng verilişlər təqdim edirlər. Azərbaycan ədəbi dilinin qorunmasında televiziya və radio kanalları daha böyük məsuliyyət daşıyır, çünki qəzetlərə və digər mətbuat orqanlarına nisbətən televiziya və radio kanalları daha böyük auditoriyanı əhatə edir. 2003-cü ildə Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin tövsiyəsi ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət dili haqqında Qanunun 2-ci fəslinin 6-cı maddəsinində oxuyuruq: “Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, Azərbaycan Respublikası ərazisində təsis edilən və fəaliyyət göstərən, dövlət dilində yayımlanan bütün televiziya və radio kanallarının aparıcıları dövlət dilini mükəmməl bilməli və səlis danışıq qabiliyyətinə malik olmalıdırlar. Televiziya və radio kanallarında dublyaj olunan filmlər və verilişlər dövlətin müəyyən etdiyi dil normalarına uyğun olmalıdır”. Həmin fəslin 13.1. maddəsiində ulu öndərimiz Azərbaycan ədəbi dilinin normalarına riayət edilməsini tövsiyə edir :“Dövlət dilinin normaları özündə Azərbaycan ədəbi dilinin orfoqrafiya və orfoepiya normalarını ehtiva edir. Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və orfoepiya normalarını müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi orqan (qurum) təsdiq edir. Hüquqi, fiziki və vəzifəli şəxslər bu normalara əməl etməlidirlər” (Heydər Əliyev. Azərbaycan Respublikası Dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, “Azərbaycan” qəzeti, 1yanvar, 2003). Teleaparıcılar dil normalarına ciddi yanaşmalı, efiirdən aparıcısı olduqları verilişlərə, telekanalın rəhbərliyinə, öz millətinə, xalqına, dövlətinə, nəhayət özlərinə hörmət naminə efirə tam hazırlıqlı çıxmalıdırlar. Bu, bütün televiziya aparıcılarının Filologiya məsələləri, № 5, 2021 229 müqəddəs vəzifə borcudur. Bəzi aparıcıların dil nöqsanları həmin verilişi baxımsız edir. Bu nöqsanlardan biri də dialekt və ləhcə ilə danışan aparıcıların sürətli danışıq tərzidir ki, bu da təbii ki, ədəbi dil normalarının qanunlarına ziddir. Aparıcıların normadan artıq sürətli nitqi anlaşılmazlıq yaradır, tamaşaçılar aydın eşitmir. Milli Televiziya və Radio Şurasının (MTRŞ) Ekspertiza, proqramlaşdırma və analitik şöbəsinin müdiri Təvəkkül Dadaşov hələ 2019-cu ildə bildirib ki, televiziya yayımçılarınn proqram səbətlərində maarifləndirici layihələrin, geniş spektrli aktual ictimai-siyasi mövzulara həsr olunmuş verilişlərin, publisistik layihələrin, tok- şouların artımı özünü göstərir. Onun sözlərinə görə:"Müşahidələr onu göstərir ki, maarifləndirici layihələrin, tok-şouların artması bir növ, şou-biznes layihələrini, əyləncəli verilişləri kölgədə qoyub" (Maarifləndirici layihələr əyləncəli verilişləri kölgədə qoyub. Azərbaycan Respublikası MTRRŞ .“İki sahil” qəzeti, 25 dekabr 2019). Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi özəl televiziya kanallarında izləyiciləri qane etməyən, ədəbi dil normalarının qanunlarına riayət olunmayan eyni tipli keyfiyyətsiz və səviyyəsiz əyləncəli verilişlər nümayiş olunur.. Belə proqramlar izləyicilərin zövqünü oxşamır və televiziyanın nüfuzunu gözdən salır. Bəzi telekanallarda tamaşaçılara təqdim edilən səviyyəsiz əyləncə verilişlər primitivliyi ilə bütün cəmiyyəti narahat edir. Belə verilişlərin mövzusu və iştirakçıları eyni olduğuna görə ekran qarşısında oturanlarda ikrah hissi doğurur, əyləndirmək əvəzinə əsəbilik yaradır. Televiziya aparıcılarının əksəriyyəti daha çox məişət üslubunda danışırlar ki, bu da tamamilə yanlışdır. Aparicilarımız Azərbaycan ədəbi dil normalarına riayət edərək, məişət üslubunda deyil, publiisistik üslubda danışmalı, televiziya tamaşaçılarını ədəbi dil normalarıilə düzgün məlumatlandırmalıdır. Əyləncəli verilişlərin aparıcıları çox sərbəst nitqlə çıxış edirlər, nitqlərində daha çox məişət üslubu üstünlük təşkil edir. Bədii cümlələrdən istifadə etmək nəinki tamamilə yaddan çıxır, hətta heç vaxt bir aparıcının dilində bunu ,demək olar ki, eşitmirik, mənasız şəkildə yersz-yersiz başqa dildən də istifadə edib diiəri qarışdıraraq, ədəbi dil normalarını kobud şəkildə pozurlar. Halbuki telekanallarda məsuliyyət çox böyük olmalıdı, tamaşaçıları yanlış istiqamətə yönəldərək, özlərini milyonların qarşısında biabır etməməlidirlər. Aparıcılar təkcə nəzəri biliklərə deyil, həm də böyük təcrübəyə malik olmalıdırlar. Televiziya kanallarında aşağı səviyyəli, keyfiyyətsiz əyləncə və şou-biznes xarakterli verilişlərinin artması kimi problemlərin yaranması televiziya tamaşaçılarını çox narahat edir. Belə bir sual meydana çıxır: Nəyə görə Azərbaycan efirində belə problemlər yaranmışdır? Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi, “Elektron Mediaya Yardım Fondu”nun “Azərbaycanın teleradio məkanında ədəbi dilin qorunması” layihəsi əsasında Milli Televiziya və Radio Şurası və AMEA-nın Nəsimi Filologiya məsələləri, № 5, 2021 230 adına Dilçilik İnstitutunun mütəxəssisləri tərəfindən monitorinqlər aparılır. AMEA- nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun mütəxəssisləri tərəfindən teleradio yayımçılarının ədəbi dil normalarına riayət edilməsi sahəsində davamlı monitorinqlərin təşkili bu sahədə olan neqativ halları ortaya çıxarır və telekanallarda Azərbaycan ədəbi dilinin normalarına riayət edilməsinə kömək edir. Milli Televiziya və Radio Şurasınin (MTRŞ) mütəmadi olaraq apardığı monitorinqlərə baxmayaraq, “Azərbaycanın tele-radio məkanında ədəbi dilin qorunması” layihəsi çərcivəsində telekanallarda çalışan bəzi aparıcıların nitqində ədəbi dil normalarının pozuntuları hələ də özünü göstərməkdədir.Teleradio məkanında aparıcıların tələffüzündə çoxlu nöqsanlara yol verilir. Bu onu deməyə əsas verir ki, bəzi aparıcılar dili yaxşı bilmirlər, ədəbi dil normalarının qaydalarına riayət etmirlər. Onların nitqi mədəni nitqin tələblərinə uyğun gəlmir. Müxtəlif zövqlü tamaşaçılar üçün nəzərdə tutulan əyləncəli verilişlər Azərbaycan telekanallarında keyfiyyətsiz əyləncəli verilişlərinin sayını artırır. Bu verilişlərin əksəriyyəti gənclərin və yeniyetmələrin təlim-tərbiyəsinə mənfi təsir göstərərək, onların zövqünü, dünyagörüşünü korlayır. Əksər əyləncə verilişlərinə ixtisaslı kadrlar deyil, müğənni və ya şou-biznes nümayəndələrindən biri olduqca bərbad şəkildə “aparıcılıq” edir. Belə aparıcılar nəinki təkcə Azərbaycan ədəbi dil normalarını pozur, eyni zamanda əxlaq normalarını pozaraq, efir etikasından tamamilə uzaqlaşaraq, həmin telekanalı gözdən salırlar. Bu hallara özəl telekanalların əksəriyyətində rast gəlirik. Müxtəlif tamaşaçılar üçün nəzərdə tutulmuş əyləncəli verilişlər, maarifləndirici proqramlar, intellektual oyunları isə peşəkar və təcrübəli jurnalistlərin aparıcılığı ilə Azərbaycan Dövlət Televiziyasınin efirində izləyə bilirik. Təəssüflər olsun ki, yuxarıdakı fikri özəl telekanallar haqqında demək olmur, onların əyləncə xarakterli verilişlərinin əksər “aparıcıları” jurnalistikadan, efir mədəniyyətindən, nitq mədəniyyətindən uzaq olanlardır. Özəl telekanalların müxtəlif əyləncə verilişlərinin bəzi aparıcıları ədəbi dil normalarının qanunlarına nəinki riayət etmirlər, eyni zamanda, külli miqdarda xarici sözlər( rus və türk) işlədərək, öz ləhcələri ilə, efir etikasından, nitq mədəniyyətindən uzaq ifadələrlə verilişi gözdən salırlar. Sevinc Mürvətqızının bəzi özəl telekanallarda izləyicilərə təqdim olunan əyləncəli verilişlər haqqında fikirləri çox maraqlıdır : “ ...bəzi özəl televiziya kanallarında baş verən rəzalət gün ərzində - sabahdan axşamacan bütün yaş kateqoriyasına aid insanların beynini yuyaraq kütləvi mənəviyyatsızlıq tendensiyasını dəbə salmağa “xidmət” edir. Reytinq mübarizəsinin şəxsi həyatın özəl məqamlarına qədər “irəlilədiyi” media müstəvisi, eləcə də efirlərdəki əyləncəli verilişlərdə səslənən dialoqların çəpərdibi qeybət keyfiyyətsizliyi təkcə qulağımızı və gözümüzü deyil, ruhumuzu da cırmaqlamaqdadır. Cəmiyyətin demək olar ki, bütün yaş kəsimlərindən olan kateqoriyalarını ətrafına toplayıb dil-boğaza qoymayan bu “mavisifətli qeybətcil qarı” əslində əyləndirmək adı altında insanların həyatını qaraltmaqla məşğuldur... Bununla da televiziyalarda “beyinyuma texnologiyası” yolu Filologiya məsələləri, № 5, 2021 231 ilə qəbuledilməz mətləblər, antihumanist fikirlər, əxlaqi tabular açıq şəkildə, ya da subliminal mesajlar vasitəsilə tamaşaçıların şüuraltına inyeksiya edilir... (Sevinc Mürvətqızı. Media məsuliyyəti: Televiziya cəmiyyətin mənəvi iqlimini müəyyənləşdirən amil kimi.“İki sahil” qəzeti, 7 avqust 2019). Bunun nəticəsidir ki, həmin əyləncə proqramlarının dili və bu verilişlərin “aparıcıları” cəmiyyətdə narazılıq doğuraran problemlərdən birinə çevrilir. Belə problemlərin qarşısını almaq üçün telekanallarda çalışan kadrların ixtisaslarının yenidən nəzərdən keçirilməsi, ixtisaslı kadrların isə ixtisaslarının artırılması məqsədəuyğundur. Telekanallarımızın verilişlərində ədəbi dil normalarına, etik normalara riayət olunması və digər məsələlərlə bağlı daha ciddi tədbirlərin irəli sürülüb yerinə yetirilməsi də bəzi neqativ halların aradan qaldırılmasına təkan verə bilər. İzləyicilərə təqdim olunan verilişlərə görə telekanalların üzərinə düşən məsuliyyət çox böyükdür. Aparılan müşahidələrə, monitorinqlərin nəticələrinə görə əvvəllər aparıcıların dilindəki ədəbi dil normalarının pozulması nöqsanları özünü daha çox göstərirdi, qüsurlar daha çox idi. Bu gün belə nöqsanlar nisbətən azalsa da əyləncəli verilişlərin dilində bu nöqsanlar təəssüf ki, azalmaq əvəzinə get-gedə daha çox artır. Aparıcılarımız qanunsuz olaraq, başqa ölkələrin (Rusiya,Türkiyə) dilindəki sözləri dilimizə qataraq ədəbi dilnormalarımızı kobud şəkildə pozurlar. Aparıcılarımızın həmin ölkələrin aparıcılarının müsbət cəhətlərinə – ədəbi dil normalarına riayət olunan nitq mədəniyyətinə, savadlı danışıq tərzinə, efir etikasına, efirə məxsus düzgün geyim tərzinə və bu kimi başqa müsbət cəhətlərə diqqət yetirmələri, daha məqsədəuyğun olardı. Bu gün əksər televiziya və radio kanallarının hazırladıqları verilişlər və həmin verilişlərin aparıcıları Azərbaycan tamaşaçısını qane etmədiyindən onlar xarici televiziya kanallarının professional aparıcılarının təqdimatında daha keyfiyyətli, daha səviyyəli və daha maraqlı verilişlərə baxmağa meyl edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, telekanallarımızda yayımlanan əyləncə verilişlərinin aparıcılarının böyük əksəriyyətində dil və intellekt əsas problemlərdən birinə çevrilib Teleradio yayımında aparıcıların ədəbi dil normalarının qanunlarına, nitq və efir mədəniyyətinə düzgün riayət edərək, səviiəli və keyfiyyətli verilişlərin təqdim və inkişaf etdirilməsi üçün professional ixtisaslı, savadlı, səviyyəli kadr seçimi əsas və vacib məsələlərdən birincisidir. Dövlətin telekanallara birbaşa təsir etmək imkanı olmadığına görə, telekanallar öz aralarında razılığa gələrək əyləncə verilişlərinə limit qoyaraq, bu tip verilişlərin formatına əl gəzdirməli və keyfiyyəti artırılmalıdır. Verilişlərin aparıcıları cəmiyyətdə az-çox tanınmış adamlar deyil, bu işin peşəkarları olmalıdır. Məlum olduöu kimi, hər bir telekanalın qarşısında maarifləndirmə, məlumatlandırma, əyləndirmə durur. Bu funksiyanı yerinə yetirən isə televiziya aparıcılarıdır. Teleradio məkanında çalışan aparıcılar çox savadlı insanlar olmalıdır. Azərbaycan ədəbi dilini səlis və mükəmməl bilmək onların peşə və ixtisas borcudur. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 232 Aparıcılar kütləyə nümunə olmalıdır. Lakin televiziyanın dilində tələffüzlə bağlı normaların pozulması hallarına daha çox təsadüf olunur. Müasir aparıcılar özlərini sərbəst aparır, lakin sərbəst danışmaq qabiliyyətinə malik deyillər. Çünki Azərbaycan dilində ədəbiyyat oxumurlar və dünyagörüşləri yalnız xarici telekanallardan alma informasiyadır. Bir çox hallarda peşəkarlıq səviyyəsi, nitqi standartlara uyğun gəlmir. Bəzi özəl telekanalların əyləncə xarakterli verilişlərin aparıcıları efir peşəkarlığı aşağı olan şəxslərdir. Əgər o aparıcının gözəl nitq qabiliyyəti yoxdursa, efir görünüşü standartlara cavab vermirsə, onun efirə çıxarılması düzgün deyil. Azərbaycan dilini tam bilməyən, orfoepiya normalarını pozan, səlis nitqi olmayan aparıcılarıın yol verdiyi kobud səhvlər milli şüura təsir edəcək qədər ciddi və təhlükəlidir. Azərbaycan dilini tam bilməyən, orfoepiya normalarını pozan, səlis nitqi olmayan aparıcılarıın yol verdiyi kobud səhvlər milli şüura təsir edəcək qədər ciddi və təhlükəlidir. Qüsurlu nitqin əsas səbəbləri sırasında rus dilinin, Azərbaycan dialektlərinin və türkiyə türkcəsinin təsirlərini, ümumi nitq savadının aşağı olmasını və bu sahədə nəzarətin yoxluğunu göstərmək olar. Televiziya və radio verilişlərinin əksər aparıcılarının nitqində dilimizin orfoepik (düzgün tələffüz) qaydaları demək olar ki, iki-üç cümlədən bir pozulur. Mətndəki sözlər, ifadələr, bütövlükdə mətnin oxu qaydaları, nitqin tembri, heca vurğusu, dinamik, emosional, sabit, sərbəst ifadə, həyəcanlı səs və s. nitq prosesində tez-tez müxtəlif qüsurlarla səslənir. Bu da təbii ki, materialın ümumi məzmununun anlaşılmasında çətinlik törədir. Azərbaycan Dillər Universitetinun professoru Məsməxanım Qazıyevanın televiziya kanallarında aparıcılarn nitqində müşahidə etdiyi dil qüsurlarına nəzər salaq : “ Bu məqaləni yazmaqda əsas məqsədim bəzi televiziya kanallarında aparıcıların və diktorların nitqində müşahidə etdiyim dil və nitq qüsurlarıdır Onların nitqində olan ədəbi dilimizin normalarına uyğun olmayan əcnəbi sözlərin işlədilməsi,cümlənin düzgün intonasiya ilə deyilməməsi, məntiqi vurğunun düzgün qoyulmaması və s. kimi məqamlar bir dilçi kimi diqqətimi cəlb etdi. Sadalanan məqamlarla yanaşı digər qıcıq doğuran faktlar da mövcuddur. Məsələn, bir aparıcının “üzr istəyirəm” əvəzinə “sorry” deməsi, o birinin “oldu, yaxşı” əvəzinə “Ok” deməsi, orfoepiya qaydalarının pozulması, nitqdə olan ləhcə qüsurları nə dərəcədə düzgündür?”(ADU-nun professoru Məsməxanım Qazıyevanın “Televiziya nitqi haqqında”məqaləsinin təqdimatı .01 fevral 2019). Azərbaycan dili dövlət dilidir və efirdə hər kəs bu dilə hörmətlə yanaşmalıdır. Efirə çıxan hər bir aparıcı özündə məsuliyyət hiss etməlidir. Bu məsuliyyətlə yanaşı, həmçinin aparıcı efirə çıxmazdan əvvəl müəyyən mənada hazırlıq keçməlidir. Verilişin daimi aparıcısı tamaşaçı qarşısına hər dəfə çıxarkən öncədən müəyyən mənada məşq etməli, efirdə qoyulan mövzunu daha maraqlı təqdim etmək üçün o mövzu barədə bilgi əldə etməlidir ki, efir vasitəsilə yeri gəldi-gəlmədi lazımsız sözlərdən istifadə etməsin, müəyyən yaranan boşluq dəxli olmayan fikirlə Filologiya məsələləri, № 5, 2021 233 tamamlanmasın. Bəzən aparıcının qonağını tanımaması və ya qonağın yaradıcılığı barədə məlumatsız olması gecikmiş sual verməyə vadar edir, ya da qonala aidiyyəti olmayan mövzu barədə danışır. Bu da aparıcının hazırlıqsız olmasını göstərir. Bütün telekanallar ilk növbədə onu nəzərə almalıdır ki, efirə keyfiyyətli, yüksək səviyyəli verilişlər təqdim edilməlidir, efirə çıxardıqları hər bir aparıcı həmin telekanalın imici, siması olduğu üçün efirə çıxmazdan əvvəl aparıcını hərtərəfli süzgəcdən keçirməli, milyonlar qarşısında aparıcılıq edəcəyi verilişə tam hazır olmasını dəqiqləşdirməlidir. Televiziya ekranı ilə tamaşaçı arasında təmas körpüsü yaradılmasında aparıcıların rolu böyükdür. Təqdim olunan mətnin, habelə öz düşüncələrinin, ağlının, fikrinin süzgəcindən keçənlərin tam təfərrüatı ilə tamaşaçı və dinləyiciyə çatdırılması missiyası ilk növbədə teleaparıcıların üzərinə düşür. Səlis nitq mədəniyyətinə malik olmayan, doğma dilimizin norma və qaydalarından xəbərsiz, davranış etikasından uzaq düşən aparıcılarımıza ekran, efir etibar etmək düzgün deyil. Televiziya aparıcıları üçün nitq, səs və görünüş çox vacib şərtlər sayılır. Özəl telekanalların aparıcılarının (xüsusən əyləncəli verilişlərin) böyük əksəriyyətinin efirə uyğun nə səsi var, nə də görünüşü. Ən kiçik laqeydlik isə ağır nəticələrə səbəb ola bilər. Ədəbiyyat 1.Heydər Əliyev. Azərbaycan Respublikası Dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, “Azərbaycan” qəzeti,1 yanvar, 2003. 2. ADU-da professor Məsməxanım Qazıyevanın “Televiziya nitqi haqqında”məqaləsinin təqdimatı .01 fevral 2019. 3. Qafar Cəbiyev. Azərbaycanda teleradio fəaliyyətinə dövlət qayğısı..Azərbaycan Respublikası MilliTeleviziya və Radio Şurası sədrinin müavini, tarix elmləri doktoru, Əməkdar jurnalist.“Xalq”qəzeti, 28 fevral, 2019. 4. Maarifləndirici layihələr əyləncəli verilişləri kölgədə qoyub. Azərbaycan Respublikası MTRRŞ .“İki sahil” qəzeti, 25 dekabr 2019 5.Sevinc Mürvətqızı. Media məsuliyyəti: Televiziya cəmiyyətin mənəvi iqlimini müəyyənləşdirən amil kimi.“İki sahil” qəzeti, 7 avqust 2019. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 234 Керимова Ирада Исрафил кызы Резюме РАЗВЛЕКАТЕЛЬНЫЕ ПРОГРАММЫ НА АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ТЕЛЕКАНАЛАХ И ЯЗЫК ТЕЛЕВЕДУЩИХ ЭТИХ ПРОГРАММ В статье рассматривается язык ведущих развлекательных программ на азербайджанских телеканалах. Критикуются языковые недостатки ведущих этих программ. Отражены ценные взгляды и цитаты общенационального лидера Азербайджанской Ресрублики Гейдара Алиева и Президента Республики Ильхама Алиева. Рассматриваются соблюдения норм Азербайджанского литературного языка телеведущиих развлекательных программ. Приводятся наиболее распространенные ошибки телеведущих отклонения от литературных норм. Поэтому телеведущие должны серьезно относиться к языковым нормам. Это священный долг всех телеведущих. В статье исследуется состояние речевой культуры представителей СМИ. Отражены анализ речи звучащей в эфире, и выявление её соответствие современным орфографическим, орфоэпическим, лесикологическим и грамматическим нормам, определяется ошибки речи тележурналистов телеканалах, которые нарушают нормы литературного языка. Дается характеристика понятия «культура речи». Указывается, что литературный язык считается основой речевой культуры, так как соответствует нормам современного азербайджанского языка. Отмечается, что некоторые частные телеканалы транслируют однотипные некачественные и низкоуровневые развлекательные программы, которые не удовлетворяют аудиторию и не соответствуют законам литературного языка. Ведущие этих программ используют большое количество иностранных слов (русский и турецкий) и используют выражения на собственных диалектах, далеких от этики вещания и культуры речи. Такие ведущие развлекательных программ с низким профессионализмом подрывают репутацию телевидения.Малейшая халатность может привести к серьезным последствиям. Сегодня в наше динамичное и очень требовательное время современный телеведущий для достижения поставленных целей и задач должен обладать профессиональными качествами. Ключевые слова: Азербайджанские телеканалы, нормы литературного языка, развлекательные программы, язык телеведущих. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 235 Summary ENTERTAINMENT PROGRAMS IN AZERBAIJAN TELEVISION CHANNELS AND LANGUAGE OF THESE TELEVISION PROGRAMS Karimova İrada İsrafil The article discusses the language of the leading entertainment programs on Azerbaijani TV channels. The linguistic shortcomings of the hosts of these programs are criticized. Valuable views and quotes of the national leader of the Azerbaijan Republic Heydar Aliyev and President of the Republic Ilham Aliyev are reflected. Compliance with the norms of the Azerbaijani literary language of TV presenters of entertainment programs is considered. The most common mistakes of TV presenters are given, deviations from literary norms. Therefore, TV presenters must take language norms seriously. This is the sacred duty of all TV presenters. The article examines the state of speech culture of media representatives. The analysis of the speech sounding on the air, and the identification of its compliance with modern spelling, orthoepic, forestry and grammatical norms, is reflected, the speech errors of television journalists on TV channels that violate the norms of the literary language are determined. The characteristic of the concept "culture of speech" is given. It is indicated that the literary language is considered the basis of speech culture, as it corresponds to the norms of the modern Azerbaijani language. It is noted that some private TV channels broadcast the same type of low- quality and low-level entertainment programs that do not satisfy the audience and do not comply with the laws of the literary language. The presenters of these programs use a large number of foreign words (Russian and Turkish) and use expressions in their own dialects, far from the ethics of broadcasting and the culture of speech. Such low-level entertainment presenters undermine the reputation of television. The slightest negligence can lead to serious consequences. Today, in our dynamic and very demanding time, a modern TV presenter must have professional qualities in order to achieve the set goals and objectives. Key words: Azerbaijani TV channels, literary language norms, entertainment programs, the language of TV presenters. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əliheydər Ağakişiyev tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 236 CAVİDƏ MƏMMƏDOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu cavi_e@yahoo.com UİLYAM BATLER YEYTS VƏ RABİNDRANAT TAQORUN YARADICILIĞINDA AZADLIQ KONSEPSİYASI Xülasə XX əsrin əvvəllərində dünyadakı siyasi vəziyyət bədii ədəbiyyata da ciddi təsir etməkdə idi. Bu təsir həm bədii ədəbiyyatın yeni mövzu və məzmun keyfiyyətinin, həm də yeni bədii-fəlsəfi düşüncələrin yaranmasında özünü göstərirdi. O cümlədən, Böyük Britaniyada gedən ictimai-siyasi proseslər ölkədaxilində müxtəlif hərəkatların yaranmasına istiqamət vermişdi. Belə məsələlərdən biri də müxtəlif millətlərin ziyalıları arasındakı əməkdaşlıq, başqa millətlərin mədəniyyətinə marağın artması şəklində təzahür edən azadlıq, müstəqillik meyli idi. İrlandiyalı yazar, şair, mütəfəkkir U.B.Yeyts və benqal ədibi, filosofu, şairi R.Taqor arasındakı dostluq buna misal ola bilər. Milli şüurun oyanışına əsaslanan, həm də ona təsiri edən bu dostluq İrlandiya və Hindistan arasında ədəbi əlaqələrin inkişafına da təkan verdi. Yeyts yaxından öyrənməyə çalışdığı hind ədəbiyyatı və fəlsəfəsini Taqorun görüşləri ilə daha dərindən mənimsəmişdir. Bu dostluq hər iki yazarın yaradıcılığına Şərq və Qərb düşüncəsinin daha mükəmməl ifadəsini gətirmişdir. Məqalədə bu məsələlər xüsusilə təhlil edilir. Hər iki ölkədə azadlıq uğrunda mübarizə aparan ziyalılar bu məqsədi reallaşdırmağın müxtəlif yollarını müəyyən etmişdilər. Bu baxımdan, Yeytsin və Taqorun mövqeyi və azadlıq konsepsiyaları olduqca maraqlı və özünəməxsus idi. Hər iki şair azadlıq anlayışını təkcə milli baxışı deyil, Şərq və Qərbin ortaq dəyərlərini diqqətə alaraq izah edirdi. Bununla onlar bütün insanlığı düşüncələrindəki əsarətdən azad olmağa səsləyirdilər. XX əsr insanını Şərq və Qərb əksliklərindən azad olmağa, ortaq dəyərləri qoruyaraq birliyə çağırırdılar. Hər iki şairin şeirləri insanın daxili səsini dinləməsinə yardım edirdi. O, “Qorxudan azad olmaq azadlıqdır”,-deyə yazırdı. Azadlığın hər bir insanın daxilindən başladığını vurğulayırdı. Şairə görə, hər hansı bir hissin qulu olan insanı cismən azad etmək mükün deyil. Yaxud ruhən azad olan insanı əsir etmək mükün deyil. Məqalədə bütün bu məsələlərə müqayisəli təhlillər ilə aydınlıq gətirilir. Açar sözlər: Azadlıq, Hindistan, Taqor, Fəlsəfə, Şeir Filologiya məsələləri, № 5, 2021 237 Giriş XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində dünyada gedən ciddi ictimai-siyasi proseslər zamanın insanına bir çox məsələlərə yeni istiqamətdən baxmaq fürsəti verir. İmperiya əsarətində olan müxtəlif ölkələrdə milli azadlıq idealının ictimai düşüncədə önə keçməsi mübarizələrə yol açmaqla yanaşı, həm də bir çox dəyərlərə yeni məzmunda baxışın meydan gəlməsi ilə də səciyyələnir. Başqa sözlə, bu vəziyyət ədəbiyyat və fəlsəfə aləmində də yeni meyillərin, konsepsiya və problemlərin gündəmə gəlməsi ilə nəticələnir. Bu məsələ, ədəbiyyatda iki məzmunda təzahür edir: 1. Milli düşüncəni formalaşdıran, milli kimlik problemini ortaya qoyan mövzu, məzmun, problemlərin yer alması. 2. Azadlıq, müstəqillik, insan hüquqları kimi məsələlərin qavranılmasında təkcə mövcud milli baxışın deyil, Şərq və Qərbin ortaq dəyərlərinin diqqətə alınması. Bu baxımdan, həmin dövrdə müxtəlif xalqların ədəbiyyatında dünya ədəbiyyatı və fəlsəfəsinin müəyyən səhifələrinin təsirlərini görmək mümkündür. Bir çox şərq xalqlarının ədəbiyyatında da Qərb fəlsəfi düşüncəsinin təsirləri müşahidə edildiyi kimi, həmin dövrdə Qərb ədəbiyytatında da Şərq düşüncəsinin izlərini asanlıqla görmək mümkündür. Daha maraqlı məsələlərdən biri də Şərq və Qərb müəlliflərinin bərabər fəaliyyəti nəticəsində Şərq və Qərb düşüncəsinin bərabər şəkildə təqdimi ilə insanlığın düşüncəsində ortaq məqamların müəyyən edilməsi, Şərqin Qərb dünyasını, Qərbin də Şərq aləmini tanımasına yardım etmək məsələsi idi. Bu, əslində, dünya insanını Şərq və Qərb parçalanmasından azad etmək, bütün kültürlərin, əslində, bir mədəniyyətdən qaynaqlandığını sübut etməklə insanların düçüncə və ruh azadlığını bərpa etmək niyyəti idi. Bu baxımdan, irland şairi, mütəfəkkiri Uilyam Batler Yeyts və benqal şairi və filosofu Rabindranat Taqorun yaradıcılığı, dostluğu, birgə əməkdaşlığı tarixi əhəmiyyət daşımaqdadır. Məlumdur ki, həmin dövrdə Hindistana, hind mədəniyyətinə, ədəbiyyatına maraq göstərən, nəhayət, R.Taqorun yaradıcılığı, fəlsəfi görüşləri ilə yeni bir aləm kəşf edən ziyalılardan biri də böyük irland mütəfəkkiri, şair, dramaturq U.B.Yeyts olmuşdur. U.B.Yeyts yaxından öyrənməyə çalışdığı hind ədəbiyyatı və mədəniyyətini, dini-əxlaqi dəyərlərini, həyat tərzini R.Taqorun görüşləri ilə daha dərindən mənimsəmişdir. Bununla yanaşı, tədqiqatlar onu da sübut edir ki, eyni zamanda R.Taqor da U.B.Yeytsin yaradıcılığından bəhrələnmiş, onların arasındakı qarşılıqlı səmimi münasibət, dostluq hər iki yazarın yaradıcılığında Şərq və Qərb elementlərinin yer almasına zəmin olmuşdur. İki müxtəlif milli ruha sahib, fərqli kültürlərə mənsub bu şairlərin həyat, insan, təbiət, ruhi aləm, kainatdakı vəhdət və s. bu kimi məsələlərə eyni düşüncələrlə nəzər salması, bir sıra fərqliliklərdə batini eynilikləri görməsi onların əsərlərinə bəşəri məzmun gətirmiş, eyni zamanda, sözügedən problemlərə milli təfəkkürün işığında nəzər salmaları onların əsərlərində milli ovqatın dərin ifadəsinə də imkan vermişdir. Baxmyaraq ki, müəyyən mərhələlərdə hər iki şairin yaradıcılığı milli azadlıq mübarizəsinə xidmətdən uzaq bir yaradıcılıq kimi təhlil və təqdim olunmuşdur, amma onlar azadlıq, ruhi, mənəvi yüksəliş kimi problemləri insanlığın ən ümdə Filologiya məsələləri, № 5, 2021 238 məqsədi kimi nəzmə çəkməklə, azadlıq idealını təbliğ etməkdə idilər. Hind və benqal müəlliflərinin çoxunun araşdırmalarında Taqor milliyyətçi görünməsə də, Avropa müəlliflərinin çoxu onun müsbət mənada millətçi olduğunu düşünürlər. Maraq doğuran əsas məsələlərdən biri də R.Taqorun və U.B.Yeytsin həyat və yaradıcılıqları arasındakı bənzərliklərin bu gün də tədqiqat obyekti olaraq qalmasıdır. Bu iki insanın yaradıcılığının müəyyən bir müddət ərzində qarşılıqlı təsirlər zəminində inkişafı bir çox problemlərin hər iki şairin yaradıcılığında eyni görüşlər baxımından bədii həlli ilə nəticələnmişdir. Uilyam Butler Yeyts və Rabindranat Taqorun azadlıq idealı XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Böyük Britaniyada baş verən gərgin ictimai-siyasi hadisələr istər-istəməz imperiya daxilində bir sıra gözlənilməz vəziyyətlərin meydana çıxması üçün tarixi şərait rolunu oynayırdı. Belə məsələlərdən biri də müxtəlif millətlərin ziyalıları arasındakı əməkdaşlıq, başqa millətlərin mədəniyyətinə marağın artması şəklində təzahür edən azadlıq, müstəqillik meyli idi. İrlandiya və Hindistan ziyalıları arasında yaranan münasibətlər və bunun milli şüurun oyanışına əsaslanması, həm də ona təsiri məsələsi buna misal ola bilər. Çox maraqlıdır ki, son illərin tədqiqatları da bir daha sübut edir ki, İrlandiya və Hindistan arasındakı bu əlaqələr fərdi görüşlər və münasibətlər yolu ilə inkişaf etmişdir. Artıq qeyd olunduğu kimi, bu iki dövlət arasındakı əlaqələri inkişaf etdirən ayrı-ayrı şəxslər arasında, İrlandiya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Uilyam Batler Yeyts və benqal mütəfəkkir ədibi Rabindranat Taqorun adı xüsusilə hallanmaqdadır. Tədqiqatçılar bu iki şəxsiyyətin münasibətlərinin, dostluq əlaqələrinin əsasında eyni ictimai amillərin, məsələn, o dövrdə Hindistan və İrlandiya üçün aktual olan milli düşüncənin oyanışı kimi mühüm məsələlərin dayandığı fikrini daha çox müdafiə edirlər. Bu, əlbəttə ki, əsas səbələrdən biri idi, lakin ciddi bir məsələni də unutmaq olmaz ki, təkcə U.B.Yeyts deyil, o dövr Avropa yazar və filosoflarının bir çoxu Hindistana, bu xalqın təbiətinə, fəlsəfəsinə, kültürünə maraq göstərirdi və onların arasında ingilislər, fransızlar da var idi. Bu marağın əsasında, əslində, müxtəlif səbəblər və dövrün bir sıra mürəkkəb ictimai amilləri dayanmaqda idi ki, bu da artıq başqa bir araşdımanın mövzusudur... U.B.Yeyts də digər müasirləri kimi, Hind mədəniyyətinə, ədəbiyyatına, fəlsəfi, ruhani aləminə, maraq göstərərmişdir və hər cəhətdən fərqli bir aləm olaraq kəşf etdiyi bu mühit bir müddət onun ilham qaynağına çevrilmişdi. Sonrakı yazılarından birində o, yaradıcılığının ilk illərində hind ədəbiyyatının mövzularından faydalandığını, xüsusən də “hind eşq romanlarına üstünlük verdiyini” [3, s.3] etiraf edir. Həm də U.B.Yeytsin hələ gənc yaşlarında yazdığı bir sıra şeirləri (“The Indian to His Love” və s.) onun həqiqətən də Hindistanın mənəvi dəyərlərinə, daha çox ruhi ovqatına nə qədər dərindən bələd olduğunu ifadə edir. U.B.Yeytsin Hind ədəbi-mədəni mühitinə, ruhi-mənəvi dəyərlərinə, inanc və əxlaqına marağı onun R.Taqorla şəxsi tanışlığına yol açır və bu Filologiya məsələləri, № 5, 2021 239 tanışlıq onun hind və benqal ədəbiyyatı, bu xalqaların mənəvi dünyası ilə bağlılığını dərinləşdirir. S.Hay yazır : “XIX əsrin sonlarında Hindistandan missionerlər qismən böyük Hindistan klassiklərinə aid Qərb yazılarından ilham alaraq hinduizmin müasir təfsirini təbliğ etmək üçün Amerikaya gəlməyə başladılar… iyirmi il sonra onların hamisından böyük bir ziyarətçi benqal filosof şair Taqor gəldi. O, Amerikadakı çatışmazlıqlara, ictimai qüsurlara etiraz edirdi... O, hind mədəniyyətini və düşüncəsini Amerikaya təqdim etməklə yanaşı, geri dönərkən də Amerikada əldə etdiyi bir sıra düşüncələrini və təəssüratlarını vətənində paylaşırdı” [1, s.439]. Təkcə Amerika deyil, London mühiti də R.Taqorun Qərb insanı haqqında bilgilərini zənginləşdirmişdi. U.B.Yeyts R.Taqorla Uilyam Rosenstayn (William Rothenstein) vasitəsilə tanış olmuşdur; R.Taqor 1912-ci ildə Londona gəldiyi zaman benqalca yazdığı əsərlərinin ingilis dilinə tərcümə olunmuş nüsxələrini dostu U. Rosenstayna verir. O da öz növbəsində bu şeirlərin nüsxələrini U.B.Yeytsə, Andru Braadliyə (A.C.Bradley) və Stopford Bruka (S. Brook) göndərir. U.B.Yeyts bu əsərlərdən çox təsirlənir və “ E.Pound, Ernest Rhys və digərləri daxil olan London ədəbi elitasını da həmin əsərlərlə tanış edir” [6,s.32]. U.B.Yeyts və R.Taqor 27 iyun 1912-ci ildə ilk dəfə U.Rosenstaynın evində görüşür və 12 iyulda U.B.Yeyts R.Taqorun şərəfinə nahar təşkil edir. R.Taqorun Nobel mükafatına layiq görülən kitabının tərcüməsində U.B.Yeytsin yardımından faydalandığını yazan bəzi müəlliflər, sözügedən mükafatın qazanılmasında U.B.Yeytsin də xidmətinin az olmadığını düşünürlər. Başqa sözlə, U.B.Yeyts R.Taqorun benqal ruhunu, benqal mənəviyyatını ifadə edən əsərlərinin Avropa düşüncəsində mükəmməl dərkinə nail olmuşdu. Baxmayaraq ki, A.Rabinson R.Taqorun şeirlərinin ana dilindəki ifadə və ideya vəhdətindəki mükəmməlliyini və bir çox yüksək məziyyətlərini nəzərdə tutaraq bu şeirlərin başqa dilə təfərrüatı ilə tərcüməsinin mümkünsüz olduğun yazır: “R.Taqorun şeirləri onun bengal cəmiyyətinin bütün təbəqələri arasında xeyli populyarlıq qazanan 2000-dən çox mahnısı kimi, demək olar ki, tərcümə olunmazdır” [9,s.52]. Bu da bir daha sübut edir ki, R.Taqorun Avropa oxucusuna təqdim olunmasında U.B.Yeytsin xidməti əvəzsizdir; avropalı oxucu bu əsərlər vasitəsilə insan, təbiət və kainat arasında qırılmaz əlaqəni ifadə edən bir ruhun səsini dinləyir, həmin ovqatı yaşayırdı. Bu şeirlər insanın içinə çəkilərək öz ruhun dinləməsinə, özünə daha da yaxınlaşmasına, əslində, nə istədiyini anlamasına yardımçı olur. “Qorxudan azad olmaq azadlıqdır” [19], -deyə yazan R.Taqor azadlığın gerçək mahiyyətini izah edərək cəmiyyətdəki azadlığın həm də hər bir şəxsin daxilindən başladığını vurğulayır; hər hansı bir hissin qulu olan insanı cismən azad etmək mükün deyil, yaxud əksinə, ruhən azad olan insanı əsir etmək mükün deyil. R.Taqorun əsərlərinin ruhuna bu azadlıq ovqatı hakim idi və onun yaradıcılığını dünya oxucusuna sevdirən də bu keyfiyyəti idi. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 240 Baxmayaraq ki, U.B.Yeyts hələ R.Taqorla tanış olmazdan əvvəl Hindistanla bağlı bilgilərə sahib idi və ilk tanış olduğu hindli Mohini Mohan Chatterjee ona “Bhagavad Gita” prinsiplərini izah etmişdi, amma U.B.Yeyts məhz R.Taqorun yaradıcılığı ilə aradığı həqiqətlərə yol tapır. O, 1912-ci ildə Taqorun “Gitanjali” kitabına yazdığı ön sözündə qeyd edir: “ Taqordan edilmiş tərcümə illərdən bəri heç bir şeyin etmədiyi qədər mənim qanımı təlatümə gətirdi. Əgər hindistanlı səyyah mənə söyləməsəydi mən onun həyatı, düşüncələri haqqında heç nə bilməyəcəkdim.O dedi ki, Rabindranatı hər gün oxuyuram, onun bir sətrini oxumaq dünyanın bütün dərdlərini unutmaqdır...” [13]. R.Taqorla tanışlıq U.B.Yeytsin hind dini-fəlsəfi düşüncəsinə əsasən izah etməyə çalışdığı həyat və insan konsepsiyasının zənginləşməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Eləcə də R.Taqor Qərb düşüncəsinin, mənəvi aləminin gerçək müsbət tərəflərini U.B.Yeyts vasitəsilə daha dərindən öyrənir. Başqa sözlə, “otuz yeddi ildən çox sürən bu dostluq hər iki şəxs üçün əhəmiyyətli təsirə malik idi. Taqor Yeyts üçün Şərqin müdrikliyini və ləyaqətini təmsil edir və Asiya fəlsəfəsinin gücünə və canlılığına verdiyi inamı doğruldur. Taqor üçün isə Yeyts Qərbin yaradıcı enerjisinin canlı bir simvolu idi” [2, s.55]. Tədqiqatçılar arasında bu dostluğun müəmmalı şəkildə qırıldığını yazanlar da var. Mary M. Lagonun araşdırmasına əsaslanaraq bir müddət sonra R.Taqorun poeziyasına marağını itirmiş kimi görünən U.B.Yeytsin bir vaxtlar “Gitanjali”nin girişində yazdığı fikirləri daha dilə gətirməməsini hər iki şəxsiyyətin ədəbi yaradıcılıqdakı məqsədlərinin tədricən dəyişməsi ilə də izah etmək olar (4). Əlbəttə ki, U.B.Yeytsin R.Taqor haqqında bir daha təriflər söyləməməsini onların dostluğunun başa çatması kimi izah etmək doğru olmazdı. U.B.Yeytsin həyat və əsərlərini dərindən araşdırdıqda sonrakı dönəmlərdə yaradıcılığının daha mürəkkəb mərhələyə keçdiyini, həm də yaradıcı məqsədinin fərqli mahiyyət kəsb etdiyini görmək mükündür. Qeyd olunduğu kimi, U.B.Yeyts yaradıcılığının ilk illərində hind ədəbiyyatı və fəlsəfəsinə maraq göstərdiyini etiraf edir, lakin daha sonra ölkədəki ictimai-siyasi vəziyyət onun yaradıcılıq məqsədini tamamilə dəyişir. İrlandiya milli azadlıq hərəkatının fəallarından biri, inqilabi fəaliyyətinə görə 20 il sürgünlərdə və həbsdə yaşamağa məhkum olmuş Con Olearinin (John O’leary) məsləhətləri ilə U.B.Yeyts irland xalq ədəbiyyatı mövzularının bədii ruhunu, qəhrəmanlarının təbiətini yaradıcılığına gətirir. C.Oleari ilə söhbətlərindən sonra U.B.Yeyts bu qərara gəlir ki, “irland xalqının mükəmməl milli ədəbiyyata ehtiyacı var” [5, s.8] və “indi inanıram ki, əsələrim üçün öz doğma ölkəmdən başqa heç bir ölkədə mənzərə axtarmamalıyam” [3, s.3], - qərarını verir. Lakin U.B.Yeyts həm də fəlsəfi yaradıcılıq ilə məşğul idi; Varlıq, həyat haqqında maraqlı nəticələr əldə edənə qədər keçdiyi yaradıcılıq yolundakı mühüm mərhələlərdən biri onun üçün hind dini-fəlsəfi görüşlərinə qapı açan R.Taqor yaradıcılığı idi. İki böyük ölkə arasında ədəbi əlaqələrin yaranmasına və inkişafına səbəb olacaq qədər möhkəm, dərin bağlara sahib olan bu dostluq həm də Taqorun yaradıcılığında inamla əks etdirdiyi, Yeytsin də varlığına əmin olmaq üçün axtarışına çıxdığı Filologiya məsələləri, № 5, 2021 241 məkansız və zamansız olan, dünyanı xilas edəcək gözəlliyin, birliyin, təmənnasız dostluğun, qardaşlığın və sevginin özü idi. U.B.Yeyts ilə R.Taqorun yaradıcılığındakı və görüşlərindəki qarşılıqlı təsirləri araşdırarkən diqqəti cəlb edən, bu günə qədər elmi müzakirə mövzusu olan maraqlı məsələlərdən biri də bu iki şəxsiyyətin həyatı və yaradıcılığı arasındakı bənzərliklərdir. Onların görüşləri, yaradıcılıqlarının ictimai-siyasi hadisələrə təsiri və s. tədqiqatçıları onların talelərindəki bənzərlikləri sadədən mürəkkəbə qədər diqqətə almağa həvəsləndirmişdir. Belə ki, onların təxminən eyni zamanlarda, daha doğrusu R.Taqorun 1861, U.B.Yeytsin isə 1865-ci ildə dünyaya gəlməsi, Taqordan on il sonra – 1923-cü ildə U.B.Yeytsin də Nobel mükafatı qazanması, hər ikisinin eyni zamanda Londona səfər edərək oxşar mühitlərdə çalışmaları, ədəbi-mədəni fəaliyyətlə məşğul olmaları, nəhayət, öz ölkələrinin mədəni və siyasi aləmində fəallıq göstərməsi onların həyatındakı bənzərlikləri şərtləndirən əsas amillərdəndir. Bütün bunlar hər iki ədibin yaradıcılığının bir sıra problemlərinin daha aydın anlaşılmasına zəmin olmuşdur. Bu iki mütəfəkkirin hər ikisinin də vətənlərindəki ictimai-siyasi vəziyyətin, demək olar ki, eyni məcraya yönəlməsi onları eyni mənəvi axtarışa istiqamətləndirmişdi. Onların yaradıcılığındakı müxtəlif məsələlərin, o cümlədən, milli azadlıq hərəkatındakı mövqelərinin, ümumiyyətlə, müstəqillik və azadlıq konsepsiyalarının izah olunmasında bu amillərin diqqətə alınması böyük əhəmiyyət daşımaqdadır. U.B.Yeytsin və R.Taqorun talelərindəki digər mühüm bənzərlik hər iki şəxsiyyətin öz ölkələrinin müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizə aparan millətçilər arasında qəbul olunmaması, bəzən tənqidə məruz qalmaları idi. Bu mövzunu xüsusi həsasslıqla tədqiq edən L.Uilyamz U.B Yeyts və R.Taqor haqqında yazır: “Şairlər yalnız yaradıcılıqlarına görə deyil, həm də ölkələrinin millətçi hərəkatlarına verdiyi töhfələrə görə bir-birlərinə heyran idilər. Taqor İrlandiyanın “milli oyanışı” üçün Yeytsin “İrlandiyanın qədim şairlik ənənəsinə” qayıtdığını, Yeyts isə Taqorun poeziyasının Hindistanda doğulmuş “yeni intibah” üçün çox vacib olduğunu iddia edirdi” [12, 69]. Bu iki şəxsiyyətin bir çox ölkələrə səyahətlərinin nəticəsi olaraq onların müxtəlif xalqların mədəniyyətlərini mənimsəmələrini, digər kültürlərin müsbət cəhətlərini diqqətə almalarını nəzərdən qaçırmayan L.Uilyamz hər iki şairin görüşlərində bütün kültürlərin birliyi fikrinin öndə gəldiyini düşünür. Hətta Yeytsin ingilislərlə müqayisədə irlandların “sənətə tamamilə biganə qalmasını” [12,s.78] tənqid etdiyini xatırladan tədqiqatçı qeyd edir ki, U.B.Yeyts, eləcə də R.Taqor müxtəlif kültürlərin vahid bəşəri mədəniyyətdən şaxələndiyini, vahid bir əxlaqa əsaslandığı fikrini qəbul edirdilər. Ona görə də “milliyyətçiliyin yerli mədəniyyətlər üçün vacib olmasına baxmayaraq, digər mədəniyyətlərin faydalarını mənimsəməyin və onlara dəyər verməyin əhəmiyyətini vurğulayırlar ki, bu da onların millətçi düşüncəsinə kosmopolit məzmun gətirirdi” [12, s.78-81]. U.B.Yeytsin də, R.Taqorun da millətçilər tərəfindən tənqidə məruz qalmasının əsas səbəblərindən biri bu məsələ idi. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 242 U.B.Yeytsin və R.Taqorun müsbət mənada millətçi olaraq qəbul edilməməsinin digər səbəblərindən biri yuxarıda izah olunuduğu kimi, azadlıq düşüncəsini hər kəsin ifadə etdiyi tərzdə deyil, bir qədər fərqli, özünəməxsus şəkildə anlatmalarında idi. Bu baxımdan, Carl S. O’Brienin görüşləri çox maraqqlıdır; Carl S. O’Brienin tədqiqatlarında R.Taqor və U.B.Yeytsin ədəbi fəaliyyətini siyasi-tarixi baxımdan araşdırılır. Tədqiqatçı düşünür ki, milli azadlıq hərəkatında ziyalıların özəl səyləri mühüm əhəmiyyətə malikdir və bu baxımdan, R.Tagor və U.B.Yeyts kimi yazarlar milli ədəbiyyatı inkişaf etdirərək milli birlik duyğusu yaratmağa nail oldular. Eyni zamanda, Carl S. O’Brienin onların görüşlərindəki, yaradıcılıqlarındakı bənzərlikləri ictimai-tarixi zərurət kimi izah edir; “Qeyd etmək lazımdır ki, həm Hindistan, həm də İrlandiyanın müstəqillik hərəkatları böyük ölçüdə bir-biri ilə əlaqəli olmayan fenomenlər idi, baxmayaraq ki, hər ikisi də zəifləyən Britaniyanın siyasi vəziyyətinə cavab kimi yozula bilər” [8, s.116]. Qeyd olunduğu kimi, müxtəlif zamanlarda Amerikaya səfərlər edən, bu ölkədəki ictimai qüsurları tənqid edən R.Taqorun məruzələrini, azadlıq kosepsiyasını diqqətə alan Amerika və Avropa alimlərinin, siyasətçilərinin bir qismi onun müsbət mənada millətçi olduğunu düşünürlər. U.B.Yeyts və R.Taqor arasındakı bənzərliklər içində diqqət çəkən məsələlərdən biri də hər iki ədibin musiqi, şeir və ruh arasında qırılmaz bir bağlılıq görməsi və bu ideyanın onların görüşlərində mühüm yerə sahib olmasıdır. Təsadüfi deyil ki, onların yaradıcılığında təbiət, müxtəlif təbiət mənzərələri, rənglər insanın, həyatın gizli və sirli tərəflərini izah edən simvollara çevrilir. Hər iki şairin yaradıcılığındakı əsas oxşarlıqlardan biri hansı problem haqqında düşünməklərindən asılı olmayaraq insanın ruhi aləminə daha çox diqqət yetirmələri, kainatda bir ruhi bağlılıq görmələri, azadlığı da məhz bu düşüncələr əsasında izah etmələrindədir. Təsadüfi deyil ki, R.Taqor U.B.Yeytsin əsərlərinin qədim hind şairlərinin əsərləri ilə bənzərliklərini müqayisə edir, onun şeirlərində dünyanın ruh ilə dərkinin mümkünlüyü ideyasının mükəmməl ifadəsini təqdir edir. Nəticə Aparılan təhlildən aydın olduğu kimi, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Böyük Britaniyada baş verən ictimai-siyasi hadisələr imperiya daxilindəki müxtəlif ölkələrdə təxminən eyni vəziyyətin yaranmasına gətirib çıxarmışdı. Milli düşüncənin inkişafı, azadlıq anlayışının ən böyük məqsəd olaraq gündəmə gəlməsi ziyalıları bu məqsəd ətrafında səfərbər etməklə yanaşı, bədii-fəlsəfi düşüncədə də yeni mərhələnin başlanmasına təkan vermişdi. Azadlıq uğrunda çalışan və mübarizə aparan ziyalılar bu məqsədi reallaşdırmağın müxtəlif yollarını müəyyən etmişdilər. Bu baxımdan, İrlandiyada U.B.Yeytsin, R.Hindistanda benqal şairi və mütəfəkkiri R.Taqorun mövqeyi və azadlıq konsepsiyaları olduqca maraqlı və özünəməxsus idi. Şərq mədəniyyəti və fəlsəfəsinə, ruhani aləminə maraq göstərən Qərb ziyalılarından biri olan U.B.Yeystin bu sahədəki fəaliyyəti onun R.Taqorla möhkəm Filologiya məsələləri, № 5, 2021 243 dostluq və ədəbi yaradıcılıq əlaqələrinin yaranmasına səbəb olur ki, onlar arasındakı bu münasibət İrlandiya və Hindistan ədəbi-mədəni əlaqələrinin yaranmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İki ziyalının dostluğunun iki ölkə arasındakı ədəbi əlaqələrin inkişfaına təsiri, əslində, bu münasibətin nə qədər ciddi məqsədlərə əsaslandığını və tarixi, o cümlədən də bəşəri əhəmiyyətini sübut edir. Bütün insanlar arasında bir bağın mövcud olduğunu, bütün kültürlərin vahid əxlaq və mədəniyyətdən törədiyini düşünən bu iki ziyalının ideya birliyi və talelərinin də bənzərliyi sanki onların təbliğ etdiyi bəşəri birliyin mümkünlüyünə real bir sübut idi. Müxtəlif kültürlərin müsbət keyfiyyətlərinin qəbul edilərək mənimsənilməsini, bu mənada insanın öz ruhunu dərk edərək daxili ünsiyyətə yiyələnməsini, cəmiyyətdə “insanların insanlığının gizlədilməməsini”, üzə çıxarılmasını gerçək azadlığın əsası hesab edən R.Taqor irland həmkarı vasitəsilə fikirlərinin Avropa düşüncəsi ilə mənimsənilməsinə nail olur, Qərb mədəniyyətinin müsbət dəyərlərini müəyyən edərək görüşlərinin əsas müddəalarını mükəmməlləşdirir. Ümumilikdə Şərq fəlsəfəsinin vəd etdiyi mənəvi azadlığın izi ilə ruhən nəfəs genişliyinə can atan U.B.Yeytsin hind ədəbiyyatı və fələsfəsi ilə tanışlığı onun axtarışlarının mühüm mərhələsi olur. Ölkəsində gedən ictimai-siyasi proseslərdə yaxından iştirak edən, milli müstəqillik hərəkatının fəallarından olan U.B.Yeyts müəyən mərhələdə Şərq svilizasiyana, Asiya fəlsəfəsinə maraqdan uzaqlaşmış kimi görünsə də, əslində, bu məsələ yaradıcılığının ikinci mühüm tərəfini təşkil edir. U.B.Yeyts ilə R.Taqorun tanışlığının əsasında ictimai-siyasi amillər dayansa da, onların dostluğu dünyanın və insanın, azadlıq və xöşbəxtliyin intellekt və ruhun birliyi ilə dərk olunacağına inam üzərində möhkəmlənmişdi. Heç təsadüfi deyil ki, R.Taqorun şəxsiyyətini dostu U.B.Yeyts daha mükəmməl səciyyələndirir: “cənab Taqor Hindistan sivilizasiyasının özü kimi, ruhu kəşf etməkdən və özünəməxsusluğa təslim olmaqdan məmnundur” [13]. Eyni zamanda da R.Taqor U.B.Yeytsi “ruhunun sərhədsiz gücü ilə dünyanı qavramağa qadir birisi” [11, s.217] adlandırır. Ədəbiyyat 1. Hay S. N. Rabindranath Tagore in America // American Quarterly Vol. 14, No. 3. The Johns Hopkins University Press: 1962, pp. 439-463. 2. Hurwitz H. M. Yeats and Tagore // Comparative Literature, vol. 16, no. 1, 1964, pp. 55-64. 3. Jeffares N. A. A Commentary on the Collected Poems of W.B. Yeats. USA, 1968. 4. Lago Mary M. The Parting of the Ways : A Comparative Study of Yeats and Tagore // Indian Literature Vol. 6, No. 2. New Dehli, Sahitya Akademi, 1963, pp. 1-34. 5. Larrissey E. Yeats the Poet: The Measures of Difference. New York: Harvester Wheatsheaf, 1994, 238 p. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 244 6. Lennon J. Writing Across Empire: W. B. Yeats and Rabindranath Tagore // Rabindranath Tagore: Universality and Tradition. London: Associated University Presses, 2003, pp. 213-229. 7. Majumdar S. Yeats and Tagore: A Comparative Study of Cross-Cultural Poetry, Nationalist Politics, Hyphenated Margins and The Ascendancy of the Mind. Academica Press, 2013, 392 p 8. O’Brien Carl S. Rabindranath Tagore’s India and William Butler Yeats’s Ireland: The Intersection of Classical Languages, Literature, and Nation- Building in Postcolonial East and West // Canadian Review of Comparative Literature.Volume 46, Issue 1, 2019, pp. 115-133. 9. Robinson A. The Art of Rabindranath Tagore. Andre Deutsch Ltd, 1989. 10. Tagore R. Freedom. / https://internetpoem.com/rabindranath-tagore/freedom- poem/ 11. Tagore R. Poet Yeats / Rabindranath Tagore. An Anthology. Ed. Krishna Dutta and Andrew Robinson. NY: 1997. 12. Williams L.B. Overcoming the “Contagion of Mimicry”: The Cosmopolitan Nationalism and Modernist History of Rabindranath Tagore and W. B. Yeats. // The American Historical Review 112.1., 2007: 69-100. 13. Yeats W.B. Introduction // Tagore R. Gitanjali /https://archive.org/details/gitanjali00unse/page/n27/mode/2up ДЖАВИДА МАМЕДОВА КОНЦЕПЦИЯ СВОБОДЫ В ТВОРЧЕСТВЕ УИЛЬЯМА БАТЛЕРА ЙЕЙТСА И РАБИНДРАНАТА ТАГОРА РЕЗЮМЕ Политическая ситуация в мире в начале ХХ века оказала большое влияние на литературу. Это влияние проявлялось как в качестве новых тем и содержания литературы, так и в появлении новых литературных и философских идей. Например, социально-политические процессы в Британской империи привели к появлению различных движений внутри страны. Одной из таких проблем была тенденция к свободе и независимости, которая проявлялась в виде сотрудничества между интеллектуалами разных национальностей, повышенного интереса к культуре других народов. Примером тому может служить дружба ирландского писателя, поэта, мыслителя Уильям Батлер Йейтса с бенгальским писателем, философом и поэтом Р.Тагором. Дружба, основанная на пробуждении национального самосознания, но также оказавшая влияние на него, дала толчок развитию литературных связей между Ирландией и Индией. Йейтс смог более внимательно изучить индийскую литературу и философию с учетом взглядов Filologiya məsələləri, № 5, 2021 245 Тагора. Эта дружба привнесла более совершенное выражение восточной и западной мысли в произведения обоих писателей. В статье все эти вопросы разъясняются с помощью сравнительного анализа. Интеллектуалы, которые боролись за свободу в обеих странах, определили разные пути достижения этой цели. В этом отношении отношение Йейтса и Тагора к этому вопросу и концепциям свободы было очень интересным и уникальным. Оба поэта объясняли концепцию свободы не только на основе национальных взглядов, но и на основе общих ценностей Востока и Запада. Они советовали всему человечеству быть свободным от рабства своих мыслей. Другими словами, они советовали человеку ХХ века быть свободным от противоречий Востока и Запада и объединиться, сохраняя при этом общие человеческие ценности. Стихи обоих поэтов помогали людям прислушиваться к их внутреннему голосу. "Свобода от страха - это свобода", писал Тагор. По мнению поэта, невозможно было освободить человека, который был рабом каких-либо чувств. С другой стороны, невозможно было подчинить себе человека, который был духовно свободен. В статье эти вопросы объясняются на основе сравнительного анализа. Ключевые слова: Свобода, Индия, Тагор, Философия, Поэзия JAVIDA MAMMADOVA THE CONCEPT OF FREEDOM IN WILLIAM BUTLER YEATS’S AND RABINDRANATH TAGORE’S WORKS SUMMARY The political situation in the world at the beginning of the twentieth century had a major impact on literature. That influence manifested itself both in the qualities of new themes and contents of literature, and in the emergence of new literary and philosophical ideas. For example, the socio-political processes in the British Empire led to the emergence of various movements within the country. One of such issues was the tendency to freedom and independence, which manifested itself in the form of cooperation between intellectuals of different nationalities, increased interest in the culture of other nations. An example of that was the friendship between the Irish writer, poet, thinker U.B.Yeats and the Bengali writer, philosopher and poet R.Tagore. The friendship, which was based on the awakening of national consciousness but also influenced it, gave impetus to the development of literary relations between Ireland and India. Yeats was able to study Indian literature and philosophy more closely with Tagore's views. That friendship brought a perfect expression of Eastern and Western thought to the works of both writers. The article explains these issues in a comparative analysis. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 246 The intellectuals who fought for freedom in both countries identified different ways to achieve that goal. In this respect, Yeats’s and Tagore's attitudes towards that issue and freedom concepts were very interesting and unique. Both poets explained the concept of freedom not only based on national views, but also based on common values of East and West. They advised all humanity to be free from the slavery of their thoughts. In other words, they advised the human of the twentieth century to be free from the contradictions of the East and the West, and to unite while preserving common human values. Both poets’ poems helped people to listen to their inner voice. “Freedom from fear is the freedom”, Tagore wrote. According to the poet, it was impossible to free a person who was a slave to any feelings. On the other hand, it was impossible to enslave a person who was spiritually free. The article clarifies all these issues with comparative analysis. Key words: Freedom, India, Tagore, Philosophy, Poetry Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Xanım Zairova tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 247 – UOT 63.3 (5Aze) 64 İSMAYILOVA MƏTANƏT MƏMMƏD QIZI Mingəçevir Dövlət Universiteti, Xarici dillər kafedrasının baş müəllimi ismayilavametanet1961@gmail.com Mingəçevir, D.Əliyeva küç.21 QARABAĞA UZANAN QALİBİYYƏT VƏ İNKİŞAF YOLLARI Xülasə Məqalə yaxın keçmişdə Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Qəhrəman Azərbaycan Ordusunun 30 il bundan əvvəl Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuş əraziləri azad etməsi ilə bağlı şanlı hadisələrdən bəhs edir. Məqələdə Azərbaycan xalqının öz müdrik və qüdrətli lideri - Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevlə birliyi və həmrəyliyi, həmçinin Azərbaycan əsgərinin cəsarəti və qəhrəmanlığı xüsusi olaraq vurğulanmışdır. Böyük Qələbəyə, doğma torpaqların işğaldan azad olunmasına və dilbər Qarabağın doğma türk elləri ilə qovuşmasına aparan yolun metodiki izlənməsi məqalənin əsas motivlərini təşkil edir. Məqalədə, həmçinin 2016-cı il aprel döyüşlərində Azərbaycan əsgərinin göstərdiyi rəşadət, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin timsalında siyasi iqtidarın qətiyyəti, bütün tabuları və qadağaları dəf edərək öz dəmir iradəsini israrla diqtə etməsi ön plana çəkilir. 2018-ci ildən başlayaraq fövqəladə şəkildə aktivləşən erməni təxribatlarının xarakteri və məqsədləri təhlil edilir. 2020-ci il 12-17 iyul tarixində erməni təxribatının daha aktiv fazaya keçməsilə əlaqədar Tovuz istiqamətində baş verən hadisələr məqalədə xüsusi olaraq işıqlandırılır. Tovuz təxribatının strateji və siyasi məqsədləri açıqlanır, Cənubu Qafqazda yeni hərbi eskalasiyada maraqlı olan beynəlxalq güclərin və siyasi aktorların geosiyasi məqsədkərinə aydınlıq gətirilir. Məqalədə bütün qüvvələrini və resurslarını səfərbər edən Azərbaycan xalqının misli görünməmiş qəhrəmanlığı sayəsində 27 ildən artıq işğal altında olan ərazilərin azad edilməsi, yenilməz erməni ordusu və üzdəniraq erməni təşkilatçılığı haqqında müflərin dağıdılması kimi qiymətləndirilir. Doğma torpaqıarın azad edilməsi uğrunda 44 gün davam etmiş döyüşlərdə hər bir Azərbaycan insanının dəmir yumruq kimi birləşərək düşmənə öz qəti sözünü deməsi, Azərbaycanın qəhərəmanlıq ruhunun hərb meydanında xariqələr yaratması xüsusi emosional çalarlarla təqdim edilir. Şuşa şəhərinin işğaldan azad edilməsi zamanı Azərbaycan əsgərinin hərb tarixində misli görünməmiş rəşadət nümunəsi Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 248 – göstərməsi məqalədə yüksək fəxarət hissilə vurgulanır. Məqalə Qarabağın işıqlı və xoşbəxt gələcəyini vəd edən perspektivlərin təqdimatı ilə başa çatır. Açar sözlər: Ümummilli lider Heydər Əliyev, Qarabağ, Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri, Müzəffər Ali Baş Komandan, II Qarabağ müharibəsi, Böyük Qələbə, Dağlıq Qarabağ, Vətən müharibəsi, “Dəmir yumruq”, Aprel döyüşləri, Tovuz döyüşləri, Azərbaycan Milli Ordusu. Azərbaycan xalqının müasir tarixinin ən şanlı səhifələrindən biri sayılan II Qarbağ müharibəsi öz miqyasına, xarakterinə və nəticələrinə görə “Vətən müharibəsi” kimi xarakterizə olunur. “Dəmir yumruq” şüarı altında başlanmış bu irimiqyaslı hərbi əməliyyatın başlıca məqsədi 1988-1994-cü illərdə I Qarabağ müharibəsi zamanı erməni hərbi birləşmələri tərəfindən Dağlıq Qarabağda və onun ətrafinda zəbt olunmuş Azərbaycan torpaqlarının azad edilməsindən ibarət idi. Bu hadisə həm də Azərbaycanın müasir tarixinin məzmununu və əhəmiyyətini dəyişmiş, ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafında möhtəşəm stimullar yaratmış, yeni perspektivlər açmış, millətin sarsılmış ruhunu və sınmış qürurunu bərpa etmiş, Azərbaycan insanının gələcəyə ümidlərini fövqəladə şəkildə artırmışdır. İndi Qarabağa aparan yollarda heç bir maneə və sədd yoxdur. Qaarbağa tarixi Böyük qayıdış başlayır. Artıq müasir leksikonumuzada “Böyük” epteti qazanmış çoxlu sayda möhtəşəm hadisələr baş vermiş və bu proses dinamik şəkildə davam edir. “Böyük Qələbə”, “Böyük qayıdış”, “Böyük Azərbaycan” kimi artıq reallığa çevrilmiş anlayışlar və onlarla bağlı olan milli ideyalar bizə xoşbəxtlik və qürur hissi ilə dolu parlaq gələcək vəd edir. Qarabağa uzanan qalibiyyət və inkişaf yolunun dinamik fazası 2016-cı ilin yazında başlanmışdır. ”2016-cı il aprel ayının 1-dən 2-nə keçən gecə Ermənistan Silahlı qüvvələri tərəfindən atəşkəsin pozulması nəticəsində Dağlıq Qarabağ münaqişəsi yenidən aktiv fazaya keçmiş, 4 gün davam edən şiddətli döyüşlər və Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin reallaşdırdığı əks hücum əməliyyatı nəticəsində Tərtər rayonunun Seysulan və Talış kəndləri, burada yerləşən bir sıra strateji yüksəkliklər, həmçinin Cəbrayıl rayonunun Lələtəpə yüksəkliyi və Cocuqmərcanlı kəndi, Goranboy rayonunun Gülüstan kəndi, Tərtər rayonunun Qazaxlar kəndi və Suqovuşan (Madagiz) kəndi istiqamətində yollar düşməndən azad olundu. Ümumilikdə 2 min ha ərazi erməni işğalından azad edildi [4]. Rusiya Federasiyasının və ermənilərə açıq-aşkar havadarlıq edən digər dünya güclərinin işə qarışmasından sonra Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin hücumu dayandırıldı. 2016-cı il aprel ayının 5-də atəşkəs haqqında yeni müqavilə imzalandı. Lakin buna baxmayaraq erməni tərəfi öz təcavüzkar və nadürüst xislətinə sadiq qalaraq atəşkəsi dəfələrlə pozdu. 2018-ci il aprel ayının 13-də Ermənistanda “Addım at, Serji rədd et” şüarı altında başlanmış “Məxməri inqilab” nəticəsində müxalifət lideri Nikol Paşinyan Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 249 – hakimiyyəti ələ keçirdi və 2018-ci il may ayının 8-də Ermənistanın Baş naziri seçildi. Bundan sonra Dağlıq Qarabağ münaqişəsində gərginlik daha da artdı [2]. Siyasi sələflərindən heç də seçilməyən yeni dövlət başçısı sərsəm iddiaları və məsuliyyətsiz bəyanatları ilə mövcud situasiyanı günü-gündən gərginləşdirir, danışıqlar prosesində əldə olunmuş bütün razılıqları heçə endirir və irimiqyaslı hərbi əməliyyatların başlayacağını qaçılmaz edirdi. 2019-cu il may ayının 8-10 tarixlərində Nikol Paşinyanın Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinə səfər etməsi, Şuşada – Cıdır düzündə şəhərin erməni işğalçıları tərəfindən zəbt edilməsinin 27-ci ildönümü ilə əlaqədar mərasim keçirməsi, yallı getməsi və “Azərbaycanın qraşısında 7 şərt qoyması”, 2020-ci il aprel ayının 14-də Dağlıq Qarabağda keçirilən üzdəniraq prezident seçkilərində gerizəkalı Araik Arutunyanın dırnaqarası Dağlıq Qarabağ Respublikasının prezidenti seçilməsi, həmin il may ayının 21-də Şuşada həmin zəkası qıt şəxsin “inauqurasiya mərasimi” keçirməsi Azərbaycan xalqının və Azərbaycan hökumətinin səbr kasasını sona qədər doldurdu. Tezliklə mənfur düşmən öz havadarlarının dəstəyilə daha çirkin əməllərə əl atdı və 2020-ci il iyul ayının 12-də Tovuz istiqamətində Azərbaycan Respublikasının fövqəladə strateji əhəmiyyət kəsb edən sərhədyanı məntəqələrini iriçaplı silahlardan və toplardan atəşə tutdu. İyulun 17-ə qədər davam edən hərbi əməliyyatlar nəticəsində Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 12 hərbiçisi həlak oldu (Xəyyam Məhəmməd oğlu Daşdəmirov - əsgər, Elşad Dönməz oğlu Məmmədov - baş əsgər, Vüqar Lətif oğlu Sadıqov - çavuş, Rəşad Rəşid oğlu Mahmudov - baş leytenant, İlqar Anzor oğlu Mirzəyev – polkovnik, Anar Gülverdi oğlu Novruzov – mayor, Namiq Hajan oğlu Əhmədov – mayor, Polad İsrayıl oğlu Həşimov – general mayor, Elçin Arif oğlu Mustafazadə - əsgər, İlqar Ayaz oğlu Zeynallı - gizir, Yaşar Vasif oğlu Babayev – gizir, Nazim Əfqan oğlu İsmalıyov - əsgər), 4 hərbiçi isə yaralandı. Həlak olanlar arasında 1 mülki şəxs (Əzizov Əziz İzzət o.) də var idi. 2020-ci il avqust ayının 23-də Ermənistan ordusunun təxribat qrupu Azərbaycan Respublikasının Goranboy rayonu istiqamətində Azərbaycan ordusunun mövqelərinə hücum etməyə cəhd göstərdi. Təxribat qrupu zərərsizləşdirildi və qrupun komandiri Qurgen Alaverdiyan əsir götürüldü. Əldə olunan kəşfiyyat məlumatlarından belə məlum oldu ki, Ermənistan tərəfi Azərbaycan torpaqlarının ələ keçirilməsi istiqamətində müdhiş hərbi planlar hazırlayır. Bundan sonra Azərbacan tərəfi təşəbbüsü ələ aldı və 2020-ci sentyabr ayının 27-də Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin növbəti təxribatından sonra Tərtər, Cəbrayıl və Füzuli rayonları istiqamətində irimiqyaslı hərbi əməliyyatlara başladı. Beləliklə, Azərbaycanın müasir hərb tarixnə “44 günlük savaş” kimi daxil olmuş Vətən müharibəsi başlandı. Ermənilər 30 il ərzində Azərbaycan Respublikasının işğal olunmuş ərazilərində “Ohanyan xətti” kimi tanınan möhkəm istehkamlar qurmuşdular. Azərbaycan ordusu çoxsaylı itkilərdən qaçmaq və ən qısa müddət ərzində düşmən müdafiəsini cinahlardan yarmaq məqsədi ilə “Hilal taktikasından” istifadə edirdi. Hərbi əməliyyatlara 100 min nəfərlik hərbi kontingent cəlb edilmişdi. Ən müasir silahlarla Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 250 – (özüyeriyən artilleriya qurğuları, Türkiyə, İsrail, Pakistan və Azərbaycan istehsalı olan pilotsuz uçan aparatlar - PUA – Bayraktar, Harop, İsrail istehsalı olan və “Dəmir qübbə” adlanan hava hücumundan müdafiə qurguları) silahlanmış şanlı Azərbaycan ordusu qısa müddət ərzində erməni işğalçılarına sarsıdıcı zərbə vuraraq bir-birinin ardınca işğal altında olan əraziləri azad etməyə başladı. Beləliklə, 04.10.2020-ci il tarixdə Cəbrayıl, 17.10.2020-ci il tarixdə Füzuli, 20.10-2020-ci il tarixdə Zəngilan, 25.10.2020-ci il tarixdə Qubadlı, 08.11. 2020-ci il tarixdə isə Şuşa düşmən işğalından azad olundu. Demoralizə edilmiş düşmən qüvvələri böyük itkilər verərək öz mövqelərini, hərbi texnikanı, yaralanmış və məhv edilmiş əsgərlərinin cəsədlərini döyüş meydanında qoyaraq vahimə içində fərar etməyə başladı. Şuşa şəhərinin azad edilməsi isə dünyanın hərb tarixinə misli görünməmiş rəşadət nümunəsi, insan qürurunun təntənəsi və vətənə məhəbbətin ali təzahürü kimi daxil oldu. Bu zaman erməni rəhbərliyi və erməni hərbi komandanlığı bütün çirkin üsullardan istifadə edərək Azərbaycan xalqının döyüşkənlik ruhunu, qələbəyə inamını sındırmağa çalışır, dinc əhalini, sivil, xüsusilə də strateji əhəmiyyət kəsb edən obyektləri qadağan olunmuş silahlarla - “Smerç”, “Toçka-U” və s. tipli ballistik raketlərlə, kasetli bombalarla, xlor qarışıqlı kimyəvi silahlarla atəşə tuturdu. Lakin bütün bunlar Azərbaycan xalqının iradəsini və qələbə əzmini sındıra bilmədi. Oktyabrın 4-də, 8-də, 11-də və 17-də Gəncə şəhərinin raket hücumuna məruz qalması nəticəsində 27 nəfər həlak olmuş, 95 nəfər yaralanmış və şəhərə ciddi ziyan dəymişdi. Ermənilərin çirkin planlarının digər hədəfləri isə Mingəçevir su anbarı, Mingəçevirdə yerləşən və 1981-ci ildə istismara verilmiş Dövlət Rayon Elektrik Stansiyası, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft-boru kəmərinin Yevlax rayonunun ərazisindən keçən hssəsi və başqa strateji obyektlər idi. Hətta ermənilər Abşeron rayonu istiqamətində də raket hücumlarına cəhd etmişdilər. 2020-ci il oktyabr ayının 28-də erməni silahlı birləşmələri Bərdə şəhərinə “Smerç” tipli əməliyyat-taktiki təyinatlı reketlərlə xaincəsinə zərbə endirdi. Nəticədə 5-i qadın olmaqla 21 nəfər həlak oldu, 8-i uşaq, 15-i isə qadın olmaqla 70 nəfər yaralandı. Lakin bütün bu çirkin həmlələrlə baxmayaraq Azərbaycan Respublikasının rəşadətli yenilməz və müzəffər ordusu ilə xalq Vətən naminə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı, Müzəffər Liderimiz İlham Əliyevin rəhbərliyi altında sıx birləşdi və düşmənə ağır zərbələr vuraraq torpaqlarımızı işğaldan azad etdi. Diz çökdürülən düşmən müharibə başlayandan 43 gün sonra 9 noyabr 2020-ci il tarixdə təslim oldu və rüsvayçı sülh bağlamağa məcbur edildi. Təslim olmaq haqqında razılaşmaya görə Azərbaycan əsgərindən ölümcül zərbə almış mənfur düşmən noyabrın 20-də Ağdamdan, 25-də Kəlbəcərdən, 01 dekabrda isə Laçından qovuldu. Bundan sonra münaqişə diplomatik müstəviyə keçdi. Laçın dəhlizində 10 noyabr 2020-ci il tarixdən 1660 nəfərdən ibarət Rusiya sülhməramlılarının məhdud kontingenti yerləşdirildi. 2020-ci il dekabr ayının 10-da Bakıda Azadlıq meydanında 44 günlük Vətən müharibəsində əldə edilmiş Böyük Qələbə münasibəti ilə keçirilən hərbi parad Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 251 – müasir hərb tariximizin daha bir möhtəşəm hadisəsi oldu. Bu paradda xalqımız öz qüdrətli ordusunun və Ali baş komandanının tarixi qələbəsini sevinc göz yaşları ilə müşahidə edirdi. Bu tarixi qələbə şəhadətə qovuşmuş 2850 Azərbaycan oğlunun həyatı, haqq uğrunda qəzaları mübarək olmuş 1245 qazinin öz sağlamlığını itirməsi, “Qalib əsgər” adı qazanmış minlərlə Azərbaycan oğullarının fədakarlığı sayəsində baş tutdu. Bu o, deməkdir ki, torpaq uğrunda ölməyə hazır olan minlərlə rəşədətli insanlarımız var. Xalqımızın tarixdən gələn döyüşkənlik ruhu və zəfər eşqi isə hələ də yaşayır. Bu gün qazandığımız misilsiz hərbi qələbəmizdən qəhrəman əcdadlarımızın, ulu babalarımızın və şəhidlərimizin ruhları da şad olub. İndi Azərbaycan xalqının və Azərbaycan hökumətinin qarşısnda doğma Qarabağ ellərinin bərpası, dirçəlişi, inkişafı və türk yurdlarına qovuşması kimi möhtəşəm bir tarixi vəzifə durur. Artıq Azərbaycan Respublikası Dovlət sərhədlərinin bərpası, kommunikasiyaların qurulması və erməni vandalları tərəfindən viran qoyulmuş yaşayış məntəqələrinin, infrastrukturun yenidən qurulması istiqamətində irimiqyaslı işlər başlayıb. Yaxın vaxtlarda azad olunmuş ərazilərə Azərbaycan əhalisinin köçürülməsi planlaşdırılır. 1993-cü il, Ulu öndər Heydər Əliyevin xilaskarlıq missiyasının başlamasından və Böyük siyasətin avanqardına çevrilməsindən sonra başlanmış Azərbaycanın sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf yolu artıq Qarabağı Gülüstana çevirmək üçün açılır. Qeyd edək ki, 1993-cü ilin iyununda ulu öndər Heydər Əliyevin böyük siyasətə qayıdışı və Azərbaycan Respublikasına ikinci dəfə rəhbərlik etməsi Azərbaycan tarixində yeni bir eranın başlanğıcı oldu. Xalqın sosial-iqtisadi həyatında baş verən dinamik inkişaf templəri bu dövrün pozitiv mahiyyətini müəyyən edən əsas amilə çevrildi və sosial-iqtisadi problemlərdən əziyyət çəkən insanların həyatına qurtuluş müjdəsi kimi daxil oldu. O dövrdən bəri Azərbaycan Respublikasının və Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi sosial siyasətin başlıca məzmununu və təyinatını xalqın rifah halını durmadan yaxşılaşdırmaq istiqamətində həyata keçirilən möhtəşəm tədbirlər təşkil edir. Ulu öndər dövlət müstəqilliyinin qarantı sayılan davamlı sosial- iqtisadi inkişafı dövlət siyasətinin əsas prioriteti elan etmişdi. Bu məqsədlə regional və qlobal miqyaslı layihələrin reallaşdırılmasına başlamışdı və bu layihələr içərisində ən möhtəşəmi 1994-cü il sentyabrın 20-də Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti ilə dünyanın çoxlu sayda tanınmış neft şirkətlərinin daxil olduğu konsorsium arasında Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yataqların bir hissəsinin birgə işlənməsi haqqında “Əsrin müqaviləsi” adı almış 30-illik müqavilə oldu. Həmin müqavilə siyasi müstəqillik qazanmış Azərbaycan Respublikasının enerji təhlükəsizliyini təmin etməklə yanaşı onun beynəlxalq aləmdə nüfuzuna ciddi dividendlər gətirdi, ölkənin iqtisadi davamlılığının artırılması istiqamətində yeni perspektivlər açdı [3]. Ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasında istehsal prosesini bərpa etmək və inkişaf etdirmək məqsədi ilə “Açıq qapı” siyasəti elan etdi və respublikaya xarici investorları cəlb etməyə başladı. Xarici investorları və kreditorları müdafiə edən özəl qanunlar qəbul edildi. Beynəlxalq valyuta Fondu, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 252 – Dünya Bankı, Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyası, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, İslam İnkişaf Bankı və digər maliyyə təşkilatları ilə sıx əlaqələr yaradıldı. Bu dövrdə təkcə Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu Azərbaycana 1 mld 330 milyon dollardan çox kredit vermişdi. Ulu öndər regionların, xüsusilə də aqrar sektoru təmsil edən bölgələrin inkişafına xüsusi qayğı və diqqət ayırırdı. Regionların iqtisadi dirçəlişi və davamlı inkişafı naminə həyata keçirilən sistemli tədbirlər içərisində 1996-cı il iyul ayının 16-da qəbul edilmiş “Torpaq islahatı haqqında” Qanunun xüsusi əhəmiyyəti var idi. Bu qanuna görə vahid torpaq fondu əsasında dövlət, bələdiyyə və xüsusi torpaq mülkiyyəti formaları müəyyən edildi. Kəndli- fermer təsərrüfatları yaradıldı. Bütün yararlı torpaqlar sosial ədalət prinsipi əsasında kənddə yaşayan vətəndaşlar arasında bölüşdürüldü. 3,5 mln Azərbaycan vətəndaşına torpaq payları ayrıldı. Beləliklə, Azərbaycanın çoxəsrlik tarixində ilk dəfə maddi nemətlərin istehsalçıları olan kənd zəhmətkeşləri torpaq sahibləri oldular. Artıq 2003-cü ilin sonunadək bazar münasibətlərinə əsaslanan Azərbaycan iqtisadiyyatının prioritetləri və inkişaf perspektivləri ümumi cizgilərdə müəyyən olundu. Yeni prinsiplərə əsaslanan ölkə iqtisadiyyatı artıq ilk səmərəsini verdi. Ulu öndərin yeni nəsillərə miras qoyduğu iqtisadi inkişaf kursunu 2003-cü ildən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev daha aktiv templərlə reallaşdırmağa başladı. Ulu öndər tərəfindən əsası qoyulmuş yeni iqtisadi siyasətin bütün fundamental prinsiplərinə sadiq qalan Prezident İlham Əliyev regionların inkişafına və tərəqqisinə xüsusi diqqət ayırdı. 2003-cü il oktyabr ayının 15-də Azərbaycan Republikasının Prezidenti seçilən İlham Əliyev oktyabrın 31-də vəzifəsinin icrasına başladı. Onun Azərbaycan Respublikasına 17 illik rəhbərliyi dövründə Azərbaycanda sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni inkişaf daha da geniş vüsət aldı. 2006-cı il iyulun 13-də Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas İxrac Neft Kəmərinin açılışı oldu. Azərbaycan nefti yeni, daha əlverişli marşrutla Avropaya çıxarıldı [5]. Beləliklə, neft hasilatından və ixracından əldə olunan gəlirlərin respublikanın sosial-iqtisadi inkişafına sərf olunması prosesinə start verildi. Azərbaycanın sosial-iqtisadi və etik-mədəni siması sürətlə dəyişməyə başladı. Təkcə Bakıda deyil, bölgələrdə də sosial-iqtiadi və mədəni inkişafı təmin edəcək xüsusi dövlət proqramları yaradıldı və onların uğurla həyata keçirilməsinə başlandı. Artıq Azərbaycan Respublikasının iqtisadi siyasətinin prioritetləri və perspektivləri son dərəcə pozitiv mənzərə yaradır və cəmiyyətə yüksək təşəkküllü rifah vəd edirdi. Azərbaycanda sosial-iqtisadi inkişaf proqramlarının həyata keçirilməsində 2004-cü il may ayının 10-da yaradılmış Heydər Əliyev Fondunun və Fondun Prezidenti, Azərbaycanın birinci xanımı, Azərbaycan Respublikasının I Vitse-prezidenti Mehriban Əliyevanın müstəsna xidmətləri vardır. Məhz Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə 2016-cı ildə “Regional İnkişaf İctimai Birliyi” yaradılmışdır. Artıq Azərbaycan regionlarının sosial-iqtisadi inkişafını müasir dünya standartlarına uyğun şəkildə təmin etmək üşün bölgələrdə çoxlu sayda möhtəşəm Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 253 – layihələr həyata keçirilmişdir. Bu layihələr içərisində tam gücü ilə işləyən “Texnopark”, “Asan Xidmət” və “Olimpiya kompleksi” layihələrini, həmçinin ölkənin kənd və rayon tipli inzibati-ərazi vahidlərində “Yeni suvarma kanalı şəbəkələri layihəsini”, “Qazlaşdırma layihəsini”, “İçməli su ilə təchizat layihəsini”, “Yeni körpülərin və yolların çəkilməsi layihəsini” və başqa layihələri xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu gün Azərbaycan xalqı Müzəffər Liderinin, Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin rəhbərliyi altında işğal altındakı torpaqlarımızın azad edilməsi kimi tarixi vəzifəni reallaşdırır. Tezliklə düşmən işğalından azad edilən regionlarımızda da böyük tikinti-quruculuq işləri başlayacaq və bütövlüyünə qovuşmuş ölkəmiz Gülüstana çevriləcək! Ulu Öndər Heydər Əliyevin siyasi və iqtisadi inkişaf kursunu layiqli şəkildə davam etdirən Prezident İlham Əliyev apardığı uğurlu, praqmatik və məqsədyönlü siyasəti ilə ölkəmizin adını dünya tarixinə qızıl hərflərlə yazır. Heydər Əliyevin bizə miras qoyduğu möhtəşəm kursun bəhrəsidir ki, bu gün bütün qüvvələrini səfərbər edərək öz Müzəffər Liderinin, əziz Prezidentinin ətrafinda sıx birləşən Azərbaycan xalqı tarixdə misli görünməmiş xariqələr yaradır. Dünya nizamını köklü şəkildə dəyişir. Məhz bu kursun möhtəşəm effektinin nəticəsidir ki, artıq düşmənin bayraqları ayaqlar altına atılıb. Vətənimiz öz bütövlüyünə qovuşub. Heydər Əliyevin yaratdığı ordu bu gün Qalib Ordu, mənsubu olduğu üçün fəxr etdiyi Azərbaycan xalqı Qalib Xalq. Siyasi liderliyi miras qoyduğu lider isə Müzzəffər Liderdir. Yaşadığımız bu günlərdə yeni əsrin ilk böyük sınağından şərəflə çıxmış Azərbaycan öz adını yeni, üçüncü minilliyin tarixinə şəhidlərin və qəhrəmanların müqəddəs qanına boyanmış qızıl hərflərlə yazır. Azərbaycan xalqının ruhunda və əməlində baş verən pozitiv dəyişikliklər isə ölkəmizin və xalqımızın qlobal yeniliklər astanasında olmasından xəbər verir. Artıq matəm əhval-ruhiyyəsi qələbə əhval- ruhiyyəsi ilə əvəz olunmuşdur. Ruhumuzu incidən “qaçqın”, “məcburi köçkün”, “işğal olunmuş ərazilər”, “düşmən təcavüzü” kimi anlayışlar leksikonumuzdan silinməkdədir. Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Kəlbəcər, Zəngilan, Şuşa, Laçın və Qubadlı haqqında oxunan kədər və həsrət dolu nəğmələrin motivləri həyat və sevinc hisslərini tərənnüm edən optimist notlarla əvəz olunur. I Qarabağ müharibəsində erməni vəhşiliyinin qurbanı olmuş minlərlə soydaşımızın xatirəsini bundan sonra onların qisasını yağılardan almış qalib millət kimi yad edəcəyik. Artıq şagirdlər və tələbələr məktəb dəftərlərində və dərs kitablarında torpaqlarımızın itirilməsini qara haşiyələrdə təqdim edən, pessimist yük daşıyan və bununla da ruh düşkünlüyü yaradan rəqəmlər deyil, onların azad edilməsini göstərən qızıl hərflərlə yazılmış tarixlər görəcək, bundan qürur duyacaq, qəhrəmanlar yurdunun vətəndaşları və azərbaycanlı olmaları ilə fəxr edəcəklər. Doğma Şuşa yenidən bütün Qafqazın konservatoriyasına çevriləcək, musiqi və sənət dühaları yetişdirəcək. “O çəmənlərdə yenə vaqiflərin şux gözəlləri gəzəcək”, artıq tarixi qələbəmizdən ruhlanan müasir natavanların yeni əsrarəngiz qəzəlləri Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 254 – yazılacaq. Cıdır düzündə safqan Qarabağ atlarını safqan Azərbaycan oğulları çapacaq. İsa bulağı Zəmzəm kimi coşacaq. Neçə ildir həsrət çəkən Xarı bülbül bir başqa əndazədə açacaq. Pənahəli xanın, İbrahimxəlil xanın, Mehdiqulu xanın, Natavanın, Üzeyir bəyin, Bülbülün, Xan Şuşalının müqəddəs ruhları Qarabağ üzərində qanad açıb uçacaq. Gövhər ağanın ruhu azad olmuş Şuşa məscidinə enəcək. Azərbaycanın yaradıcı enerjisi erməni vandalizminin viran qoyduğu hər şəhərdə, hər kənddə bərqərar olacaq, o yerləri Cənnətməkana çevirəcək. Qarabağ yenidən çiçəklənəcək. Otuz il həsrətində olduğumuz doğma yurdlarımızda infrastruktur bərpa ediləcək, təsərrüfat həyatı yenidən canlanacaq və bu bərəkətli ellər, onsuz da yüksək impulslarla inkişaf edən Azərbaycan iqtisadiyyatına yeni artım templəri gətirəcək. Qafqazın incisi sayılan Şuşanın düşmən tapdağından azad olunduğu “8 noyabr” tarixi hər il Azərbaycan xalqının Böyük Qələbəsi günü kimi qeyd ediləcək. Bu qələbəmiz daha bir tarixi qələbəmiz olan Müqəddəs bayrağımızın yarandığı “9 noyabra” qovuşacaq. Bununla da 8 və 18 may kimi uğursuz tarixlərin üzərindən həmişəlik xətt çəkiləcək. “8” rəqəmi tariximizdə yenidən pozitiv məzmun kəsb edəcək. Müasir Azərbaycan tarixinin yeni səhifələrində qəhrəman Azərbaycan oğullarının 44 gün ərzində yazdığı şanlı tarixlə bağlı mövzular təsvir olunacaq. Doğma yurdumuz Naxçıvan Böyük Azərbaycana qovuşacaq. Bir əsr keçdikdən sonra onun pərişanlıq yaradan “eksklav statusu” ləğv ediləcək [1]. Türk dünyasının inteqrasiyası qarşısında süni şəkildə yaradılmış bütün sədlər götürüləcək. Turan elləri bir-biri ilə iqtisadi və mədəni cəhətdən heç bir baryer olmadan birləşəcək. Bu gün Azərbaycan dövlətlər arasında yerini və siyasi çəkisini tam təsdiq edib. Kiçik bir dövlət beynəlxalq siyasətin müəyyən olunmasında, tək bir ölkənin və regionun deyil, həm də Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində çox vacib rol oynayır. Bu isə Azərbaycanın, onun qüdrətli rəhbərinin tarixi uğurudur. Tükiyə ilə siyasi birlik və həmrəylik heç vaxt olmadığı yüksək həddə çatıb. Dostunu və düşmənini qəti şəkildə müəyyən etmiş Azərbaycan “Türkiyə ilə əbədiyyətə qədər!” şüarını yekdilliklə və qətiyyətlə qəbul edib. Nəinki yaxın gələcək, həmçinin yeni yüzillik üçün strateji inkişaf konsepsiyasını, hərbi doktrinasını və milli ideyasını müəyyən edib. Bəli, Azərbaycanın müasir tarixində cərəyan edən qlobal dəyişikliklər göz qabağındadır. Azərbaycan xalqı öz qüdrətli liderinin, Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş komandanı möhtərəm İlham Əliyevin rəhbərliyi altında bəşər tarixinin çərxini, çağdaş zamanın gərdişini fəal şəkildə dəyişir. Yeni dünya siyasətini, sürətlə yenilənən dünya nizamını müəyyən edən aktorları qlobal həyat tamaşasında oynadıqları rollarda Azərbaycanın kurallarına uyğun improvizasiyalar etməyə vadar edir. Bu möcüzədir və bu möcüzəni bizə yaşadan müdrik və qüdrətli rəhbərimizə borcluyuq. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 255 – ИСМАЙЫЛОВА МАТАНАТ МАМЕД КЫЗЫ ПУТИ ПОБЕДЫ И РАЗВИТИЯ ПРОТЯНУВШИЕСЯ В КАРАБАХ РЕЗЮМЕ Статья посвящена недавним славным событиям, в результате которых Победоносная Армия Азербайджана под командованием Победоносного Верховного Главнокомандующего Ильхама Алиева освободила территории, оккупированные 30 лет назад вооруженными силами Армении. В статье особо подчеркивается роль единства и солидарности Азербайджанского народа со своим мудрым и великим лидером – Президентом Азербайджанской Республики Ильхамом Алиевым, а также мужество и героизм непобедимого азербайджанского воина. Прослеживание великой пути, который вел к Великой Победе, освобождению родных земель от оккупации и слиянию очаровательного Карабаха с родными тюркскими очагами является лейтмотивом статьи. В статье также выносятся на передний план мужество Азербайджанского солдата, проявленное в апрельских боях 2016-го года, решительность политической власти в лице президента Азербайджанской Республики Ильхама Алиева, предотвратившего все запреты и табу, диктовавшего свою железную волю. Глубокому анализу подвергаются цели и характер армянских диверсий, чрезвычайно активизировавшиеся начиная с 2018-го года. В свази с переходом армянских диверсий в еще более активную фазу, происходящие события в Товузском направлении 12-17 июля 2018-го года в статье особо освещены. Раскрыты стратегические и политические цели Товузской диверсии. Выясняются геостратегические цели международных сил, заинтересованных в новой военной эскалации на Южном Кавказе. Освобождение территорий, более 27 лет находившиеся под вражеской оккупацией, благодаря невиданному героизму Азербайджанского народа, мобилизовавшего все ресурсы и силы, в статье оценено как разрушение мифов о непобедимой армянской армии, и о пресловутой армянской организованности. Непосредственное участие каждого азербайджанца, объединившийся как железный кулак и сказавший свое окончательное слово противнику в сражениях, продолжавшихся 44 дня за освобождение родных земель, также героический дух Азербайджана, творивший чуда на поле брани в статье представлены в особых эмоциональных колоритах. Во время освобождения города Шуша от оккупации проявленное азербайджанским солдатом невиданное в военной истории образец храбрости подчеркнут высоким Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 256 – чувством гордости. Статья завершается представлением перспектив, обещающих светлое и счастливое будущее Карабаха. Ключевые слова: Общенациональный лидер Гейдар Алиев, Карабах, Вооруженные Силы Азербайджанской Республики, Победоносный Верховный Главнокомандующий, II Карабахская война, Великая Победа, Нагорный Карабах, Отечественная война, «Железный кулак», Апрельские бои, Товузские бои, Азербайджанская Национальная Армия. ISMAYILOVA MATANAT MAMED KIZI WAYS OF VICTORY AND DEVELOPMENT EXTENDING TO KARABAKH SUMMARY The article is devoted to the recent glorious events, as a result of which the Victorious Army of Azerbaijan under the command of the Victorious Supreme Commander-in-Chief Ilham Aliyev liberated the territories occupied 30 years ago by the armed forces of Armenia. The article especially emphasizes the role of the unity and solidarity of the Azerbaijani people with their wise and great leader - President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev, as well as the courage and heroism of the invincible Azerbaijani warrior. Tracking the great path that led to the Great Victory, the liberation of native lands from occupation and the merging of charming Karabakh with native Turkic hearths is the leitmotif of the article. The article also brings to the fore the courage of the Azerbaijani soldier shown in the April 2016 battles, the decisiveness of the political power represented by the President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev, who prevented all prohibitions and taboos, dictating his iron will. The goals and nature of the Armenian sabotage, which have become extremely active since 2018, are subjected to in-depth analysis. In conjunction with the transition of Armenian sabotage to an even more active phase, the events taking place in the Tovuz direction on July 12-17, 2018 are especially highlighted in the article. The strategic and political goals of the Tovuz sabotage are revealed. The geostrategic goals of the international forces interested in a new military escalation in the South Caucasus are being clarified. The liberation of territories that have been under enemy occupation for more than 27 years, thanks to the unprecedented heroism of the Azerbaijani people, who mobilized all resources and forces, is assessed in the article as the destruction of myths about the invincible Armenian army and the notorious Armenian organization. The direct participation of every Azerbaijani, who united like an iron fist and said his final word to the enemy in the battles that lasted 44 days for the liberation of their Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 257 – native lands, as well as the heroic spirit of Azerbaijan, which worked miracles on the battlefield, are presented in the article in special emotional colors. During the liberation of the city of Shusha from the occupation, the example of courage unprecedented in military history shown by the Azerbaijani soldier was emphasized by a high sense of pride. The article ends with a presentation of the prospects that promise a bright and happy future for Karabakh. Keywords: National leader Heydar Aliyev, Karabakh, Armed Forces of the Republic of Azerbaijan, Victorious Supreme Commander-in-Chief, II Karabakh War, Great Victory, Nagorno Karabakh, Patriotic war, "Iron Fist", April battles, Tovuz battles, Azerbaijan National Army. Ədəbiyyat 1. Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. - Hoover Press, 1992. - P. 116 2. Федоровская И. Политический кризис в Армении // Россия и новые государства Евразии. - 2018. - № 2. - С. 196-203 3. Мир-Бабаев М.Ф. Торжество нефтегазовой стратегии общенационального лидера (к 25-летию подписания "Контракта века") // Азербайджанское нефтяное хозяйство, 2019, №9, с.82-86 4. Nagorno-Karabakh:New Opening, or More Peril? /Europe Report N°239; p.15 - pp. 32/ 4 July 2016 5. Zeyno Baran. The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Implications for Turkey // The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West. - The Central Asia- Caucasus Institute, Silk Road Studies Program, 2005. - С. 106 Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Cəfərova Esmira Hilal qızı tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 258 – ƏSMƏR DADAŞ QIZI HÜSEYNOVA AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, Ədəbi tənqid şöbəsi, elmi işçi e.posta:esmer74.17@mail.ru MƏSUD ƏLIOĞLUNUN HƏYATI VƏ TƏNQIDÇI-ƏDƏBIYYATŞÜNASLIQ FƏALIYYƏTI Açar sözlər: Şəxsiyyət və mühit, həyat və sənət məsələləri, əsas elmi istiqamət və sahələr, tənqid və ədəbiyyatşünaslığa dair araşdırmalar Həyatı. Hər bir fərdin inkişafında, şəxsiyyət kimi formalaşmasında ailə mühitinin müstəsna mövqeyi var. Ailədən başlanan, təməli qoyulan dəyərlər sonralar mikro mühit çevrəsində və daha sonralar isə geniş miqyasda götürüldükdə, makro mühitdə insan xarakterinin və dünyagörüşünün kamilləşməsinə əsaslı surətdə təsir göstərir. Bu, yaradıcı insanların şəxsində özünü daha görümlü şəkildə büruzə verir. Dünyagörüş və xarakter yaradıcı şəxsiyyətin ömür və yaradıcılıq boyu təqib etdiyi, addım-addım üzlədiyi və zaman-zaman izlədiyi nəsnələrdir. Filosoflar bunu daha çılpaq və fərqli baxış bucağından izah etməyə çalışırlar: “Dünyagörüşü insana ən əzablı durumlardan qurtulmaq əlacını verir. ...Görürsünüzmü. dünyagörüşü insanın nəyi necə etməsinə yetərincə təsir göstərir. Ancaq bu deyimin doğruluğunu çox da şişirtmək olmaz. Birincisi, dünyagörüşünün buyuruqlarına insanın şüuraltından (bilincaltından) gələn istəkləri badalaq vura bilər. İkincisi, kimlər üçünsə dünyagörüşü filan cildə girmə vasitəsi ola bilər, yəni, o filan dünyagörüşünün anlayışlarını, ideallarını bir maska kimi taxa bilərlər və s. Ona görə də Sovet ideologiyasında geniş yayılmış bir düşüncə - “adamlara “elmi” dünyagörüşü verək. Aşılayaq, onda hər şey düzələcək” fikri indi tamamilə mənasız görünür. Həmin ideoloji xəstəliyin arxasında isə qorxunc bir mərəz dururdu. Toplumu guya ki, bu bütöv, hər şeyə cavab verən, hər şeyə bir buyuruq verən, hər şeydən xəbəri olan Marksizm-Leninizm dünyagörüşünə bağlamaq mərəzi. Bu mərəzdən toplumu plüralizm qurtarır.” (Niyazi Mehdi, Dilarə Mehdi, Fəlsəfə tarixində Fəlsəfə, Nə və necə deyilənlər haqqında kitab, ( Fəlsəfə üzrə dərs vəsaiti), Elmi redaktoru: sənətşünaslıq namizədi, dosent, A. Talıbzadə, Bakı: “Qanun” nəşriyyatı, 2005, s.38) Tanınmış tənqidçi-ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru Məsud Əlioğlu şəxsiyyəti və xarakteri etibarilə sovet cəmiyyətinin qadağa və təzyiqlərinə baxmayaraq, azad düşünən, bütün məhdudiyyətlərə rəğmən fikir sərbəstliyi və plüralizmi həyatı və fəaliyyəti üçün prioritet istiqamət seçən qeyri-adi istedad sahiblərindən biri idi. Məsud Əli oğlu Vəliyev (Məsud Əlioğlu) 1928-ci il oktyabr ayının 5-də Azərbaycan Respublukasının Qubadlı rayonunun Mahmudlu kəndində o vaxtın Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 259 – təbirincə deyilsə, qulluqçu ailəsində dünyaya göz açmışdı. Onun atası sonralar yazıçı kimi tanınan xalq yazıçısı Əli Qara oğlu Vəliyev əslən Yelizavetpol quberniyasının inzibati ərazi vahidinə məxsus olan Zəngəzur qəzasının Ağudi kəndindən idi. Qara kişi kasıblıq və yoxsulluq sarıdan əziyyət çəkdiyindən 1916-cı ildən neft Bakısına pənah gətirmiş, burada neft mədənlərində dartayçı-fəhlə kimi çalışmışdır. Əli Vəliyev valideynlərini itirdikdən sonra (1918-1925) dolanışıq üzündən varlıların, mülkədarların qapısında muzdurluq etməklə gün-güzəran keçirmək məcburiyyətində qalmalı olur. Hər halda ibrətamiz faktlardır. Bu, heç də insana xəcalət və başıaşağılıq gətirən bir hadisə deyil, əksinə, onun həyatında imrətamiz rol oynayan, gələcəyə inam aşılayan, ömür yoluna naxış vuran səhifələr kimi yaddaşa əbədi həkk olan məqamlardır. Daha sonralar Şuşa firqə məktəbində (1923), Bakıda şura və mühazirəçilər qrupunda təhsil almaq (1924-1925) Əli Vəliyevin artıq bir partiya işçisi kimi yetişməsinə təkan verir. Bu faktlar Kürdüstan qəza partiya komitəsində mühazirəçi, qəza siyasi maarif şöbəsində müdir, “Sovet Kürdüstanı” qəzetində məsul redaktor kimi çalışan Əli Vəliyevin 20-ci illərin ikinci yarısı, 30-cu illərin əvvəllərindəki fəaliyyətinin yüksələn inkişaf yolları barədə kifayət qədər təsəvvür yarada bilir. Əli Vəliyevin muzdurluqdan partiya işinə, partiya mətbuatına və yazıçılığa istiqamət alan fəaliyyəti sonralar bu ailədə göz açan kiçik Məsudun zehni və fikri inkişafına güclü təsir göstərir. “İbtidai təhsili Qubadlı rayonunun Mahmudlu ibtidai məktəbində, orta təhsilini isə Bakı şəhərindəki 1 nömrəli məktəbdə tamamlayan Məsud 1946-cı ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU-nun – Ə.H.) filologiya fakültəsinə daxil olur. Şübhəsiz ki, bu sahənin bir ixtisas kimi seçiməsində ailədən, valideyndən gələn təsiri heç cür danmaq mümkün deyil.” (Azərbaycan sovet yazıçıları (ədəbi sorğu kitabı), Tərtibçi-müəllif Teymur Əhmədov, Redaktoru Nərgiz Qurbanova, Bakı: “Yazıçı” nəşriyyatı, 1987, s. 198-199) Universitetdə ali filoloji təhsil, ailə mühitindəki yazıçı təmasları gənc Məsudun ədəbi camedə gedən prosesləri, yenilikləri diqqət və maraqla izləməsinə təkan verir. Az keçmir ki, yeni ədəbi hadisələri təhlil edən kiçikhəcmli məqalə və rəylər yazan gənc tələbə tədricən universitet və mətbuat çevrəsində tanınmağa başlayır. Tələbəlik illərində Məsud Vəliyevin on üç məqalə və rəyi respblikanın aparıcı mətbu orqanlarında işıq üzü görməsi adi məsələ deyildi. Gələcəyin filoloqu və tənqidçisi olacaq bir gəncin fitri istedadından xəbər verirdi. Aparıcı dövri mətbat səhifələrində bir-birinin ardınca dərc olunan məqalə rəylər onun o vaxtın kifayət qədər nüfuza malik olan yaradıcılıq birliklərindən birinin – SSRİ Yazıçılar İttifaqının tez bir zamanda üzvlüyünə qəbul olunmasına yaşıl işıq yandırır. Sovet dönəmində belə bir yaradıcılıq təşkilatına üzv olmaq sadə bir məsələ deyildi. Yazıçılar İttifaqının üzvü olmaq keçmiş sovet məkanının səfalı guşələrində Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 260 – fəaliyyət göstərən yaradıcılıq evlərinə ezam olunmaq və bu sayaq digər imtiyazlardan istifadə edilməsinə imkan yaradırdı. Həmin il eyni vaxtda Məsud Vəliyev Sov.İKP-nın (Sovet İttifaqı Kommnist Partiyasının – Ə. H.) üzvülüyünə qəbul olunur. Maraq doğuran bir fakt odur ki, diğər həmkarlarından fərqli olaraq onun yazılarında siyasi-ideoloji konyuktura belə demək mümkünsə yox səviyyəsində idi. Sadəcə olaraq onun partiya üzvü olması müəyyən baryerləri və süni maneələri aşmağa hesablanmış müəyyən mənada düşünülmüş bir cəhd idi. Bundan sərf-nəzər edilməsi və ya nümayişkaranə surətdə imtina etmək də səmərəsiz bir cəhddən başqa bir şey deyildi. Yenə o məsələyə qayıdırıq ki, partiya üzvü olasan, partiyanın qərarlarından, onun yaradıcılıq sahəsinə və ya həyati gerçəkliyə münasibətindəki hər hansı bir nüansa laqeyd yanaşasan, bu, doğrudan da adilikdən daha artıq səviyyədə qeyri-adi bir yanaşma nümayiş etdirməkdir. Şəxsiyyətin böyüklüyü, daxili azadlığı belə qadağalar dövründə də üzə çıxa bilərmiş. Universiteti bitirdikdən sonra o, Uşaq və Gənclər Ədəbiyyatı Nəşriyyatında bədii ədəbiyyat şöbəsinin müdiri kimi əmək fəaliyyətinə başlamış, 1951-ci ildə həmin nəşriyyatda “Şamo” romanı haqqında” adlı ilk kitabı işıq üzü görmüşdür. Az sonra o vaxtilə məzunu olduğu universitetin – Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universitetinin – Ə. H.) aspiranturasında təhsilini davam etdirir. Aspirantura təhsilinin sonlarına yaxın – 1954-cü ildə gənc tədqiqatçının “Cəlil Məmmədquluzadənin dramatrgiyası” adlı monoqrafik araşdırması Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında dörd min nüsxə ilə çapdan çıxır. Bir il sonra müdafiə ərəfəsi onun “Mirzə İbrahimovun dramaturgiyası” kitabı ədəb-elmi ictimaiyyətin ixtiyarına verilir. 1955-ci ildə “Nəsrimizdə vətəndaş müharibəsi mövzusu”nda namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alan gənc tədqiqatçı elmi taleyini birdəfəlik Azərbaycan Elmlər Akademiyasının (indiki AMEA-nın) Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu ilə bağlamış, ömrünün sonuna kimi “Sovet ədəbiyyatı” şöbəsində elmi işçidən baş elmi işçiyə kimi az bir vaxtda böyük inkişaf yolu keçmişdir. O, 1968-ci ildə “Azərbaycan sovet nəsrinin inkişaf yolları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək iddiasında olduğu filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsinə layiq görülür. Məsud Əlioğlu həyatının və elmi-nəzəri fəaliyyətinin çiçəkləndiyi bir vaxtda – 1973-cü il iyunun 23-də Bakıda vəfat etmiş, şəhər qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. Tənqidçi fəaliyyəti. Ədəbi tənqid Məsud Əlioğlunun ümumi fəaliyyətinin aparıcı istiqamətlərindən biridir. Bu da çox əlamətdardır ki, Məsud Əlioğlunun sənət aləminə ilk gəlişi də məhz ədəbi tənqidlə bağlı olmuş, ilk məqalə və rəylərdən başalayraq o, müasiri olduğu ədəbi prosesin yeni yaranan nümunələrini və inkişaf meyillərini təhlilə cəlb edirək ümumiləşdirməyə cəhd göstərmişdir. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 261 – Tənqidçi Vaqif Yusifli ədəbi-tənqidi fikrin keçmiş olduğu inkişaf mərhələləri və onun inkişafında xüsusi rolu olan şəxsiyyətlərdən bəhs edərkən Məsud Əlioğlunun adını xüsusi ehtiramla çəkərək belə bir qənaətə gələrək yazır: “Ədəbi tənqidimizin hər on illiyi öz məxsusi, səciyyəvi cəhətləri ilə seçilir, burada inkişaf, tərəqqi nəzərə çarpdığı kimi enmələr, geriləmələr də müşahidə olunur. Əllinci illər ədəbi tənqidin sıraları seyrək idi, həm də tənqidin özündə hələ də stereotiplər, şablonlar qalmaqdaydı. Ədəbi tənqiddə bir neçə məşhur imza nəzərə çarpırdı: Məmməd Arif, Məmməd Cəfər, Əkbər Ağayev, Cəfər Cəfərov, Mehdi Hüseyn, Orucəli Həsənov... bu sırada onlardan nisbətən gənc olan Kamal Talıbzadənin, Əziz Mirəhmədovun, Yəhya Seyidovun, Pənah Xəlilovun, Bəkir Nəbiyevin, Qulu Xəlilovun da adlarını çəkmək olar. Və Məsud Əlioğlu da bu sıraya qoşuldu.” (Vaqif Yusifli. Məsud Əlioğlu: Özü və sözü, “525-ci qəzet” 12 noyabr 2018) Bu fikirlərlə kiçicik dəqiqləşdirmələrlə razılaşmaq olar. Bəlli olduğu kimi, Məsud Əlioğlu sıralanmada adları sonda çəkilən iki tənqidçidən yaşca böyük idi və ədəbi tənqidə onlardan əvvəl gəlmişdi. Bəkir Nəbiyevin və Qulu Xəlilovun ədəbi- tənqidi fəaliyyətə başlamaları Məsud Əlioğlundan bir qədər sonraya təsadüf edir. İlk qələm təcrübələrini Məsud Vəliyev imzası ilə nəşr etdirən gənc müəllifin hələ Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin ikinci kursunda təhsil aldığı vaxtdan başlayaraq aparıcı mətbu orqanlarda məqalələr nəşr etdirməsi və tezliklə ədəbi-elmi dairələrdə tanınması onun bənzərsiz istedadından xəbər verirdi. “Bir hekayə haqqında” (İsmayıl Şıxlının “Raykom katibi” hekayəsi haqqında) adlı rəy Məsud Vəliyevin “Ədəbiyyat qəzeti”nin 8 mart 1948-ci il tarixli sayında dərc olunan ilk debütüdür. Bu yazıda professionallıq axtarmaq, onun səriştəli bir qələm məhsulu olduğunu iddia etmək doğru olmazdı. Ancaq bu yazıda və ilk rəydə ədəbi tənqidə meyil göstərən, bədii faktı özünəməxsus şəkildə təhlil etməyə cəhd göstərən bir gəncin gəldiyini hiss etmək, duymaq o qədər də çətin deyildi. Tələbəlik illərində Məsud Vəliyevin “Bir gəncin manifesti”, “İnqilab və mədəniyyət” jurnalı, (1949) “Gənc şairlərin ürək sözləri”, “Ədəbiyyat qəzeti”, (1949), “Adil Babayevin şeirləri haqqında”, “İnqilab və mədəniyyət” jurnalı, (1949), “Alovlu publisist və tənqidçi” (D.İ.Pisarevin anadan olmasının 100 illiyi münasibəti ilə), “Azərbaycan gəncləri” qəzeti, (1950), “Süleyman Rəhimovun “Ata və oğul” povesti haqqında”, “Azərbaycan məktəbi” jurnalı, (1950), “Bahar nəğmələri”, “Ədəbiyyat qəzeti”, (1950), “B.Azəroğlunun şeirləri”, “İnqilab və mədəniyyət” jurnalı, (1950), “İsa Hüseynovun “Bizim qızlar” kitabı haqqında”, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, (1950), “Vidadi” (Anadan olmasının 250 illiyinə), “Azərbaycan qadını” jurnalı, (1950), “Böyük tənqidçi və inqilabçı” ( N.A.Dobrolyubov haqqında), “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, (1951), “Gələcək gün”, “İnqilab və mədəniyyət” jurnalı, (1951), “Görkəmli dramaturq” (N. B. Vəzirovun ölümünün 25 illiyi münasibəti ilə), “Ədəbiyyat qəzeti”, (1951) rəy və məqalələri işıq üzü görür. Bu məqalə və rəylər gələcəyin tənqidçi-ədəbiyyatşünasının tələbəlik illərində qələmə aldığı yazıların müfəssəl siyahısıdır. Müxtəlif mövuzlarda olan bu yazılar Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 262 – nəsr, poeziya, dramaturgiya, tənqidçi şəxsiyyəti və qismən klassik sənətkarların yaradıcılıq irsi barədə müəyyən təsəvvür yaradan, tarixilik və müasirlik kimi ədəbi- estetik kateqoriyaların yaşarı xüsusiyyətlərinin qorunub saxlanma ənənəsini təsdiqləyən məqamlara əhəmiyyətli dərəcədə yer ayrılması baxımından diqqəti cəlb edirdi. Müasir ədəbi proses, klassik irs, elmi-nəzəri fikrin çevik və mütəhərrik sahələrindən olan ədəbi tənqidə rus inqilabçı-demokratlarının və tənqidçilərinin yaradıcılığı əsasında münasibət bildirmək cəhdi kimi də maraq doğrurdu. Adətən tənqid və ədəbiyyatşünaslıqda ayrı-ayrı sahə və istiqamətlər üzrə ixtisaslaşmanın labüd olduğu bir zamanda belə bir təşəbbüsdə bulunmaq tədqiqatçıdan geniş və hərtərəfli yaradıcılıq erudisiyası və bacarığı tələb etdiyini izah etməyə elə bir ehtiyac duyulmur.Müxtəlif yaradıcılıq problemlərinə və yaradıcı şəxsiyyətlərin ədəbi irsinə münasibət bildirilən həmin yazılar Məsud Əlioğlunun daha sonralar elmi-nəzəri fəaliyyətinin əsas və aparıcı tədqiqat istiqamətlərini nişan vermək iqtidarındadır. Burada Məsud Əlioğlunun ədəbi tənqidə müstəsna səviyyədə meyil və marağını xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Ədəbi tənqidə maraq əslində müxtəlif yaradıcılıq məsələləri barədə obyektiv fikir söyləmək, ictimai rəy formalaşdırmaq üçün ən münasib vasitələrdən birinə çevrilmək imkanlarını gerçəkləşdirirdi. Tənqidçilik Məsud Əlioğlunun iyirmi beş illik fəaliyyətinin bütün mərhələlərində aparıcı istiqamətə çevrilən, ədəbi gedişata fərdi baxış və orijinal yanaşma nümayiş etdirməyə stimul verən tribuna funksiyasını yerinə yetirirdi. Bu məqalə və rəylərlə yanaşı, Məsud Əlioğlunun universiteti qurtardığı ildə “Şamo” romanı haqqında” adlı ilk kitabının nəşr olnması məhz tənqidçi qələminin və təfəkkürünün məhsulu kimi fəal elmi-nəzəri yaradıcılıq sahəsinə qoşulmasının əyani göstərən və təsdiqləyən mühüm hadisə idi. Diqqət yetirilərsə, məqalə və rəylərdən dərhal sonra həcm və problem baxımından daha geniş yaradıcılıq məsələlərinə keçmək təşəbbüsü gənc tənqidçinin maraq dairəsinin yüksəlişindən xəbər verirdi. Burada əsər məhz tənqidçi kimi münasibət müstəvisinə çıxarılırdı, romanda baş verən hadisələr, ictimai-siyasi proseslərdə fəal iştirak edən obrazlar belə bir prinsipial səviyyədən dəyərləndirilirdi. Elə buradaca bir tənqidçi kimi Məsud Əlioğlunun ümumi fəaliyyətinə xas olan başlıca xüsusiyyətlərin əlamətlərini müşahidə etmək də mümkün olur. Kənddə inqilab, kollektivləşmə, vətəndaş müharibəsi sovet quruluşunun yenicə bərqərar olduğu dönəmlərin, ziddiyyətlərlə, qarşıdurmalarla müşaiyət olunan hadisələrin bədii nəsrdə əsas mövzulardan biri kimi aparıcılıq qazanması ictimai- tarixi gerçəkliyə bədiiliyin verdiyi imkanlar səviyyəsindən təsvirə gətirilməsi də, ədəbiyyatşünaslıqda onun təhlilə cəlb edilməsi dövrün tələbindən irəli gəldiyini isbat etməyə bir o qədər də ehtiyac yoxdur. Sovet quruluşnun qələbəsi uğrunda çarpışmalar və vətəndaş müharibəsi kimi mövzular az sonra Məsud Əlioğlunun aspiranturada təhsil aldığı illərdə namizədlik Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 263 – dissertasiyası üçün əsas material, təhlil və ümumiləşdirmə predmeti seçilməsi həmin bütövlüyün və sistemliliyin ardıcıl xarakterindən soraq verirdi. “Nəsrimizdə vətəndaş müharibəsi mövzusu” (1955) adlı namizədlik dissertasiyasının fəsil və bölmələrində Məsud Əlioğlunun çoxsaylı nəsr nümunələri barədə irəli sürdüyü mülahizələrdə də tənqidçi baxışının və qiymətləndirilməsinin fəal iştirakını yaxından görmək mümkün idi. Elmi mühakimə və təhlil metodologiyasının ümumi məqsədi elədir ki, burada subyektiv düşüncə həm də fikir plüralizminə və polemikalara geniş meydan açılmasını qaçılmaz edir, vaxtilə müxtəlif müəlliflər tərəfindən söylənən fikir və mülahizələrin özünün nə dərəcədə obyektiv həqiqətə söykənməsi araşdırma nəticəsində aşkarlanır. Bu, isə istər-istəməz tənqidi münasibətin nəticəsində gerçəkləşə bilir. Məsud Əlioğlunun nəsrin tədqiqi istiqamətində elmi axtarışları sonralar da davam və inkişaf etdirilmiş, proses yazıları ilə yanaşı, tənqidçi-ədəbiyyatşünasın 1968-ci ildə müdafiə etdiyi “Azərbaycan sovet nəsrinin inkişaf yolları” mövzusundakı doktorluq dissertasiyasında nəsrin keçmiş olduğu təkamül prosesi sistemli şəkildə tədqiq hədəfi seçilirdi. Biz burada iddiaçının tənqidçi fərdiyyətindən irəli gələn təhlil və mülahizələri də yaxından izləyə bilirik. Əslində nəsr üzrə belə ixtisaslaşma zaman-zaman, fasilə bilmədən nəsr nümunələri barədə müəllifin mütəmadi axtarışları və vaxtaşırı qələmə alaraq dövri mətbuat səhifələrində dərc etdirdiyi məqalə və rəylərdə təhlil olunurdu, sonralar tamamlanan tədqiqatın əsas mövzu istiqaməti ilə də yaxından səsləşirdi. “Ə.Abbasovn “Zəngəzur“ romanı haqqında” (1956), “Qüdrətli sənətkar” (1957), “Dağlar səslənir” (1957), “İllər keçir” (1957), “Seyid Hüseynin hekayələri haqqında” (1957), “Dünya qopur” (Ə.Əbülhəsənin eyniadlı əsəri haqqında) (1958), “Xalqımızın sevimli yazıçısı” (Mir Cəlal haqqında) (1958), “Atalar və oğullar problemi haqqında” (1959), “Bədii nəsrimizdə konflikt, xarakter və kolorit məsələlərinə dair” (1959), “G.Hüseynoğlunun “Bir ömrün çıraqları” kitabı haqqında” (1959), “Y.Şirvanın “Buludlar dağılır” romanı haqqında” (1959), “İsa Hüseynovun “Doğma və yad adamlar” romanı haqqında” (1960), “Müasir həyat və hekayələrimiz” (1961), “Həssas qəlbli sənətkar” (Ə.Məmmədxanlının seçilmiş əsərləri haqqında), (1961), “Nəsrimiz ətrafında mübahisələr” (1962), “Sevil”dən “Saçlı”ya (Ədəbiyyatımızda qadın surətləri) (1962), “Dağ yolu ilə keçən insanlar” (İ.Əfəndiyevin “Dağ yolu” romanı haqqında) (1964), “Bədii nəsrimizdə tarixi roman” (1965), “Nəsrimizdə qadın azadlığı problemi” (1967), “Qızlar bulağı” haqqında qeydlər” (1967), “M.Seyidzadənin yaradıcılığı haqqında qeydlər” (1967) kimi məqalə və resenziyalarında Məsud Əlioğlunun milli nəsr nümunələrinə bir tənqidçi kimi yanaşmasının əlamətləri də üst qatda özünü büruzə verirdi. Bu mənada doğrudan da, Məsud Əlioğlunu nəsr tənqidçisi kimi xüsusi fərqləndirmək olar. Əlbəttə, belə bir status onun digər sahələrdəki tənqidçilik fəaliyyətini qətiyyən kölgədə qoymur. Poeziya və dramatrgiyaya həsr olunan məqalə Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 264 – və rəylər də Məsud Əlioğlunun tənqidinə xas olan başlıca keyfiyyətləri, məziyyətləri qədərincə nümayiş etdirmək gücündədir. Diqqətçəkici bir cəhət də odur ki, Məsud Əlioğlunun poeziya sahəsindəki təhlil və mülahizələri yalnız müasiri olduğu dövrün ədəbi prosesi ilə məhdudlaşıb qalmır, klassiklərdən müasirlərə qədərki dövrün və yaradıcılıq mərhələlərində yaşayıb-yaradan sənətkarların poetik irsinin incələnməsini özündə yüksək səriştə ilə ehtiva edirdi. Osman Sarıvəlli, Süleyman Rüstəm, Səməd Vurğun, Mirmehdi Seyidzadə, Rəsul Rza, Mirvarid Dilbazı, Balaş Azəroğlu, Qasım Qasımzadə, Hökümə Bülluri, Adil Babayev, Bəxtiyar Vahabzadə, Əliağa Kürçaylı kimi şairlərin yaradıcılığından bəhs edən məqalələr, qələmə alınan kitab və şərikli monoqrafiya Məsud Əlioğlunun dövrün ədəbi prosesi və onun aparıcı nümayəndələri haqqında qələmə aldığı nümunələr idi. Müasirliyin bir nəzəri-estetik kateqoriya kimi bu məqalə və araşdırmaların əsas mahiyyətini üzə çıxaran keyfiyyət göstəricisinə çevrilməsi Məsud Əlioğlunun orijinal və bənzərsiz tənqidçi fərdiyyəti ilə belə məqamlarda həmahəng səsləşirdi. Ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyəti. Məsud Əlioğlunun elmi-nəzəri fəaliyyətində ədəbi tənqidlə yanaşı, ədəbiyyatşünaslıq qoşa addımlayan mühüm sahələrdən biridir. Onun ilk yazılarından etibarən klassik irsə və ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığına artan elmi marağının əsasında belə bir məram və məqsəd dayanırdı. Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, Molla Vəli Vidadi, Molla Pənah Vaqif, Xurşudbanu Natavan, Mirzə Fətəli Axundzadə, Nəriman Nərimanov, Mirzə Ələkbər Sabir, Süleyman Sani Axundov, Üzeyir Hacıbəyli, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Əliağa Vahid, Məhəmmədhüseyn Şəhriyar... kimi sənətkarlar haqqında qələmə alınan məqalə və monoqrafiyalar Məsud Əlioğlunun ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki məhsuldar fəaliyyəti barədə fikir söyləməyə yetərincə imkan yaradır. Bu cəhət alimin bir ədəbiyyatşünas kimi öz elmi-nəzəri axtarışlarında tarixilik və müasirlik kateqoriyalarını bacarıqla uzlaşdırmaq məharətini, təhlil və münasibət hədəfi seçdiyi dövrlərin ədəbi-bədii təcrübəsi və sənətkarları barədə kifayət qədər bələdlik nümayiş etdirdiyini, bu sahədə yeni fikir söyləmək iqtidarında və səlahiyyətinə malik olmasını bir daha əyani surətdə göstərir. Klassiklərdən bəhs edən tədqiq və araşdırmalarında Məsud Əlioğlnun klassik irsə həssas münasibətini, mümkün qədər siyasi-ideoloji konykturanın qəliblərindən uzaq bir formatda – sənətkarın öz dövrünün həqiqət və gerçəklikləri, dini-fəlsəfi təmayülləri fonunda təqdim olunması diqqəti çəkən məziyyətlərdən idi. Nizami Gəncəvinin yaradıcılıq dünyasından və məhəbbət fəlsəfəsindən bəhs edən “Nizami məhəbbəti” məqaləsini ilk baxışda ədəbiyyat tarixi istiqamətli bir nümunə hesab edilməsi heç də mübahisə doğurmur. Bu xüsusiyyət məqalənin sərlövhəsində özünü təsdiqləsə də, ilk mülahizələrdə bir qədər essevari mühakimələrin irəli sürülməsi özünün gözlənilməzliyi ilə yadda qalır: “Nizami Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 265 – möcüzədir – insanlığın mənəvi kainatında! Əqlin və zəkanın hökmran olduğu, qəlbin və hissiyyatın həqiqət naminə çırpındığı bir aləmin möcüzəsidir! Bəşəriyyət ibtidailikdən aliliyə, bəsitlikdən mükəmməlliyə doğru tərəqqi etdikcə, mütəfəkkir Nizaminin, ictimai-bədii düşüncənin misilsiz memarı şair- filosof Nizaminin qüdrəti daha aydın dərk edilməkdədir. Tarixin mürəkkəb və çarpaşıq zamanlarında xalqlara, ölkələrə hökm edən mühit, dövranları sarsıda bilən müqtədir hökmranlar, yenilməz fatehlər, şücaətli qəhrəmanlar çox olmuşdur. Lakin insanlığın ən yüksək həddi olan Təfəkkür Tarixi onların bir çoxunu yaşatmamışdır. Nizami də hökmdardır: zəka səltənətinin, könül mülkünün hökmdarı.” (Əlioğlu M. Nizaminin məhəbbəti, Darıxan adamlar (seçilmiş əsərləri), Naşiri: Tural Axundov, Bakı: “Təhsil” nəşriyyatı, 2018, s.51) Nizami Gəncəvinin məhəbbət konsepsiyasının insanı ülvi hisslərə və həyat sevgisinə səsləyən, onun iç dünyasını ehtizaza gətirən bir iksir olduğu məqalədə kifayət qədər geniş izah və təfsirini tapır. Müəllif Yaxın və Orta Şərqin poeziya kəhkəşanında lirik-rübabı şeirin böyük ustadı hesab olunan Məhəmməd Füzulinin “Divan”ında, epik səpkili əsərlərində məhəbbət və kədərin insanın mənəvi dünyasını saflaşdıran, onu ümidsizlikdən nikbinliyə aparan bir vasitə olmasını əsaslandırmağa nail olur: “Füzuli bizim mənəviyyatımızdır. Bunu necə başa düşmək olar? İnsanın könül dünyası və bu aləmə məxsus duyğuların, meyil və ehtirasların zənginliyi, rəngarəngliyi, şairin lirikasının əsas obyekti, təhlildən keçirdiyi başlıca mövzudur. ...Füzuli eşqinin mənəvi-fikri qaynağı və həyat mayası – kədərdir! “Gərdişi- dövran”ın çətinliklərinə igidliklə sinə gərən, cəbrinə və sitəmlərinə təslim olmayan, “Həyat eşqidir” deyə car çəkən mətanətli şairin könül tərcümanı olan heyrətli kədər! Füzuli kədəri bədbinliyə yaddır. Bu kədər acizlik , zəiflik əlaməti olaraq, onun yaradıcı həyatına yaxın düşə bilməmişdir.” (Məsud Əlioğlu. Füzuli kədəri. Darıxan adamlar (seçilmiş əsərləri), Naşir: Tural Axundov, Bakı: “Təhsil” nəşriyyatı, 2018, s.55-56) “Vaqif və Vidadi” adlı məqalədə XVIII əsr Azərbaycan şeirində realist üslbi istiqamətin və realizm ədəbi cərəyanının formalaşmasında müstəsna mövqeyə malik iki sənətkarı bir əqidə və məslək məhvərində birləşdirən cəhətlər dünya kədəri və həyat eşqi müstəvisində təhlil edilməsi Nizami və Füzulidən gələn yaradıcılıq ənənəsindən qaynaqlanan bir xüsisiyyət olması zəngin faktlara istinadən üzə çıxarılır. Eyni yanaşmanın real təzahürünü Qarabağ ədəbi mühitində yetişən lirik şairə Xurşudbanu Natavanın yaradıcılığında izlənilməsi ədəbi nəsillər və əsrlər arasında əlaqə və varislik prinsipinin poetik təcrübədə davam və inkişafı kimi dəyərləndirilməsi belə təmasların və təsirin nəticəsi kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məqalənin bu mənada “Natəvanın kədəri” adlandırılması heç də təsadüfi deyil. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 266 – Məsud Əlioğlunun on doqqzuncu yüzilliyin ədəbi-elmi, ictimai-fəlsəfi fikir tarixində xüsusi yerinə və mövqeyinə, Şərq mühitində inqilabi islahatlar müəllifi kimi yenilikçi fəaliyyətinə münasibət bildirilən “Mirzə Fətəli Axundov və Şərq” adlı problem məqaləsinin “Klassik ədəbiyyatdan yarpaqlar” bölməsində verilməsi təbii və inandırıcı görünür. O, doğru olaraq böyük-mütəfəkkirin Şərq dünyasının taleyini düşünən, onun gələcək inkişafına təkan verən yeni dünyagörüş və elmi nailiyyətlərin faydalarından yararlanmanın vacibliyi ideyasını xüsusi olaraq vurğulayır: “M. F. Axundov Şərqi düşünən və Şərqin taleyi, müqəddəratı üçün aydın yollar axtaran fəal və mübariz mütəfəkkir idi. Yazıçının öz dünyagörüşündə əsaslandırdığı və materialist mövqedən izah etdiyi “Şərq problemi”, Şərqin ictimai-tarixi gerilikdən qurtarması, Şərq xalqlarının yeni əsrin tələblərinə və istiqamətinə uyğun olaraq inkişafı, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində müasir mədəniyyətin yayılıb güclənməsinə, müasir düşüncənin hərtərəfli qol-qanad açmasına nail olmaqdan ibarət idi.” (Əlioğlu M. M.F.Axundov və Şərq, Tənqidçi düşüncələri, Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1968, s.3) Məsud Əlioğlunun həyat və yaradıcılığı XIX və XX yüzilliyə düşən sənətkarlardan olan Cəlil Məmmədquluzadənin dramaturgiyasına, Süleyman Sani Axundovunn həyat və yaradıcılığına ayrıca monoqrafik araşdırmalar həsr etməsi ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyətinin keçən əsrin 50-ci illərinə təsadüf edir.Bu qəbildən olan nümunələr sırasında həmin ərəfədə qələmə alınan “Mirzə İbrahimovun dramatrgiyası” adlı tədqiqatı xüsusi olaraq qeyd etmək olar. Mərhum tərtibçi-müəllif Teymur Əhmədovun “Azərbaycan sovet yazıçıları” kitabında (səh. 384) Məsud Əlioğlunun “Mirzə İbrahimovun dramaturgiyası” adlı 125 səhifəlik kitabının Azərnəşr tərəfindən 4.000 nüsxə ilə 1955-ci ildə nəşr olunduğunu bildirən məlumata rast gəlinir. Məsud Əlioğlunun vəfatından sonra 1980-ci ildə işıq üzü görən ədəbi-tənqidi məqalələrdən ibarət “Amal və sənət” kitabında həmin ad altında cəmi 21 səhifədən ibarət bu ad altında məqalənin verilməsi bir qədər dolaşıqlıq yaradır. Məsud Əlioğlunn 2018-ci ildə “Təhsil” nəşriyyatında çapdan çıxan “Darıxan adamlar” adlı Seçilmiş əsərlərinin “Kitabları” bölməsində bu əsərin adının siyahıya düşməməsi də təəccüb doğurur. Məsud Əlioğlunun ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyəti ədəbi-tənqidi irsi kimi müəllifin səmərəli və məhsuldar elmi axtarışları ilə qoşa addımlayan, bir-birini tamamlayan, bir-birini bütövləşdirən sənət və elmi yaradıcılıq sahələri olmaq etibarı ilə öz müasirliyini və aktuallığını indi də qoruyub saxlamaqdadır. Bu, Məsud Əlioğlunun ədəbiyyat və sənət məsələlərinə həsr etmiş olduğu yarıda qırılan ömrünün əbədiliyini təmin edən tənqidçi-ədəbiyyatşünas xoşbəxtliyidir. Xülasə Məqalədə Məsud Əlioğlunun həyatı, tənqidçilik və ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyəti ayrı-ayrı sərlövhələr (paraqraflar) altında təhlilə cəlb edilir. Onun yetişdiyi, boya- başa çatdığı ailə mühitinin gələcəyin bir tənqidçi-ədəbiyyatşünası kimi yetişməsinə Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 267 – göstərdiyi təsir üzərində geniş dayanılır. Məqalədə hər bir fərdin inkişafında, şəxsiyyət kimi formalaşmasında ailə mühitinin müstəsna mövqeyi diqqətə çatdırılır. Ailədən başlanan, təməli qoyulan dəyərlər sonralar insan xarakterinə təsir göstərməsi ilə ön plana çəkilir. İlk qələm təcrübələrini Məsud Vəliyev imzası ilə nəşr etdirən gənc müəllifin təhsil aldığı vaxtdan başlayaraq aparıcı mətbu orqanlarda məqalələr nəşr etdirməsi onun bənzərsiz istedadından xəbər verirdi. Məsud Əlioğlunun poeziya sahəsindəki təhlil və mülahizələri yalnız müasiri olduğu dövrün ədəbi prosesi ilə məhdudlaşıb qalmadığı diqqətə çatdırılır. Məsud Əlioğunun ümumi elmi-nəzəri fəaliyyətində ədəbi tənqidin müstəsna yeri və mövqeyinə həsr olunan hissədə onun tənqidçi fərdiyyətinə məxsus xüsusiyyətlər açıqlanır. Xüsusi olaraq poeziya, nəsr və dramaturgiyaya həsr olunan məqalə və rəylər diqqətə çatdırılır. Tədqiq xarakterli araşdırmalarına xas olan səciyyəvi xüsusiyyətlər barədə əyani təsəvvür yaradılır. Müasirliyin bir nəzəri-estetik kateqoriya kimi məqalə və araşdırmalarında əsas mahiyyətini üzə çıxaran Məsud Əlioğlunun orijinal tənqidçi fərdiyyəti ilə seçilməsi nəzərə çatdırılır. Tənqidçinin həyat və yaradıcılığı XIX və XX yüzilliyə düşən sənətkarlardan olan Cəlil Məmmədquluzadənin dramaturgiyasına, Süleyman Sani Axundovun həyat və yaradıcılığına ayrıca monoqrafik araşdırmalar həsr etməsi onun ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyətinin geniş mənzərəsindən xəbər verirdi. Məqalədə Məsud Əlioğlunun yaradıcılıq əhatəsinin genış olduğundan bəhs olunur. Tənqidçinin məqalə və resenziyaları ardıcıllıqla sadalanir. Məsud Əlioğlunun ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyəti ədəbi-tənqidi irsi kimi müəllifin səmərəli və məhsuldar elmi axtarışların- dan xəbər verirdi. Bir ədəbiyyatşünas kimi Məsud Əlioğlunun fəaliyyətinə həsr olunan bölmədə alimin tədqiqat premeti seçdiyi yaradıcılıq problemləri, məqalə və monoqrafiyaları üzərində geniş dayanılır. Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, Molla Vəli Vidadi, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Fətəli Axundov, Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədqlzadə... kimi klassiklərin ədəbi irsinin aktuallığını qoruyub saxlayan məqamlar diqqət mərkəzinə çəkilir. ASMAR DADAŞ QIZI HUSEYNOVA MESUD ALIOĞLU'S CRITICAL-LITERARY ACTIVITY SUMMARY The article analyzes the life, criticism and literary activity of Masud Alioglu. He focuses on the influence of the family environment on his development as a literary critic. The article draws attention to the role of the family environment in the development of a person, in the formation of personality. The values that begin in the family and are laid the foundation are later brought to the fore by their impact on human nature. He published his first pen experiments under the signature of Masud Valiyev. The fact that the young author has been publishing articles in leading media since his education was a testament to his unique talent. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 268 – His analysis and reflections in the field of poetry were not limited to the literary process of the time. He critical part of Masud Alioglu's position on literary criticism in his scientific-theoretical activity reveals his critical features. Articles on poetry, prose and drama are especially noteworthy. It provides a visual overview of the characteristics of research. The main essence of modernity as a theoretical-aesthetic category in his articles and researches is that it is distinguished by the original critical individuality. The critic's dedication to the dramaturgy of Jalil Mammadguluzadeh, one of the artists of the 19th and 20th centuries, and the life and work of Suleyman Sani Akhundov, a separate monograph, gave a broad picture of his literary activity. The article discusses the wide range of creative work of Masud Aliyoglu. Critic's articles and reviews are listed in sequence. Masud Alioglu's literary activity as a literary-critical heritage testified to the author's effective and productive scientific research. The section devoted to the activity of Masud Aliyoglu as a literary critic focuses on the creative problems, articles and monographs chosen by the scientist as the subject of research. Nizami Ganjavi, Mohammad Fuzuli, Molla Veli Vidadi, Molla Panah Vagif, Mirza Fatali Akhundov, Nariman Narimanov, Jalil Mammadglzade ... such points that preserve the relevance of the literary heritage of the classics are in the spotlight. Keywords: Personality and environment, art issues, scientific directions, research on literary criticism АСМАР ГУСЕЙНОВА КРИТИЧЕСКИ-ЛИТЕРАТУРНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ МАСУДА АЛИОГЛУ РЕЗЮМе Ключевые слова: личность и окружающая среда, жизнь и искусство, научные направления, критика и литературная критика, исследования. В статье анализируется жизнь и критическая деятельность Масуда Алиеглу. Большое внимание уделяется влиянию семейного окружения, в котором он рос, на его дальнейшее развитие как литературного критика. В статье обращено внимание на исключительное место семейного окружения в развитии человека, в его становлении как личности. Ценности, которые зарождаются в семье и закладываются в основу, позже выходят на первый план благодаря их влиянию на человеческую природу. Свои первые эксперименты он опубликовал за подписью Масуда Валиева. Со времен своего образования он публиковал статьи в ведущих органах. Взгляды Масуда Алиоглу в области поэзии ограничиваются литературным процессом его времени. В части, посвященной исключительному месту литературной критики в научно-теоретической Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 269 – деятельности Масуда Алийоглу, раскрываются особенности его критической индивидуальности. Особого внимания заслуживают статьи и мнения о стихах, прозе и драме. Создается визуальный обзор характеристик исследования. Отмечается, что Масуд Алиоглу, раскрывший в своих статьях и исследованиях основную сущность современности как теоретической и эстетической категории, отличался своеобразной критичностью. Приверженность критика драматургии Джалиля Мамедгулузаде, одного из художников XIX и XX веков, а также отдельная монография жизни и творчества Сулеймана Сани Ахундова, дала широкую картину его литературной деятельности. В статье рассматривается широкий спектр творчества Масуда Алиеглу. Статьи и обзоры критиков перечислены по порядку. Литературная деятельность Масуда Алиоглу как литературно- критическое наследие свидетельствует об эффективных и продуктивных научных исследованиях автора. Раздел, посвященный деятельности Масуда Алиеглу как литературного критика, посвящен творческим проблемам, статьям и монографиям, выбранным ученым в качестве предмета исследования. Низами Гянджеви, Мyхаммeд Физули, Молла Вели Видади, Молла Панах Вагиф, Мирза Фатали Ахундов, Нариман Нариманов, Джалил Мамедгулизаде ... в центре внимания находятся точки, сохраняющие актуальность литературного наследия классиков. Ədəbiyyat 1. Niyazi Mehdi, Dilarə Mehdi, Fəlsəfə tarixində Fəlsəfə, Nə və necə deyilənlər haqqında kitab, ( Fəlsəfə üzrə dərs vəsaiti), Elmi redaktoru: sənətşünaslıq namizədi, dosent, A. Talıbzadə, Bakı: “Qanun” nəşriyyatı, 2005 2. Azərbaycan sovet yazıçıları (ədəbi sorğu kitabı ), Tərtibçi-müəllif Teymur Əhmədov, Redaktoru Nərgiz Qurbanova, Bakı: “Yazıçı” nəşriyyatı, 1987 3. Vaqif Yusifli. Məsud Əlioğlu: Özü və sözü, “525-ci qəzet” 12 noyabr 2018 4. Əlioğlu M. Nizaminin məhəbbəti, Darıxan adamlar (seçilmiş əsərləri), Naşiri: Tural Axundov, Bakı: “Təhsil” nəşriyyatı, 2018, s.51. 5. Məsud Əlioğlu. Darıxan adamlar (seçilmiş əsərləri), Naşir: Tural Axundov, Bakı: “Təhsil” nəşriyyatı, 2018 6. Məsud Əlioğlu. Tənqidçinin düşüncələri, Redaktoru M. Müştaq, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1968 Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aynurə Mustafayeva tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 270 – MƏLTƏM AKMAN Azərbaycan universiteti Akmann.meltem@gmail.com AMERİKA ROMANTİK POEZİYASININ MÜXTƏLİF DÖVRLƏRDƏ TƏŞƏKKÜLÜ Xülasə Amerika ədəbiyyatı digər ölkə xalqlarının ədəbiyyatlarına nisbəttə Amerika dövlətinin və xalqının gec formalaşması səbəbindən daha gec yaransa da, öz fərqliliyi və özünə məxsusluğu ilə hər zaman seçilmişdir. Amerika tarixinə mənsub köləlik problemi və onun həlli üçün yaranmış ədəbi cərəyan olan abolisionist motivlərini məhz bu xalqın ədəbiyyatında müşahidə edilir. Cənub romantizminə mənsub yazıçıların ölkədəki problemləri də ədəbi əsərlər vasitəsilə öz əsərlərinə əks ettirməsi yalnız Amerika gerçəkliyinə və reallığına məxsus olan məsələlərin əsərlərə yansıdığına görə bu ədəbiyyatı olduqca unikal edir. Ölkənin tarixi inkişafının müxtəlif zamanlarda müxtəlif şəkildə olması səbəbindən ölkədəki Şimali , Cənubi və Qərb ədəbiyyatları tamamilə bir-birindən fərqli şəkildə inkişaf etmişdirlər. Şimali Amerika ədəbiyyatı köləliyə qarşı olan problemi öz əsərlərində əks ettirəcək qədər inkişaf etmiş ədəbiyyatı olanda cənubi Amerikan ədəbiyyatında tam əksinə cəmiyyətin ədəbiyyata baxışı fərqlənirdi. Hər bir dövrdə ən aktual olan məsələni olduqca qabarıq təsvir edən əsərlər ərsəyə gəlmişdir ;Şimal romantizmində “Tom dayının daxması” (“Uncle Toms Cabin”) əsəri Cənub romantizmində məsələyə daha başqa perspektivdən yanaşa bilən Uilyam Qreysonun “Muzdlu fəhlə və kölə” poemasını misal gətirmək mümkündür. Zənnimcə gec təşəkkül etməsinə baxmayaraq bu qədər dərin izlər qoyub yeniliklər gətirən ədəbiyyatın motivlərinin araşdırılması olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Açar sözlər : Amerika romantizmi, Şimal romantizmi, Cənub romantizmi, Qərb romantizmi, abolisionist hərəkatı , Amerika gerçəkliyi, Amerika arzusu Romantizm yeni dövrün incəsənəti və mədəniyyətinin inkişafında xüsusi mərhələdir. Romantizm XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində Avropa və Amerikada mövcud olmuş bədii istiqamətdir. Uzun tarixə malik olan “romantizm” anlayışında ki “romantizm” sözünün kökü milli dilləri bildirən “romance” sözündən yaranmışdır nəticə etibarilə dövrün milli dilləri ilə yazılmış kitablar “romanz” adlanırdı. “romance” sözü fantastik, şişirdilmiş, utopik və xəyali anlayışları bildirirdi. Ədəbiyyatda “romantisch” ifadəsi ilk dəfə F. Şlegel tərəindən işlənilmişdir. Şlegel belə hesab edirdi ki, romantizm insanın daxili xüsusiyyətlərini əks ettirdiyi üçün o xristian mədəniyyətinin özəlliklərindəndir və bu özəllik məhz alman incəsənətində öz əksini tapdığı üçün Almaniya romantizmin əsas mərkəzinə Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 271 – çevrilmişdi. Bu isə Alman mütəfəkkirləri ictimai məsələləri real zəmində həll etməkdən daha çox din və fəlsəfə müstəvisində həll etməyə çalışırdılar. Hegel fərdin daxili aləminin romantikliyin əsl məzmunu olduğunu düşünürdü. Onun bu fikrindən yola çıxaraq “romantizm” termininin həmçinin “daxililəşmək” olduğunu nəticəsinə gəlmək olar. Mədəniyyətin beşiyi olan Yunanistanda yaşamış və fikirləri ilə bir çox məsələyə aydınlıq gətirən Aristotel dünyada baş verən prosesləri təsvir etmənin iki yolu olduğunu qeyd edirdi. Onun fikrincə həyat olduğu kimi yəni real tərzdə və ya xəyallarda olduğu kimi və ya olmalı olduğu kimi yəni ideal şəkildə təsvir oluna bilər. Bu yanaşma ilə V.Q.Belinski də bədii əsərləri real və ideal olaraq iki qrupa bölmüşdü. Nəticə etibarilə demək mümkündür ki, ədəbiyyatda hadisələrin təsviri və yazıçının mövqeyinə görə iki əsas cərayan : romantizm və realizm mövcuddur. Romantizm və realizm arasındaki fərqi görmənin ən yaxşı yolu onları qarşılaşdırmaqdır, çünki qarşılaşdırdığımız zaman görürük ki, realizm nə qədər real olan dünyaya köklənirsə biz ondan bağlarımızı qopartsaq fərdin daxili aləminə yönələrək həyatı ideal şəkildə təsvir edib ona can ata bilərik. Bir sıra tədqiqatçıların fikrinə əsasən və ortaya atılan fikirlərə görə romantizmin yaranmasının əsas səbəbi Fransız burjua inqilabı olmuşdur. Burjua inqilabının mərhələli şəkildə baş verib bir ideal uğrunda apardıqları mübarizənin müsbət nəticələndiyi üçün arzusunda olduqları ideala çattıqlarını düşünən xalqın gözlədiklərinin əksi ilə qarşılaşması nəticəsində yenidən qurduqları ideal ətrafında yaranmış bir cərəyan idi. Əsərlərdə daha çox məyus, kədər ideal arzusunda olan qəhrəmanların olması romantik yaradıcıların beyinlərindəki idealı obrazlar vasitəsilə çattırdıqlarının göstəricisi idi. İdeala çata bilmədikləri üçün dərin bir kədər içində olan cəmiyyət bir gün arzularında olan xəyala çata biləcəklərinə inanırdılar. Romantik yazıçılara xas bir xüsusiyyət də öz əsərlərindəki mövzuları daha çox keçmişdən və ya digər xalqlarına mədəniyyətlərinə istinad edərək yazmaları idi. Onlar düşünürdülər ki, bir xalq öz psixologiyasını və mədəniyyətini digər xalqın mədəniyyəti ilə qarşılaşdıraraq daha düzgün mənimsəyə bilər Hər bir bədii ədəbi nümunə müəyyən bir milli zəmin üzərində qurulmuşdur, və ədəbiyyat həmin xalqın düşüncə tərzini, mədəniyyətini yansıtmaq üçün ideal vasitə olduğu üçün romantiklər də mədəniyyətləri ilə bağlı düşüncələrini ədəbiyyat müstəvisində verirdilər.Romantiklər daha çox inanırdılar ki, ədəbiyyat universaldır və həqiqəti ifadə etməsi üçün ideal vasitədir ona görə də onların obrazları gerçək insan həyatından daha çox fəlsəfi ideyaları əks ettirirdi. Amerika ədəbiyyatında romantizm digər xalqların ədəbiyyatlarındaki romantizm cərəyanından daha qalıcı və uzun oldu. Amerika romantizminin əsasının tam olaraq nə vaxt qoyulması barədə ziddiyətli fikirlər mövcuddur belə ki, bir qisim onun XIX əsrin 1020-ci illərində formalaşıb onun bünövrəsinin K.Brayent, Vaşinqton İrvinq və F. Kuper tərəfindən qoyulduğu hesab edir digər qisim isə romantizmin bir ədəbi cərəyan kimi XVIII əsrin 70-ci illərində formalaşdığını hesab Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 272 – edənlər də mövcuddur. Romantizmin ədəbi cərəyan kimi yaranmasının əsas səbəbini – Fransa burjua inqilabı ilə əlaqələndirilsə də bu mövzuda da ziddiyətli fikirlər mövcuddur ancaq inkar edilə bilməz ki, romantizm kimi idealların ön planda tutulduğu cərəyanın cəmiyyətin hər hansı bir məqsədə və ideala can atması və reallıqdan qaçaraq xəyallarındaki şəraiti istəməsi zəminində yaranmışdır. Amerika romantizmi üslubu,ideya və mövzusuna görə Avropa romantizmindən xeyli fərqlənir. Məzmun və ideya cəhəttən hər bir xalqın özünəməxsusluğu olduğu üçün Avropa və Amerika romantizmləri də bu yöndən fərqlənirdilər, məsələn sırf Amerikaya xas olan hinduların həyatı ideyası və mövzusun Avropa romantizmində yer ayrılmamışdır. Hinduların həyatı bir çox Amerikalı yazıçıların öz əsərlərini yazmaları üçün ideya olmuşdur, o cümlədən bütün görkəmli romantik yazıçılar bu mövzuda əsərlər yazmışdırlar. (F.Kuper, H.Lonqfelou, U.Uitmen və s.) Bir digər Amerikanın ictimai-siyasi məsələsi ilə daha çox əlaqəli olduğu üçün Amerika romantizmində qabardılan və önplana çəkilən mövzulardan biri də abolisionizm – köləliyə , quldarlığa qarşı mübarizə mövzusu idi. Amerika romantizmini mövzu və ideya cəhəttən ancaq Amerika gerçəkliyi ilə əlaqədar olduğu üçün öz unikallığı cəhəttən fərqləndirən ideyalardan biri də məhz abolisionizm idi. Abolisionizm hərəkatı uğurla nəticələnən İstiqlal müharibəsi dövrünə təsadüf edir. Bu mübarizənin uğurlu nəticəsi olaraq gözlənilən ABŞ demokratik dövləti qurulur ancaq dövlətin tənzimləndiyi qanunlar çərçivəsində insan haqqlarına və azadlığa ciddi təhdid olaraq qəbul olunan qaradərililərin kölələşdirilməsi dayanmır əksinə daha da şiddətlənib bir nöqtədə kuliminasiya həddinə çatır. Bu demokratik ölkənin qurulması uğrunda mübarizə aparan qaradərililərin azadlıqlarının əllərində alınması ölkədə yaşayan ziyalıların, publisistlərin, natiqlərin və din xadimlərinin gözlərindən qaçmır əksinə məsələnin dövlətin qanunvericiliyinə əsasən bitməsi üçün ciddi tənqidlərə məruz qalır və həlli üçün ölkənin müxtəlif yerlərində üsyanlar , maarifləndirmələr başlanılır. Amerika yazıçıları bu hərəkata biganə yanaşmır əksinə yazılardan əlavə öz bədii əsərlərində də quldarlığı tənqid edərək ciddi ifşa obyektinə çevirirdilər. Bundan çıxış edərək qeyd olunur ki, “abolisionist ədəbiyyatı romantik etiraz ruhu, romantik yazıçılar nəslinin yaratdığı üslub, janr formaları ilə qırılmaz surətdə bağlıdır.” [1, s.45] Köləlik, qulların azad edilməsi və onların haqlarının bərpa olunması mövzusu Amerika yazıçıları arasında əsasən 30-40-cı illərdə aktual oldu. Bu dövrdən başlayaraq “abolisionist hərəkat öz ədəbiyyatını yaratmağa məcbur idi - ədəbiyyatın səfərbəredici, birləşdirici gücü yüzilliklər ərzində artıq öz təsdiqini tapmışdı. Lakin həyat üçün riskli olan bu hərəkata qoşulmağa bir çoxları tərəddüd edirdilər. İlk ən böyük cəsarəti isə qadın yazıçı H.Biçer-Stou nümayiş etdirdi. Lakin əlbəttə bu hərəkat Amerika romantizminə həm qadından öncə həm də sonralar çox qabarıq şəkildə əks olunurdu. Bu hərəkatın ədəbiyyatda kuliminasiya nöqtəsi isə 50-ci illərdə yaşanırdı və M.Mendelson məhz demokrasiya üçün mübarizənin sonluğuna təsadüf edən Vətəndaş müharibəsi ərəfəsini nəzəra alaraq qeyd etmişdir ki, “indi bir nəfər də Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 273 – düşüncəli və vicdanlı amerikalı quldarlıq problemindən daha qaça bilmirdi.” [2, s. 92] Birinci nəsil abolisionist yazıçılar daha çox publisistik janrlarda yazmağa üstünlük verirdilər. Abolisionist hərəkatının ilk dalğalarında daha çox xalqa təbliğ etmək , maarifləndirmək olduğu üçün onlar bu real və praktik məsələləri “manifestlər, qətnamələr, qanunvericilik orqanlarına ərizələr, qəzet məqalələri, traktatlar, mühazirələr, nitqlər, moizələr və siyasi nəğmələr” [3, s. 94] vasitəsi ilə həyata keçirirdilər. Mövzu o qədər aktual və narahat edici idi ki bütün ədiblər məsələni öz yaradıcılıqları ilə həll etməyə can ataraq öz fəaliyyətlərini ancaq abolisionizm hərəkatına ayırmışdılar. Aşağıdaki parçada abolisonistlərin ən aktivi və öndə gələni olan Harrisonun fikirlərini və bu məsələyə yanaşmasını görmək mümkündür. Mən köləliyə nifrət, İntiqam mən, qisas mən! Çoxdan qoyubdur qiymət Mənim başıma düşmən. Vətənimdir yer üzü, Həmvətənim – hər adam, Silərəm, qalmaz izi Köləliyin dünyada. [4, s. 95] Abolisionist ədəbiyyatının kuliminasiya nöqtəsi sözsüz ki, hərəkatın ən pik nöqtəsini yaşandığı 50-ci illərdə yazıb yaratmış Harriyet Biçer-Stoundur. Onun “Tom dayının daxması” (“Uncle Toms Cabin”) romanı abolisionizmin təbliğində müstəsna rol oynamışdır hətta bu rol o qədər böyük idi ki, aktiv şəkildə abolisionist ideologiyasını yayan siyasətçilərdən belə daha çox xalqa təsir etmişdi. XIX əsrin ortalarına təsadüf edən bu möhtəşəm əsər dünya ədəbiyyatı üçün olduqca unikal bir əsər idi hətta bir çox əsərlərin ərsəyə gəldiyi, abolisionist ideologiyası ilə yazılmış əsərlərin olduqca zəngin olduğu bir dövrdə hələ heç bir əsər bu qədər oxucuya güclü təsir etməmişdi. 1852-ci ilin mart ayında dərc olunmuş romanın dünyada 3 milyona yaxın, sadəcə Amerika Birləşmiş Ştatlarında isə üç yüz minə yaxın tirajla çap edilib, 37 dil tərcümə olunaraq dövrün ən çox tərcümə olunmuş əsəri olaraq rekord vurmasından əsərin necə möhtəşəm əsər olduğunu , oxuculara hansı hisslər yaşadıb onlara necə dərindən təsir edib düşüncələrini sorğulamağa səbəb olduğunu təsəvvür etmək çətin deyil . Qəzetlərdə sadəcə kiçik hekayələri ilə tanınmış və o qədər də əhəmiyyət kəsb etməyən yazıçının dünya miqyasında bu qədər səs gətirəcək əsər yazması bir çoxları tərəfindən möcüzə olaraq dəyərləndirilirdi. Biçer-Stou yaradıcılığının tədqiqatçılarından biri Con Adams “Tom dayının daxması”nın görünməmiş uğurunun sirrini açmağa cəhd edərək bu romanın yaranması möcüzəsindən danışır və qeyd edir ki, : “Sonra partlayış oldu.”Tom dayının daxması” vəhy görüntüsüdür, o, tipik, səciyyəvi əsər deyil, daha çox onun istedadının normal, qaydasında inkişafında fasilədir.”[5, s. 52] Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 274 – Amerika abolisionistləri üçün “Tom dayının daxması” romanı hadisələrin ictimaidən əlavə olaraq əsasən siyasi gedişatını əks ettirən yazıçının asan və sadə dəsti-xətti ilə yazılmış bir mündəricatı oldu. Bu dərəcədə əhəmiyyət kəsb edən romanın siyasi motivlərinin güclü olmasından sonra Biçer-Stounun Avraam Linkoln ilə görüşü zamanı əsərlə tanışdığı zaman onun “deməli, bu böyük müharibəni doğuran o balaca qadın sizsiniz!” [6, s. 329] deməsi heç də təəccüb doğuran bir hadisə deyil. Şimali Amerika ədəbiyyatından ədəbi – bədii yaradıcılığa çox da meyllənməməsi cəhəttən Cənub romantizmi kəskin şəkildə fərqlənirdi. Şimal romantizmində ədəbiyyata böyük həvəs göstərən, dövrün problemlərini ədəbiyyat və publisistika vasitəsi ilə Amerikaya o cümlədən bütün dünyaya duyuran cəmiyyət müşahidə olunurdusa cənub romantizmində iri megapolislərin azlığı, cəmiyyətdə individualların savad səviyyəsinin aşağı olması ünsürlərinə görə bu ədəbi-bədii faəliyyət o qədərdə önəmli yer tutmurdu. Dövrün xüsusilə də Amerikanın gündəmində olduqca önəmli yer tutan məsələləri şimalda publisistika vasitəsilə cəmiyyətə təqdim olunduğu üçün ora da mətbuat orqanları olduqca inkişaf etmiş hətta bir çox biznes sahəsinə çevrilirdi. Lakin ABŞ-da fəaliyyət göstərən 345 nəşriyyatın yalnız 24-nün Cənubda olması faktı ilə açıq-aşkar məlumdur ki, cənubda bu sahə o qədər geniş yayılmamışdı, hətta nəinki biznes heç publisistlərin yaxşı qonorar ala bilmədikləri üçün başqa sahələrə üz tutduğu bir sahə idi. Şimali Amerikanın önəmli problemlərindən biri olan köləliyin həllinə qarşı yaradılmış abolisionist hərəkatının ən böyük nailiyyətlərindən olan Harriyer Biçer- Stounun “Tom dayının daxması” romanı qədər Cənub romantizmində də önəmli nailiyyətlər var idi bunlardan biri də Uilyam Qreysonun “Muzdlu fəhlə və kölə” poemasıdır. “Muzdlu fəhlə və kölə” iki hissədən ibarət 1600 sətrlik bir poemadır. Uilyam Qreysonun bu peomanı əsas yazma səbəbi quldarlığın müdafiəsi olsa da, o həmçinin Şimali Amerikada mövcud olan kapitalizm və onun ölkənin ictima-siyasi həyatına vurduğu zərələrdən də bəhs etmişdir. Əsərin birinci hissəsində sənayədə çalışan muzdlu fəhlənin yaşadığı çətinliklər, ağır iş yükü, acı həyatı realist üslubda verilir, ikinci hissəsində isə quldarlığın mövcudluğunun əslində kölələr üçün yaxşı olduğu fikri romantic üslubla iləri sürülərək ilk hissəsi ilə tamamilə təzadlıq təşkil edir və ancaq Qreyson kimi özünə məxsus dəsti-xətti olan yazıçı bu iki üslubu belə qəribə ancaq həmçinin harmonik şəkildə birləşdirə bilərdi. Qreyson sivilizasiyanın özəyinin istismar təşkil ettiyini; aşağı təbəqə nümayəndələrinin istismar edilmək üçün yaradıldığını düşünür. Hətta onun fikrincə kölələr quldarlar üçün çalışmaqları onlar üçün mənfi yox əksinə quldarlar onları yaşayış yeri və gündəlik yeməklə təmin etdikləri üçün daha da yaxşı vəziyyəttə olduğunu düşünürdü. Öz qərəzli fikirlərini sənədli materiallara əsaslanaraq edib bunu əsərində əks ettirmiş Qreyson heç bir cəmiyyətin əslində ideal olmadığını və hər bir cəmiyyətin mənfi və müsbət Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 275 – tərəflərinin olduğunu düşünürdü və bu da onun bu əsərin məzmununu yazmasına əsas səbəb idi. Öz yaradıcılığı amerika ədəbiyyatının inkişafının başlandığı 20-ci illərə təsadüf edən bir digər cənub romantik ədibi Corc Taker idi. “Virciniyadan məktublar, fransız dilindən tərcümədə” əsəri onun ilk əsərlərindən biri idi və adından da məlum olduğu kimi fransız səyyahın ziyarət ettiyi ölkə barədə olan təəssüratlarını yazdığı məktubları və yol qeydləri formasındadır. Əsərdə Virciniyaya gəlmiş fransız səyyahın gördükləri qarşısında keçirttiyi dərin təəssüf hissi qeyd olunur və şəxsiyyətin alçaldılması ciddi şəkildə tənqid edilir. Qərb ərazilərində insanların yavaş-yavaş məskunlaşması ilə yaranan şərait artıq orada ədəbiyyatın yaranmasına səbəb olmuşdu təbii ki, dövr biraz fərqli olduğundan artıq bu ədəbiyyatda istifadə olunan obrazlar və müraciət edilən mövzular da fərqli idilər. Məsələn Şimali Amerika ədəbiyyatında yeni başlamış kapitalizm Qərb ədəbiyyatında artıq yüksək səviyyədə idi. Qeyd olunur ki, “vəhşi bölgənin mənimsənilməsi dövrü arxada qalmalı, həmin dövrün yaratdığı təkrarolunmaz social tiplər- kovboy, qızılaxtaran, tapançalı adamın (gurman) bütün növlərinin, ilk köçən- köhnə sakinlər və b. yaranmalı və keçmişdə qalmalıdırlar. Atlantika sahillərindən fərqli olaraq yazıçı Qərbə axırıncı gəlmişdi.” XX əsrin əvvəllərində xalqların toplu şəkildə Qərbə köçməsi və insanların artıq burada qatı quldarlıq rejimi ilə bağlı şəraitlə qarşılaşmamaları, köçdükləri ərazinin valehedici təbiəti insanların gözəl günlərə dair inamını gücləndirərək romantizmə meyl etmələrinə səbəb oldu. Zaman öttükcə insanların bu şəraiti ideallaşdırmağa və şəxsiyyətin azadlığı olaraq qəbul etməyə başladılar. Qərbə köçən xalqlar bu əraziləri mükəmməlləşdirib buranı “Amerika arzusu” olaraq dəyərləndirirdilər. Romantizmin və realizmin harmonik şəkildə birləşməsi Amerika ədəbiyyatında vestern janrının yaranmasına səbəb oldu. Məhz Qərb ədəbiyyatına məxsus olan bu fərqli janr Amerikanın ictimai-siyasi həyat tərzini və ideallarını əks ettirdiyi üçün bir çox yerdə rəğbətlə qarşılanıb. Ədəbiyyat 1. Писатели США о литературе. T. L M.: Прогресс, 1982, 294 c. 2. Мендельсон М.Жизнь и творчество Уитмена. М.: Наука, 1969, 350 c. 3. Литературная история Соединенных Штатов Америки, 1978, 526 c. 4. Орлова Р.Д.Хижина устоявшая столетие, М.: Наука, 1975, 112 c. 5. История Американской литературы. AH CCCP, 1947, 344 c. 6. Qorxmaz Quliyev, Ədəbi cərəyanlar və istiqamətlər, 2019,258 s. http://anl.az/dissertasiya/2014/Daz2014-61.pdf Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 276 – Maltam Akman FORMATION OF AMERICAN ROMANTIC POETRY IN DIFFERENT PERIODS SUMMARY Although American literature appeared later than the literature of other nations due to the late formation of the American state and people, it has always been distinguished by its diversity and uniqueness. The slavery problem in American history and the anti-slavery motives of the literary movement that emerged to solve it can be found in the literature of this nation. The fact that the writers of Southern Romanticism reflect the problems of the country into their works through literary works makes this literature very unique as it reflects the issues of American reality and reality. Because the country's historical development was different at different times, the country's Northern, Southern, and Western literature developed completely differently. When North American literature developed enough to reflect the problem of slavery in his works, South American literature differed in its perspective on literature. Toms Cabin in Northern Romanticism is an example of William Grayson's poem The Mercenary and the Slave, which takes a different approach to Southern Romanticism.I assume that it is very important to examine the motifs of literature, which, despite its late formation, leave such deep traces and bring innovations. Key words: American romance, Northern romance, Southern romance, Western romance, abolitionist rhetoric, American realism, American desire Мэлтэм Акман ФОРМИРОВАНИЕ АМЕРИКАНСКОЙ РОМАНТИЧЕСКОЙ ПОЭЗИИ В РАЗНЫЕ ПЕРИОДЫ Резюме: Хотя американская литература появилась позже литературы других народов из-за позднего формирования американского государства и народа, она всегда отличалась разнообразием и уникальностью. Проблема рабства в американской истории и антирабовладельческие мотивы литературного движения, возникшего для ее решения, можно найти в литературе этой страны. Тот факт, что писатели южного романтизма отражают проблемы страны в своих произведениях через литературные произведения, делает эту литературу очень уникальной, поскольку она отражает проблемы американской действительности и реальности. Поскольку историческое развитие страны в разное время было разным, литература Севера, Юга и Запада развивалась совершенно по-разному. Когда североамериканская литература развивалась достаточно, чтобы отразить проблему рабства в его произведениях, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 277 – южноамериканская литература изменилась в своем взгляде на литературу. Хижина Тома в северном романтизме - это пример стихотворения Уильяма Грейсона «Наемник и раб», в котором используется другой подход к южному романтизму. Считаю очень важным исследовать литературные мотивы, которые, несмотря на свое позднее формирование, оставляют такие глубокие следы и несут новаторство. КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: Американский романс, Северный романс, Южный романс, Западный романс, аболиционистская риторика, американский реализм, американское желание Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: filologiya elmləri doktoru, professor Qorxmaz Quliyev tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 278 – RUZANƏ NEMƏT QIZI SÜLEYMANOVA Gəncə Dövlət Universitetinin Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı kafedrasının doktorantı, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin İngilis dili kafedrasının müəllimi YUNUS ƏMRƏ GİBBİN TƏDQİQATINDA XÜLASƏ XIII əsrin məşhur təsəvvüf şairi Yunus Əmrə həmişə dünya klassiklərinin və Avropa tədqiqatçılarının diqqət mərkəzində olmuşdur. Əsrin əvvəllərindən etibarən şairin əsərləri və şeirləri dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə edilmişdir. İngilis şərqşünası Gibb şairin ilk tədqiqatçılarlndan biri olmuşdur. Onun “Osmanlı poeziyasının tarixi” əsərində Yunus Əmrə ilə baglı ətraflı məlumat verilmişdir. Bu əsərində məşhur şərqşünas şairin həyatı, dövrü, Anadoluda keçirdiyi fəaliyyəti haqqında geniş məlumat vermişdir. Şərqşünas Gibbin verdiyi məlumata görə şairin əsərlərini altı yüz beyt məsnəvi və üç-dörd yüz qəzəldən ibarət olan divanı təşkil edir. Şərqşünas eyni zamanda şairin şeirlərindən nümunələr vermiş və onları ingilis dilinə tərcümə etmişdir. Gibb əsərində şairin üç qəzəlini və bir məsnəvisini tərcümə etmişdir. İngilis şərqşünası qeyd edir ki, Yunus Əmrənin şeirləri başqa Türk şairlərinin şeirlərindən öz poetik çalarlrı ilə fərqlənir. Bu bir faktdır ki, o, Türk poeziyasında az işlənən vəznlərdən istifadə edən yeganə şairdir. Gibb əsərində eyni zamanda o dövrdə yaşayan hökmdarlar haqqında tarixi əsərlər yazan Saadədin və Əli kimi yazarlardan da bəhs edir. Şərqşünas bu tarixi əsərlərdə Yunus Əmrədən də danıçıldığını vurğulayır. O, eyni zamanda qeyd edir ki, Yunus Əmrə XIII əsrin sonuna qədər Qızıl Əhmədli adlı bir bölgədə yaşamışdır. Bütün bunlar göstərir ki, Yunus Əmrə dövrünün tanınmış şairi olmuşdur. İngilis şərqşünası öz tədqiqatında Yunus Əmrədən etdiyi tərcümələri ilə şairi butun dünyaya tanıtdı. Şərqşünas tərcümə edərkən orijinalın formasını, məzmununu, ideyasını, intonasiyasını, ritmini saxlamağa çalışmış və bu çətin işdə buna nail olmuşdur. Onu da qeyd edək ki, Yunus Əmrəni dünyada tanıtmaq üçün bu tərcümələrin çox böyük əhəmiyyəti var. Gibbdən sonra da Yunus Əmrə şeirlərinin ingilis dilinə tərcüməsi davam etmişdir. Lakin müqayisə edərkən görürük ki, Gibbin tərcümələri öz orijinallığı və poetik xüsusiyyətləri ilə o biri tərcümələrdən yüksək səviyyədədir. Bu gün də böyük şairin şeirlərinin ingilis dilinə tərcüməsi davam etdirilir. Bu onu göstərir ki, Yunus Əmrə poeziyası nəinki Türkiyədə, bütün dünyada sevilələk oxunur. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 279 – Açar sözlər: Yunus Əmrə, E.C.V. Gibb, “Osmanlı poeziyasının tarixi”, poeziya, şeirlər XIII əsrin böyük övliya şairi Yunus Əmrənin həm həyatına, həm də yaradıcılığına olan maraq daima bütün dünya klassiklərinin və tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu övliya şairin sözünün sehri hələ öz zamanından bütün dünyanı tutmuş, insanları özünə valeh etmişdir. Odur ki, Yaxın Şərq xalqları arasında bir ovliya kimi tanınan Yunus Əmrənin ilahiləri əsrin əvvəllərindən dünya xalqları dilinə tərcümə olunmağa başlamışdır. Avropada Şərq xalqlarının ədəbiyyatına, mədəniyyətinə, tarixinə, etnoqrafiyasına, adət-ənənəsinə, milli dəyərlərinə maraq həmişə olmuş və olacaqdır. Türk klassikləri və türk dilində yazıb-yaradan şairlər haqqında ingilisdilli oxuculara ilk məlumat verən Elias Con Vilkinson Gibb olmuşdur. Gibbin Yunus Əmrə şeirlərinin ingilisdilli xalqlar arasında yayılmasında böyük xidmətləri var. Bu alimin ömrünü həsr etdiyi çoxcildli “Osmanlı poeziyasının tarixi” əsəri türk klassiklərinə həsr olunub. Gibbin “Osmanlı poeziyası tarixi” kitabında Azərbaycan şairlərindən Qazi Bürhanəddin, Nəsimi, Xətai və Füzuli haqqında da ətrafli məlumatlar var. Ən geniş məlumat Gibbin “Osmanlı poeziyasının tarixi” əsərindədir (4, 164-175). E.C.V.Gibb “Osmanlı poeziyasının tarixi” əsərindəki Yunus Əmrə bölməsində qeyd edir ki, fırtınalı bəyliklər dönəmində kiçik dövlətlər qurmağa çalışanların sırasında Anadolu da var idi. Orada Yunus Əmrə adında bir dərviş yaşayırdı. O, təhsil görməsə də, az da olsa, oxuyub - yazmağı bacaran Batı Türklərinin ilk yerli şairi idi. Gibbin o zaman Aşıq Çələbinin təskirəsi haqqında məlumatı olmasını biz onun Yunus Əmrə haqqındakı yazılarından məlumatlanırıq. O göstərir ki, Aşıq Çələbi də öz təskirəsində Yunusdan az da olsa söz açır (1, 1-4). Gibb adı çəkilən əsərində həmin dövrdə sultanların hökmdarlığından əsər yazan Saadəddin və Əli kimi elm adamlarının da yazdığları tarix kitablarında Yunus Əmrədən söz açdıqlarından bəhs edir. Müəllif onu da qeyd edir ki, öyrəndiyimiz qaynaqlara görə Yunus XIII əsrin sonuna kimi Kastramonda Qızıl Əhmədli adlı bəylik bölgəsində yaşamışdır. Onun mürşidi Bolu bölgəsindən olduğu güman edilən Tapdıq Əmrə adlı bir şeyx olmuşdur. Gibb Yunus Əmrənin şeyxi dərgahında uzun müddət xidmət etməsi və onun dərgahına odun daşıması haqqında olan rəvayətlərə də açıqlama verir. Bununla bağlı Yunus Əmrənin divanında işarələrin olması və şairin Tapdığın tapısında, qul olduq qapısında, Miskin Yunus çiy idi, bişdi əlhəmdürüllah (2, XXIII). beytili şeirinin məhz o zaman yazıldığı güman edilir. Müəllif göstərir ki, bu rəvayətlər həm Taşköprülüzadənin “Şəkayikin-Numaniyyə”əsərində, həm də Əlinin tarix kitablarında da yer almaqdadır. Əlinin tarix kitabına görə bir gün şeyxi Yunusdan “təpələrdən kəsdiyi ağacların arasında heç əyri odun yoxdurmu? sualına Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 280 – Yunus “əyri olan şeylərin hər iki dünyada yararı yoxdur” cavabını verir. Bu da şeyxin xoşuna gəlir və ona dualar edir. Gibbin mülahizələrinə görə Yunus və şeyxi Tapdıq Əmrə ilə bağlı rəvayətlərə həm Taşköprülizadənin, həm də Əlinin kitabında rast gəlinir. Bütün bunlar onu göstərir ki, Yunus Əmrə hələ oz dövründə tanınmış bir şair olub. Müəllif onu da qeyd edir ki, təzkirəçilərin heç biri istər Yunus Əmrə, istərsə də Tapdıq Əmrə haqqındakı yazılarında tarix göstərmirlər. Həm Taşköprülüzadə, həm də Saadeddin onları İldırım Bayəzid dönəmində (1390-1403-cü illər) yaşadıqlarını yazırlar. Ancaq Vələd Çələbi öz məqaləsində göstərir ki, Yunus Əmrə həm Taşköprülüzadənin, həm də Əlinin göstərdiyi tarixdən bir əsr öncə yaşamışdır. Müəllif onu şairin “Risalətün-nüshiyyə”poemasından gətirdiyi nümunəyə əsaslanaraq qeyd edir: Tarix dahi yidi yüz yidi idi, Yunus canı bu yolda kodı idi. (3,88) The history was even a hundred yes, Yunus was a liar in this way. Aşıq Çələbi təskirəsində yeddi rəqəminin müqəddəsliyini nəzərə alan alim şairin poemasına əsasən onu yeddi qüdrətin mülk dünyasından məlaküt dünyasına çəkdiyi saylı insanlardan olduğunu göstərir. Bu, şair haqqında XV əsrdə yazılı mənbələrin verdiyi məlumatdır. İngilis şərqçünası Yunus Əmrə haqqında “The History of Ottoman Poetry” (“Osmanlı poeziyasının tarixi”) adlı çoxcilidli əsərində daha geniş məlumat verir. O, bu əsərində göstərir ki, Taşköprülüzadə “Şəkayikin Numuniyyə”də Yunusun əsərləri haqqında belə qeyd edir ki, incə xüsuslar, kinayələr və mükəmməlliklər ehtiva edən bu əsərlər varsağı tərzindədir. Elmül-Tohid və ilahi sirlər bəyan etməsindən onun fövqəladə bir biliyə sahib olduğu açıq -aşikar görünməkdədir. Əli isə tarix kitabında onun ümmi ( savadsız) olması haqqında bir şey söyləməz, fəqət Yunusun Türk dili ilə gözəl şeirlər yazdığını təsdiqləyirlər. Şərqşünas Yunus Əmrənin əlimizdə olan daşbasma şeirlərindən altıyüz beyt tutumunda məsnəvi tərzində bir əsərinin və üç yüz, dörd yüzə qədər qəzəl tərzində divanının olduğunu söyləyir (4, 167). Amma Yunus divanında bu qədər şeir nümunələrinin olmadığı da bizə məlumdur. Oradakı şeirlərin heca vəznində olmasını göstərən alim bu şeirlərin türk şeir şəklinə uyğunluğunu daha da dərindən təsdiqləmiş olur. Taşköprülüzadə Yunusun şeirlərinin şəkli haqqında yazır ki, onun şeirlərinin varsağı tərzinə uyğun olmasına şübhə yoxdur. Bilinən bütün qəzəllərində üç aşağı, beş yuxarı Türkcədə çox bəyənilən müsəmmət tərzinə uyğun olan şeirlər də diqqəti çəkməkdədir. XIII əsrdən günümüzə gəlib çatan Yunus Əmrə şeirləri dəyişikliyə uğrasa da, öz ilkin şəklini saxlamışdır. Şeirlərdə şairin türçülük xarakteri açıq şəkildə özünü göstərməkdədir, amma şeirlərdəki qafiyələrin səs tərkibi qüsurludur. Bütün bunları Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 281 – xarakterizə edən şərqşünas alim yazır: “Bu qüsurlar şeirin içindəki səslərdə, bəzən də sozlərin sonunda özünü göstərir. Əlbəttə, bu şeirlərdə süni səslənmə qafiyəsi, söz sənətkarlığı və bəlağət də yoxdur. Yunusun şeirlərində başa düşülməyən və istifadə olunmayan kəlmələr isə əsasən osmanlı ləhcəsindədir. Bu da şairin şerlərinin bəzilərində özünü göstərir və şeirlərin dilini ağırlaşdırır. Təbii ki, bütün bunlar illər və əslər boyunca Yunusun şeirlərinin üzünü köçürən katiblərin düzəlişlərindən irəli gələn hallardır” (4, 167). Yunus yaradıcılığına Gibbin müraciəti keçən əsrin əvvəllərindən – 1900-cu ildən olmuşdur. Gibb tərcümələri ilə bu övliya şairi bütün dünyaya tanıtdı. Gibbin bu tərcümələri dil baxımdan çətin və anlaşılan ingiliscədir. Bir məsələni də nəzərdən qaçırmaq lazım deyil ki, Gibb tərcümə etdiyi əsərlərin formasını, məzmununu, ideyasını, ritmini, musiqi ahəngini saxlamaqla yanaşı, tərcümə zamanı dil-üslub ahəngindıki incəliyi də qoruyub saxlamağa çalışmışdır. Gibb dövrünün müasir araşdırıcılarından olan E. H. Alexander onun “ mən onları ingiliscəyə türkcə olduqları kimi tərcümə etməyə, ingilis sözləri ilə Şərq poeziyası yaratmağa çalışıram” deməsinə haqq qazandırmışdır ( 5, 310). Gibb zamanında və ya bizim dövr üçün bu tərcümələrin əhəmiyyəti böyükdür. Çünki ilkin türk şeir örnəklərinin tərcüməsi bu xalqın başqa millətlər arasında tanınması üçün tərcümələlərin böyük rolu vardı. Belə ki, tərcümə zamanı bu dillərin bir-birindən fərqli dil qruplarına aid olduğu üçün onların tərcüməsində də bu çətinlik özünü göstərirdi. Onu da qeyd edək ki, Gibb Yunus Əmrə poeziya incilərindən ingilis dilinə 3 qəzəl və bir məsnəvi tərcümə etmişdir. Gibbin tərcüməsində Yunusun şeirlərindən bəzilərini sizə təqdim edirik: Bir quluna atlar verib, avratü mal, ciftlər verib, Həm yoq birinin bir pulu, ol rəhimü rəhman bənəm. Qar yağdırıb, yer donduran, heyvanlara çüri verən, Bu cümlə işləri görən, həm canlara canan bənəm (6, 184). Who unto one doth horses give, doth wives and wealth and children give, The while another lacks a groat, that One of gracious sway am I. Who bringeth snow and doth earth freeze, who on earch brute his food bestows, Who worketh all these businesses, the Soul of souls in fay am I. Who holds the veils of flesh and skin and bone, and life and body e en; My woks are Power and many an one the Hid and Open aye am I (4, 1712). Gibbin tərcümələri Türk şairləri və poeziyası haqqında ingilis oxucularına məlumat verməsi baxımından tədqiqatçının türk poeziyasına olan marağını göstərir. Türk şairlərinin əsərləri Gibbin tərcümələrindən sonra da bu şeirlərin ingilis dilinə tərcüməsi uzun zamanlardır ki, dayanmamışdır. Ancaq Gibbin tərcümələrində Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 282 – arxaik sözlərin olması, bu gün anlaşılması müasir oxucu üçün nisbətən çətin olan məqamlar da var. Bu günkü tərcümələrdə bu çətinliklər aradan qalxmış, tərcümələrin dili müasir oxucunun başa düşəcəyi bir dildə oz izahını tapır. Gibbin “Osmanlı poeziyasinin tarixi” əsərinin ilk bölümündə müəllif Osmanlı şeirinin özəllikləri, oradakı kəlmə və ifadələrin mənası, onların fəlsəfəsi, təsəvvüflə bağlı fikirləri, şeir vəznləri və bəlağət elmi ilə bağlı mülahizələri yer almaqdadır. On bölmədən ibarət olan ikinci hissədə əsasən türk klassiklərindən Mövlana Rumi, Sultan Vələnd, Yunus Əmrə, Aşık Paşa və s. haqqında söz açılır. 1902-ci ildə Gibbin dostu Edvard Braunun ön sözü ilə çap olunan II cilddə Gibbin faydalandığı qaynaqlar, yəni Türk klassik şairləri, sonda isə öz zamanında çox da məşhur olmayan, şairlərə yer verilmişdir. İstər dünya şərqşünaslığında, istərsə də türk ədəbiyyatşünaslığında Gibbin tərcümələrində və türk ədəbiyyatı haqqındakı fikirlərində mübahisəyə səbəb olan məsələlərə də təsadüf edilir. A.Kudelin yazır: “ Gibbin tədqiqat və tərcümələrində mübahisəli məqamlar da vardır və bir sıra Avropa şərqşünaslığında müşahidə edilən bəzi metodoloji qüsurlara Gibbdə də rast gəlirik. Onlar, Şərq ədəbiyyatının estetik əsasını təhlil edərək burada mühüm yer alan ənənələri məzmun dolğunluğu və formal söz oyunu kimi qələmə vermişlər.” (7, 166-172) A.Kudelinin bu fikirləri ilə haqlı olaraq razılaşmayan tədqiqatçı alım Nəsib Göyüşov öz mülahizələrində yazır: “ Amma əslində bu belə deyildir. Ərəb, fars və türk dilində yazılan ədəbiyyat bir çox cəhətlərdən ortaq xarakter daşıyır və türk tədqiqatçısı A.S.Levend həmin ədəbiyyatların poetik sisteminin də müştərək olduğunu qeyd etmişdir” (8, 85). 1970-ci ildə Kembircdə P.M.Holtun tərtib etdiyi “İslam tarixi” əsərinin ikinci cildində yazır: “ Yunus Əmrə, Füzuli, Nədim və Nəvai klassik türk ədəbiyyatının ən məşhur şairlərindəndir, amma Füzuli onların hamısından yüksəkdir, çünki onun müxtəlif mövzulara həsr edilmiş qəzəllərinin çoxu öz orijinallığı ilə seçilir” (9, 690). Türk kalassik ədəbiyyatına məhəbbət bəsləyən tədqiqatşılardan biri də Sofi Huri olmuşdur. O, kiçik yaşlarından bütün elmlərdən xəbərdar olan, təmkinli, mülayim xasiyyətli atasından türk və ərəb dillərində oxumağı öyrənmiş, Şərq ədəbiyyatına dərindən bələd olmuşdur. S. Hurininn yazdığına görə “onun gözləri qarşısında geniş üfüqlər açan, əqidəsinə, dünyagörüşünə güclü təsir göstərən Mövlana Cəlaləddin Rumi, Yunus Əmrə, Nizami, Misri və Füzuli olmuşdur. (10,115) Yunus Əmər şeirlərinin ingilis dilinə tərcüməsindən bəhs edən A. Gölpınarlı qeyd edir ki, Yunusu Batı aləminə ilk tanıdan Gibb olmuşdur. O, “ History of Ottoman Poetry” adlı əsərinin I cildində Yunus Əmrədən bəhs etmiş, onu təsəvvüf əhli, əda baxımından şeirlərinin Mövlananin şeirlərinə bənzədiyini, haqlı olaraq oxuma, yazma bilmədiyini, türkçə və heca vəznində yazdığını, Əhməd Yəsəvi tərzini kullandığını da yazmış və Yunus haqqındakı əfsanələri də sunmuşdur ki, bu son müddəalar tamamilə yanlışdır. Müəllif onu da qeyd edir ki, Yunusa və bizim xalq Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 283 – şeir tərzinə Əhməd Yəsəvinin heç bir təsiri yoxdur. Gibb əsərini yazan zaman Yunus haqqıda çox az məlumatların olması, müəllifi şair haqqında belə deməyə əsas vernmişdir. Zaman keçdikcə Yunus Əmrə yaradıcılığı və onun şeirləri araşdırılmış, haqqında daha çox məlumatlar elmə məlum olmuşdur. Müəllif göstərir ki, Gibb öz əsərində Yunus Əmrənin “Münacat”ını və üç şeirinin tərcüməsini vermişdir (4.164- 175). RUZANA SULEYMANOVA YUNUS EMRE IN GIBB’S INVESTIGATION SUMMARY The great Sufi poet of the 13th century Yunus Emre has been always in the focus of attention of the world classics and European investigators. The poet’s works and poems had been translated into different languages of the world since the beginning of the century. The English orientalist Gibb was one of his first investigators. There was detailed information about Yunus Emre in his work “A History of Ottoman Poetry”. In his work the great orientalist gives the wide information about the poet’s life, period and activity in Anatolia. As the orientalist Gibb says that the poet’s works consists of something over six hundred couplets in mesnevi verse and a diwan of between three and four hundred ghazels. At the same time Gibb has been given some examples of the poet’s poems and translated them into English. In his book Gibb gave three ghazals and a distich. The English orientlist notes that Yunus Emre’s verse is rugged beyond that of any other Turkish poet. It is fact that he alone used exclusively the uncultivated Turkish metres. At the same time Gibb deals with the writers such as Saadeddin and Ali who wrote about rulers lived in that period. In that historical books are also spoken about Yunus Emre. Gibb notes that Yunus Emre lived in the territory named Kizil Ahmedli at the end of the thirteenth century. All these show that Yunus Emre was famous poet of his period. In his work the English orientalist introduced him to the world translating the poems of Yunus Emre. While translating Yunus Emre’s poems the translator tried to keep the form, theme, idea, intonation, rhythm and he achieved to this difficult work. We have to note that it has a great role of these translations to make Yunus Emre famous in the world. After Gibb the translation of Yunus Emre’s poems had been translated into English. But when we compare these translations we see that Gibb’s translations are on high level with its original and poetical peculiarities. Nowadays the translation of the great poet’s poems are continued. It shows that the poetry of Yunus Emre are read with great love not only in Turkey but in the world. Key-words: Yunus Emre, E.J.W. Gibb, “A History of Ottoman Poetry”, poetry, poems Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 284 – РУЗАНА СУЛЕЙМАНОВА ЮНУС ЭМРЕ В ИССЛЕДОВАНИЯХ ГИББА РЕЗЮМЕ Великий поэт XIII века Юнус Эмре всегда был в центре внимания мировых классиков и исследователей. С начала века произведения поэта переводились на разные языки. Английский востоковед Гибб был его первым исследователем. Подробная информация о Юнусе Эмре содержится в труде Гибба «История османской поэзии». Здесь великий востоковед рассказывает о жизни и деятельности Юнуса Эмре в Анатолии. Как сообщает Гибб, произведения поэта состоят из более шестисот двустиший в стихах месневи и дивана, содержащего от трех до четырехсот газелей. Гибб перевел несколько образцов стихов поэта на английский язык. В своей книге он издал три газели и двустишие. Стихи Юнуса Эмре более образны по сравнению со стихами любого другого турецкого поэта. Фактически, только им одним были использованы исключительно высокопоэтичные турецкие меры. Английский востоковед отмечает, что стихи Юнуса Эмре, поэтично) чем у любого другого турецкого поэта. Это факт, что он один использовал исключительно необработанные турецкие измерители. В то же время Гибб имеет дело с такими писателями, как Саадеддин и Али, которые писали о правителях, живших в тот период. В этих исторических книгах говорится также о Юнусе Эмре. Гибб отмечает, что Юнус Эмре жил на территории под названием Кызыл Ахмедли в конце тринадцатого века. Все это свидетельствует о том, что Юнус Эмре был известным поэтом своего времени. В своем творчестве английский востоковед познакомил его с миром, переводя стихи Юнуса Эмре. При переводе стихотворений Юнуса Эмре переводчик старался сохранить форму, тему, идею, интонацию, ритм и ему это удалось. Мы должны отметить, что эти переводы сыграли большую роль в прославлении Юнуса Эмре во всем мире. После Гибба перевод стихов Юнуса Эмре был переведен на английский язык. Но когда мы сравниваем эти переводы, мы видим, что переводы Гибба находятся на высоком уровне со своими оригинальными и поэтическими особенностями. В наши дни переводы стихов великого поэта продолжаются. Это показывает, что поэзия Юнуса Эмре с большой любовью читается не только в Турции, но и во всем мире. Ключевые слова: Юнус Эмре, Э.Дж.В.Гибб, “История Османской поэзии”, поэзия, стихи Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 285 – ƏDƏBİYYAT 1. Əliyev Ə. “Bizim tanrı sevgimiz”. Ədəbiyyat və incəsənət. qəz. 1991, 11 yanvar. 1-4. 2. Gölpınarlı A. Yunus Emre. Hayatı ve bütün şiirleri. ( Tertibçi: Hasan Ali Yucel) İstanbul, Türkiye Bankası Kültür Yayınları, 2011, IV baskı,. 3. Yunus Əmrə. Risalətün-Nüshiyyə. ( Tərtibçi: X. Hümmətova ) Bakı. Elm və təhsil, 2013 4. Gibb E. A History of Ottoman Poetry, 6 cilt, Londra, 1900 -1909, bk.cilt I 5. Yunus Emre. Risalet al- Nüshiyya ve Divan. ( Ön sözün A. Gölpınarlıdır) İstanbul, Eskişeher Turizm ve Tanıtma Dernegi yayını: I, 1965 6. Yunus Əmrə. Əsərləri, Öndər nəşriyyatı, Bakı 2004 7. Куделин А.Б.Середневековая арабская поэтика (II половина VIII-IХ вв.) Москва:Наука,1983 8. Göyüşov N. Füzuli: Düşüncə və ruhun poetikası. Bakı: Elm və təhsil, 2012. 9. Holt P.M. The Cambridge history of İslam. Vol 2. Cambridge at the University Press,1970 10. Sofi Huri. Translater’s note. Leyla and Mejnun by Fuzuli. London, 1970 Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Leyli Əliyeva tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 286 – HACIYEVA NAZƏNDƏ SABIR Q. Gəncə Dövlət Universiteti Gunay-ismayilova-gdu@rambler. ru RƏSUL RZANIN YARADICILIĞINDA DÜNYA, HƏYAT, KAİNAT BƏ TƏBİƏT MÖVZUSU XÜLASƏ Rəsul Rza Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında öz dəst-xətti olan görkəmli sənətkarlardan biridir. Onun bir-birindən maraqlı, bədii cəhətdən qüvvətli, sənətkarlıqla yazılmış əsərləri vardır. R.Rza xalqımızın ən böyük mənəvi sərvəti olan söz xəzinəmizin incəliklərindən yararlanmaqla qiymətli sənət əsərləri yaratmışdır. Rəsul Rzanın yaradıcılığı həm məzmun, həm də bədii forma cəhətdən zəngindir. Azadlıq aşiqi, alovlu sənətkar Xəlil Rza Ulutürk “Zamanın adından danışan sənətkar”əsərində yazırdı: R.Rzanın poeziyası- təfəkkür poeziyasıdır. Onun şeirləri oxucunu düşünməyə, həm də dərindən düşünməyə, fəal idraka təhrik edir. Ona görə bu şeirlər oxucudan mədəni səviyyə, müasir poetik üslubu qavrayan bədii zövq, hətta adi milli şüurdan doğan bir sıra başqa keyfiyyətlər tələb edir. Bu şeirlər yalnız bədii zövq üçün meydana gəlməmiş, birinci növbədə, yeni insan tərbiyə etmək, vətənə, xalqa, insana bağlı könül sahibləri yetişdirmək üçün yazılmışdır.” Şair ə gör ə insan öz sevgisini, m ə h ə bb ə tini kims ə y ə açmamalıdır, «Yüz sözü, yüz sirri dosta des ə » v ə «m ə h ə bb ə tin sirrini özünd ə saxla»malıdır. Çünki bu m ə h ə bb ə t şairin n ə z ə rind ə geniş bir m ə fhum olub, t ə k bir insanın deyildir, t ə k o sev ə nin deyildir. Ona gör ə d ə m ə h ə bb ə tin ism ə tli adı, qiym ə tli bu sevgini gizlin saxlamalıdır. Çünki m ə h ə bb ə tin q ə rar tutduğu yer ür ə kdir v ə şairin özü demişk ə n «ür ə k süfr ə deyil, g ə lib-ged ə n ə açasan». Şair saf m ə h ə bb ə ti yüks ə k qiym ə tl ə ndirir, onun n ə z ə rind ə o, el ə bir varlıqdır ki, l ə k ə götürmür, şübh ə l ə r, qısqanclıq m ə h ə bb ə ti öldür ə bil ə r, ona gör ə d ə sev ə n d ə , sevil ə n d ə m ə h ə bb ə tini, s ə ad ə tini ona düş ə bil ə c ə k l ə k ə l ə rd ə n qorumalıdır. Çünki m ə h ə bb ə t d ə , el ə sevgi d ə sev ə n lirik q ə hr ə manın n ə z ə rind ə bir imtahandır. Rəsul Rzanın yaradıcılığında bəşəriyyətin azad, sakit, xoşbəxt həyatı, üstündə dünyaya göz açdığı Yer kürəsi, burada baş verən hadisələr və onun bir kiçik hissəsi olan Ana Vətəni-Azərbaycanın mədəniyyəti, ədəbiyyatı, şərəfli tarixi, insan zəkası, insan əməyi, dünya xalqlarının inkişafı, sülh, müharibə, şairin könül çırpıntıları, lirik duyğuları, nəcib insani hissləri ön plandadır. Açar sözlər: dünya, həyat, kainat, təbiət, Azərbaycan ədəbiyyatı, sənətkarlıq, mənəvi sərvət, söz xəzinəsi, sənət əsərləri, poetik üslub, bədii zövq, milli şüur Artıq başa çatmış XX yüzillikdə milli poeziyamız böyük, mürəkkəb çoxcəhətli bir təşəkkül və inkişaf dövrü keçirmişdir. Poeziya yalnız öz milli dəyərləri və təcrübəsi əsasında yox, əsrin poeziyasının mühüm yaradıcılıq istiqamət və Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 287 – məktəblərinin də ən yaxşı ənənələri və meylləri ilə əlaqədə, üzvi təmasda yaranmış, yeni axtarışlar yolu ilə irəliləmişdir. Bu da təsadüfi deyil. Bunun hər şeydən əvvəl, poeziyaya, onun spesifikası və vəzifəsinə, xalqın milli mənəvi tərəqqisindəki yoluna yeni münasibətin, müasir ədəbi baxışın bilavasitə təsiri ilə bağlı bir məsələ olduğunu da demək lazımdır. Hələ əsrin əvvəlində milli poeziyamızda böyük Sabirin əzəmətli obrazı ilə qarşılaşırıq. Sabir əsrin ən böyük və mürəkkəb bir yaradıcılıq vəzifəsini – yeni poeziya necə olmalıdır vəzifəsini gerçəkləşdirən şair oldu. Məlumdur ki, XX əsr poeziyası - yeni əsrin poeziyası necə olmalıdır? - sualı ilə başlamışdır. Düzdür, əsrin real ədəbi prosesində orta əsr poetik üslubları və məktəbləri də mövcud idi, yaşayırdı və fəaliyyət göstəriridi. Lakin bu poeziya nə qədər qədim köklərə və dəyərlərə malik olsa da, yeni əsrin bədii tələblərini müəyyən məqamda ödəmirdi; yeni poeziya necə olmalıdır? narahatçılığı da bu ehtiyacdan doğurdu. Sabir poeziyanın bu böyük problemini dərindən dərk edən ilk şair oldu və bütün yaradıcılığını da bu problemin həllinə yönəltdi. Sabirin poeziyadakı yeniliyi, cəsarətli novatorluğunun başlıca prinsipi –“Dindirir əsr bizi” prinsipi idi və bu prinsipi o öz yaradıcılığının əsas ruhuna, təməl konsepsiyasına çevirə, bununla da bütün əsrin poeziyasını istiqamətləndirə bildi. Poeziyada yeni, ikinci bir mərhələ isə əsrin 20-ci illərindən sonra başlandı ki, bu mərhələdə poeziyada, əsrin yeni poetik dəyərlərinin axtarışı və kəşfi daha da gücləndi və genişləndi, üslub, yaradıcılıq xarakteri və tərzi etibarilə rəngarəng və çoxcəhətli bir miqyas, şəkil aldı. 1950-ci illərin ortalarından başlayaraq, Azərbaycan poeziyası bir tərəfdən ümumi və formalaşmış müasir ənənələrin, fərdi sənət vərdişlərinin əsasında müəyyən keyfiyyət dəyişiklikləri ilə inkişafını davam etdirir, o biri tərəfdən müstəqil yaradıcılıq axtarışları yollarında müəyyən novatorluq əlamətləri ilə zənginləşirdi. Ə dəbiyyat janrlarından daha çevik və operativ sayılan poeziya cəmiyyətdə və mədəni mühitdə baş verən bu dəyişikliklərə ilkin reaksiya verməklə,qısa bir müddətdə yeni ruhlu və ideya-bədii cəsarəti ilə seçilən əsərlərlə zənginləşməyə başladı. Artıq obrazlı təfəkkür tərzinə qovuşmağa başlayan poeziyada sözçülüyün, təsvirçiliyin, fikrin birbaşa ifadə vasitələrinin, zahiri pafosun daxili əlamətlərlə, poetik vəsf və tərənnümün müəyyən milli-ictimai etirazlarla əvəz edilməsi prosesi get-gedə güclənirdi. 1960-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq, poeziyamızda obrazlı-assosiativ ifadə üsulunun, intellektual başlanğıcın ilk nümunələrinə təsadüf edilir ki, bu da ənənəyə qayıdışın yeni forması kimi qəbul edilməlidir. Xalq şeirində, xüsusilə, bayatılarda və klassik poeziyamızda ayrı-ayrı nümunələrinə rast gəldiyimiz assosiativ bədii təfəkkürün müxtəlif formaları XX əsrin ikinci yarısında özünün poeziyada təkrar doğuluşu ilə yeni mahiyyət kəsb etməyə başlayır. 1960-cı illərin əvvəllərində R.Rza, Ə .Kərim, Ə .Salahzadə və V.Səmədoğlunun yaradıcılığında assosiativ təfəkkürün ilk nümunələrinə rast gəlirik.Şeirdə assosiasiyanın ən yüksək və professional nümunələrindən sayıla biləcək “Rənglər” silsiləsinə keçməzdən əvvəl “Dəniz nəğmələri” silsiləsində, “Realizm”, “Belədir” şeirlərində, “Canavar və quzu”, “Buruqların söhbəti” kimi obrazlı-alleqorik səpkili nümunələrdə assosiativ ifadə tərzinin müxtəlif səciyyələrdə Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 288 – müəyyən əlamətləri ilə qarşılaşırıq. Bu mərhələ düz əsrin sonuna qədər davam etmişdir; milli poeziyanı yeni əsrə - XXI əsrə gətirib çıxarmışdır və məhz bu səbəbdən biz bu mərhələnin fəal, ciddi sənət yolu keçmiş şairlərinin yaradıcılığına böyük əhəmiyyət verməli, əsrin poeziyasının inkişafındakı mövqelərini yüksək qiymətləndirməliyik. Belə şairlərdən biri, şübhəsiz, Rəsul Rzadır. O, poeziyaya yeni sənət və yaradıcılıq axtarışlarının təzəcə başladığı və qızğın, mürəkkəb, kəskin bir şəkil aldığı vaxtda gəlmişdir. Yarım əsrdən artıq bir müddət ərzində yazıb-yaratmış, poeziyada axtarışlar və eksperimentlər apararaq yeni tipli, tamamilə müasir epik, novator poeziyasını yaratmış və bununla bir növ yüzilliyin poeziyasını başa çatdırmışdır.Rəsul Rza Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında öz dəsti-xətti olan görkəmli sənətkarlardan biridir. Onun bir-birindən maraqlı, bədii cəhətdən qüvvətli, sənətkarlıqla yazılmış əsərləri vardır. R.Rza xalqımızın böyük mənəvi sərvəti olan söz xəzinəmizin incəliklərindən yararlanmaqla qiymətli sənət əsərləri yaratmışdır. Şair özünü ilk şeirlərindən günün mövzularına müraciət edən qızğın ehtiraslı, coşğun təbiətli bir şair kimi göstərmişdi. İlk yaradıcılıq illəri şairin yaddaşında mübarizə və romantikanın yenilik axtarışı və kəşfinin fərəh və sevinci ilə qalmışdı. 1960-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq, poeziyamızda obrazlı-assosiativ ifadə üsulunun, intellektual başlanğıcın ilk nümunələrinə təsadüf edilir ki, bu da ənənəyə qayıdışın yeni forması kimi qəbul edilməlidir. Xalq şeirində, xüsusilə, bayatılarda və klassik poeziyamızda ayrı-ayrı nümunələrinə rast gəldiyimiz assosiativ bədii təfəkkürün müxtəlif formaları XX əsrin ikinci yarısında özünün poeziyada təkrar doğuluşu ilə yeni mahiyyət kəsb etməyə başlayır.Şairin yaradıcılığı həm məzmun, həm də bədii forma cəhətdən zəngindir. Bir zamanlar R.Rza sənətinə dərindən bələd olan azadlıq aşiqi, alovlu sənətkar Xəlil Rza Ulutürk “Zamanın adından danışan sənətkar” əsərində yazırdı: “Rəsul Rzanın poeziyası-təfəkkür poeziyasıdır. Onun şeirləri oxucunu düşünməyə, həm də demədiyini, açıb-ağartmadığını anlamağı, duymağı arif oxucunun öz öhdəsinə buraxır. Ona görə bu şeirlər oxucudan mədəni səviyyə, müasir poetik üslubu qavrayan bədii zövq, hətta ali milli şüurdan doğan bir sıra başqa keyfiyyətlər tələb edir. Bu şeirlər bədii zövq üçün meydana gəlməmiş, birinci növbədə, yeni insanı tərbiyə etmək, vətənə, xalqa, insana bağlı könül sahibləri yetişdirmək üçün yazılmışdır”. [1,218] Rəsul Rzanın yaradıcılığında bəşəriyyətin azad, sakit, xoşbəxt həyatı, üstündə dünyaya göz açdığı Yer kürəsi, burada baş verən hadisələr və onun bir kiçik hissəsi olan Ana Vətəni – Azərbaycanın mədəniyyəti, ədəbiyyatı, şərəfli tarixi, insan zəkası, insan əməyi, dünya xalqlarının inkişafı, sülh, müharibə, fəlakətlər, şairin könül çırpıntıları, lirik duyğuları, nəcib insani hissləri əsas yer tutur. Hansı əsərinə diqqət yetirsək, ona tədqiqatçı, oxucu gözüylə baxsaq, düşündürücü mövzularla, fikirlərlə, ideyalarla qarşılaşarıq. Şairin lirik şeirləri bu cəhətdən diqqəti daha çox cəlb edir. Həcmcə kiçik bu lirik şeirlərdə böyük fikirlər, arzular, həyati məsələlər ön plandadır. R. Rza yaradıcılığında (“Soruş” şeirində) böyük sənətkarlıqla lirik düşüncələrini verir. Burada şairin fəlsəfi düşüncələri ilə poetik duyğuları birləşir. O, Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 289 – gördüyü həyat hadisələrini, ətrafında baş verən reallıqları poetik bir dillə qələmə alır; odun nə çəkdiyini küldən, başın nə çəkdiyini dildən, nəğmələrin həsrətini bir qırıq teldən, zülmətin, qaranlığın verdiyi möhnəti kordan soruşmağı məsləhət bilən şairin qəlbində insani hisslər dolaşır. Dünya, həyat hadisələrinə açıq gözlə baxan, ətrafında baş verən hadisələri bütün incəlikləri ilə duyan şair: Mən kölgəsiz bağ görmədim, El dərdi tək dağ görmədim. Gözlərimi yumub açdım Neçə dostu sağ görmədim - misralarında ən böyük dərdini göstərməklə yanaşı, gözünü açıb yumunca neçə dostunu itirdiyindən doğan kədərini də ifadə edir. Şeirin ikinci hissəsində də şair lirik hisslərini tərənnüm etməklə yanaşı, bir şair kimi narahatdır. “Hansı sözüm, hansı şeirim yaşayacaq məndən sonra mən bilmirəm, eldən soruş!” deyən şair qələmiylə xalqa xidmət etdiyindən, onun mənafeyini müdafiə etdiyindən şeirlərində xəlqilik prinsiplərini əsas tutduğundan hansı əsərinin yadda qalacağını eldən, xalqdan soruşmağı məsləhət bilir. Çünki şairin, sənətkarın yaratdığı əsər o zaman qüdrətli əsər olur ki, o əsərdə xalqın istək və arzuları,fikirvə duyğuları yaşayır. R.Rzanın “Darısqallıq” şeirində də fəlsəfi fikirlər əsasdır. Dünya, həyat, kainat, təbiət müəyyən bir ölçü, hədd daxilində fəaliyyət göstərir. Hər bir şeyin müəyyən ölçü, sərhəd daxilində olması, bu darısqallıq lirik qəhrəmanı sıxır. Ancaq bu ölçü vaxt daxilində fəaliyyət göstərmənin özünün də müəyyən qanunauyğunluqlara tabe olduğunu şair çox gözəl başa düşür. Məsafənin metrlə ölçülməsi, işığın kilovatla verilməsi, xəstənin qızdırmasının dərəcəylə ölçülməsi, meyvələrin dənələri, yayda günlərin uzanması, qışda gecələrin uzanması, dünya, həyat, təbiət, kainat hadisələrinin müəyyən ölçü, vaxt daxilində fəaliyyəti onun romantik qəhrəmanını açmır. O istəyir ki, Öləndə atın ən dərin dünyaya məni; qaldırıb buludlardan yuxarı son yolum uzun son mənzilim geniş olsun barı.[5,157] Lakin burada da şair arzu və istəklərinin hüdudsuzluğunu tapa bilmədiyini anlayır, çünki dərin dəryalarda “sahillərin çənbəri” içindədir. Lirik qəhrəman başa düşür ki, deməli, bu həyat, hadisələr, hər şey müəyyən bir qanunauyğunluğa əsaslanır və bu “darısqallı”ğın səbəbi elə həyatın, təbiətin özündən doğur və insan da buna tabe olmalıdır, onu dəyişməkdə acizdir: Görünür Darısqallıq kənarda deyil, Hər meyvənin tumunda hər canlının hüceyrəsində Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 290 – hər binanın daşında, kərpicindədir. Görünür yolumuz budur. Zərurəti dərk etməyincə gedirik, gedəcəyik darısqallıqdan keçə-keçə... [4,118] “Dinmədik” şeirində də R.Rza “Darısqallıq” şeirində həllini tapmaqda aciz qaldığı təbiət qanunları haqqında poetik düşüncələrini ifadə edir. Dayanmadan yağışların yağması, hər yanın suya qərq olması, “yazın oğlan çağında yenidən qışın hökmranlıq etməsi, quraqlığın, susuzluğun yaranması, istidən təbiətin, meşələrin od tutub yanması, güclü küləklərin fəlakətlər törətməsi- bütün bunların “ təbiətin şıltaqlığıdır” deyərək qəbul edilməsi lirik qəhrəmanı düşündürür.O bunların sakitliklə qəbul edilməsindən narahatdır.O, təbiətin,“dünyamızın bu bəd gücünə” qarşı çıxmaq, təbiətə, insanlara, kainata, həyata qarşı zidd olan təbii fəlakətləri aradan qaldırmaq üçün insanı oturmamağa, yollar axtarmağa çağırır. Bu gün susub oturaraq bütün bu fəlakətləri təbiətin qanunu kimi qəbul etmək məcburiyyətində qalan şair ümidini gələcəyə, “nəvə-nəticələrə” bağlayır: Bəlkə nəvə-nəticələr Dünyamızın bəd gücünə Bir gün olar qalib gələr. “İnsan şəkli” şeirində şairin humanist duyğuları tərənnüm olunur. Şair tarixin bütün səhifələrinə əl gəzdirir. Dünyanın hansı bölgəsində yaşamasından asılı olmayaraq, öz mübarizliyi, əqidə dönməzliyi, məğrurluğu, faciəsi ilə bəşəriyyətin yaratmış olduğu tarixdə, zamanın müxtəlif dövrlərində yaşayan, yaradan, fəaliyyət göstərən dünyanın haqsızlıqlarının qurbanı olan, hegemonçuluq siyasəti yeridən dövlətlərin törətdikləri qanlı cinayətlər, faciələr zamanı başı müsibətlər çəkən İnsan Obrazından söhbət açmaq istəyir. Lirik qəhrəman bir sərgi salonu tələb edir və orada məhz bu insan şəklini asacağını bildirir. “Adi bir insan” şəkli asacağını bildirən lirik qəhrəman o şəkli kiçik bir sərgidə asmaq istəsə də, istəyir ki, o İnsan şəkli Görünsün dünyanın hər yerindən zamanın keçmişindən, dövranın indisindən, əsrin gələcəyindən! [3,98] O İnsan şəklinin arxasında şair diri-diri dərisi soyulan Nəsimini, məşəl tək yanmış azəri qızını, öz ideyalarına sadiq qaldığı üçün tonqala atılıb yandırılan Cordano Brunonu, savadsızlığı ucbatından başı bəlalar çəkən Məhəmmədhəsən kişini, ikinci dünya müharibəsi zamanı atılmış bombadan darmadağın edilmiş, dəhşətli ölüm kabusunun qurbanı olmuş və bu gün də onun ağrı-acılarını, dəhşətlərini yaşayan Xirosimanın ölümə məhkum edilmiş sakinlərini, öz eşqi-məhəbbəti, saf duyğuları uğrunda çarpışan, bu yolda canını qurban edən Fərhadı, Şirini, Əslini, Kərəmi, Böyük Vətən müharibəsi illərində alman faşizminə qarşı mübarizədə qəhrəmanlıqla vuruşan İsrafili, Qafuru – insan səadətini dünyada hər şeydən üstün Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 291 – tutan Prometeylər nəslini görür-zaman insan məfhumunu ümumiləşdirir. İnsanlığın ömür yolu adlandırdığı bu şəklin müəllifinin “Zaman” olduğunu bildirir. Bütün dünyada insanpərvərlik, humanist ideyalarla yaşayan, yaşamaq, yaratmaq eşqilə çırpınan insanın keçdiyi ömür-gün yolunu müxtəlif obrazların–tarixin səhifələrinə öz mübarizliyi, əzmkarlığı, mərdliyi, qəhrəmanlığı, dincliyi ilə əbədi həkk olunmuş insanların əməlini “insanlığın ömür yolu”adlandıran şair onlara humanistcəsinə yanaşır. Bu şeirdə şair təkcə vətəndaş şair kimi çıxış etmir, eyni zamanda bəşəri duyğular bu şeirdə güclüdür. Şairin fikrincə, insan faciəsinə səbəb olan amillərin insanlığa vurduğu yaralar, tarixin sınaqlarına məruz qalmışlar bu şəkildə öz əksini tapmalıdır. Burada humanist şair insan dözümünü, səbrini, mübarizliyini tərənnüm etməklə yanaşı, insana, insanlığa məhəbbətini lirik boyalarla verir. Fəlsəfi düşüncələrini, lirik duyğular üzərində kökləyən şair böyük sənətkarlıqla insan obrazını yaradır. O insan obrazını ki, bu insan obrazı arxasında dözümü, səbri, dəyanəti, insani duyğuları ilə bəşəriyyət tarixinə həkk olunmuş Nəsimilər, Cordano Brunolar, Xirosima faciələrini yaşayan insanlar durur. R. Rza bu şeirlərində təkcə bir xalqın deyil, bütün dünyada yaşayan insanların şairi kimi çıxış edir. Onun poeziyasında xəlqiliklə yanaşı bəşərilik də güclüdür. Rəsul Rza sovet ideologiyasının hakim olduğu bir dövrdə öz sözünü deməyi bacaran, öz dəst-xətti olan şair idi. Onun şeirlərini oxuduqda biz onu, Xəlil Rza demişkən, “Yaponiyadan bəhs edən şeirlərini oxuyanda Rəsul Rzanı yapon şairi adlandırmaq istəyirsən. Dehlidə yaranmış misraların hərarətini duyanda sanırsan ki, qarşında Hind şairi dayanıb... Maraqlısı budur ki, bəşər şairi olmaq üçün ilkin şərt heç də uzun marşrutlu səyahətlərə çıxmaq deyil. Rəsul Rza birbaşa Bakıda, yaxud doğma Göyçayda qələmə aldığı misralarında da dürlü xalqların, millətlərin ən sağlam duyğularının, qızğın fikirlərinin tərcümanı kimi boy göstərə bilmışdır. Bu fikir onu deməyə əsas verir ki, “Bəşər şairi olmağın ilkin şərti öz xalqının şairi olmaqdır” . [6,120] R.Rza xalqının şairi idi. Qorxmadan, çəkinmədən cəmiyyətdə hökm sürən hakim partiyanın hegemonçuluq siyasətinə, onun prinsiplərinə qarşı çıxırdı. Sənəti də, sənətkarı da azad görmək istəyirdi və bunu şeirlərində, əsərlərində açıq-aydın əks etdirirdi. ƏDƏBİYYAT: 1.Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı, “Maarif”, 1988 2.Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı. Ali məktəblər üçün dərslik, II cild, Bakı, 2007 3.Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri. Beş cilddə, I cild, Bakı, 1980 4.Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri Beş cilddə, II cild, Bakı, 1980 5.Rəsul Rza. “Üzü küləyə” Bakı, Yazıçı, 1978 6.Y.Qarayev, Ş.Salmanov “Poeziyada yaşanan həyat” Bakı, 1980 Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 292 – Summary WORLD, LIFE, UNIVERSE AND NATURE IN THE RASUL RZA’S CREATIVITY Doc.N.S.Hajiyeva Rasul Rza is one of the prominent artists in the development of Azerbaijani literature. He has interesting, artistically strong, masterfully written works. R.Rza has created valuable works of art using the subtleties of our vocabulary, which is the greatest spiritual wealth of our people.Rasul Rza's work is rich in both content and artistic form. Khalil Rza Ulutürk, a lover of freedom and an ardent artist, wrote in "The Artist Who Speaks on behalf of Time": R. Rza's poetry is the poetry of thought. His poems inspire the reader to think, but also to think deeply, to think actively. Therefore, these poems require the reader to have a cultural level, artistic taste that comprehends the modern poetic style, and even a number of other qualities born of ordinary national consciousness. These poems were written not only for artistic pleasure, but, first of all, to bring up a new person, to cultivate those who have a heart for the homeland, the people and the people. ” According to the poet, a person should not reveal his love to anyone, "If a friend says a hundred words, a hundred secrets" and "keep the secret of love". Because this love is a broad concept in the eyes of the poet, it is not a single person, it is not the only lover. Therefore, the noble name of love must keep this precious love secret. Because the place where love decides is the heart, and as the poet himself said, "the heart is not a table, you open it to those who come and go." The poet appreciates pure love, in his opinion, he is a creature that does not stain, doubt and jealousy can kill love, so both the lover and the beloved must protect their love and happiness from the stains that may fall on him. Because it is a test in the eyes of a lyrical hero who loves both love and affection.In Rasul Rza's works, the free, calm, happy life of mankind, the Earth on which he saw the world, the events that took place here and a small part of it, the culture, literature, glorious history, human intelligence, human labor, development of world nations, peace , war, the poet's heartbeat, lyrical feelings, noble human feelings are in the foreground. Key words: world, life, universe, nature, Azerbaijani literature, art, spiritual wealth, vocabulary, works of art, poetic style, artistic taste, national consciousness Доц. Н.С. Гаджиева Резюме МИР, ЖИЗНЬ, ВСЕЛЕННАЯ И ПРИРОДА В ТВОРЧЕСТВЕ РАСУЛА РЗЫ Расул Рза - один из выдающихся художников в развитии азербайджанской литературы. У него интересные, художественно сильные, мастерски написанные произведения, Р.Рза создал ценные произведения Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 293 – искусства, используя тонкости нашей лексики, которая является величайшим духовным богатством нашего народа.Творчество Расула Рзы богато как по содержанию, так и по художественной форме. Халил Рза Улютюрк, свободолюбивый и страстный художник, писал в «Художнике, который говорит от имени времени»: Поэзия Р. Рзы - это поэзия мысли. Его стихи побуждают читателя задуматься, но также и глубоко задуматься, активно задуматься. Следовательно, эти стихи требуют от читателя культурного уровня, художественного вкуса, понимающего современный поэтический стиль, и даже ряда других качеств, рожденных обычным национальным сознанием. Эти стихи написаны не только для художественного удовольствия, но, в первую очередь, для того, чтобы воспитать нового человека, взрастить тех, кто любит Родину и народ ». По словам поэта, человек не должен никому раскрывать свою любовь и привязанность: «Если друг скажет сто слов, сто секретов» и «хранить секрет любви». Поскольку эта любовь - широкое понятие в глазах поэта, это не только один человек, это не только любовник. Следовательно, благородное имя любви должно хранить эту драгоценную любовь в тайне. Потому что место, где решает любовь, - это сердце, и, как сказал сам поэт, «сердце - это не стол, вы открываете его для тех, кто приходит и уходит». Поэт ценит чистую любовь, по его мнению, он существо, которое не пачкает, сомнения и ревность могут убить любовь, поэтому и влюбленный, и любимый должны защищать свою любовь и счастье от пятен, которые могут упасть на него. Потому что это испытание в глазах лирического героя, любящего и любовь, и ласку.В творчестве Расула Рзы - свободная, спокойная, счастливая жизнь человечества, Земля, на которой он видел мир, происходившие здесь события и небольшая ее часть, культура, литература, славная история, человеческий разум, человеческий труд, развитие народов мира, мир, война, биение сердца поэта, лирические чувства, благородные человеческие чувства - на первом плане. Kлючевые слова: Мир, жизнь, вселенная, природа, Азербайджанская литература, творчество, духовное сокровище, запас слов, поэтический стиль, художественное удоволь-ствие, национальное сознание Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021 Rəyçi: dos. Axundova Nəzmiyə Məmməd q. tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 294 – QULİYEVA PƏRVANƏ ELMAR QIZI Gəncə Dövlət Universiteti Heydər Əliyev prospekti, 156 SƏMƏD VURĞUNUN POEZİYASINDA VƏTƏN MƏHƏBBƏTİ Açar sözləri: yaradıcılıq, məhəbbət, Vətən, poeziya, xalq şairi, sənətkar, qəhrəman Ключевые слова: творчество, любовь, Родина, поэзия, народный поэт, мастер, герой Key words: creativity, love, homeland, poetry, folk poet, artist, hero Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xalq şairi, görkəmli dramaturq, istedadlı tərcüməçi, tənqidçi, ədəbiyyatşünas və publisist kimi ümumxalq məhəbbəti qazanmış Səməd Vurğun Yusif oğlu Vəkilov dahi sənətkardır. Xalq şairi Səməd Vurğunun zəngin poeziyasında vətən və xalq məhəbəttinin tərənnümü çox orijinal və təsirli verilir, insan qəlbini təlatümə gətirir, oxucuya bədii- estetik zövq aşılayır. Dünya şöhrətli Səməd Vurğunun poeziyası misilsiz dərin dəryadır, gənc nəslin tükənməz tərbiyə xəzinəsi, elmi- nəzəri bilik mənbəyidir. Klassik ədəbiyyatımızda (M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə və Ə.Haqverdiyevin əsərlərində) əsas yeri məzlum, məhkum kəndli kütlələri tuturdusa, Səməd Vurğunun əsərlərində əsas yeri azadlıq və səadət yolunda vuruşan, yeni həyat quran, yeni dünya yaradan, mübariz ruhlu Bəxtiyar, Bəsti, Sarvan, Usta Murad kimi qəhrəmanlar tutur. Şairin 1944-1946-cı illərdə yazdığı «Bakının dastanı» poemasında Bakının inkişafında, qaynar və coşğun quruculuq həyatı keçirən fədakar əmək adamlarından, onların elm və mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlərindən bəhs olunur. «Zəncinin arzuları» poeması Səməd Vurğunun hələ 1930-cu illərdən bəri beynəlxalq mövzularda yazdığı, məzlum xalqların faşizmə, dünya imperializminə qarşı qurtuluş mübarizəsini təsvir və tərənnüm edən, sağlam, siyasi istiqamətli gözəl şerlər silsiləsinin («Mən də bir əsgər kimi», «Ölüm kürsüsü», «Rot-Front», «Yandırılan kitablar») davamı və inkişafı sayıla bilər. Bu əsər həmin silsilədəmühüm yer tutur. Çünki burada yalnız əsərin qəhrəmanı olan zənci və onun taleyi göstərilmir, eyni zamanda, ümumi irtica dünyası, imperializmin canavar təbiəti kəskin ifşa olunur. Zənci üzünü tərəqqipərvər bəşəriyyətə, azad xalqların nümayəndələrinə tutaraq dollar dünyasının zülm və işgəncələrindən acı-acı şikayətlənir: -Amerika, yeni dünya, vətənimdir, dedim bayaq, Qızıl, gümüş mədənidir yarandığım qara torpaq. Fəqət, mənim bu torpaqda yaşamağa haqqım varmı? Vətənsiz də insan olan insan kimi yaşayarım? [3, 241] Doğma vətəni zənciyə düşmən kəsilmişdir. «Hünəri dəniz qədər bir rəsam» olsa da, vətənində zəncini adam hesab eləyən yoxdur. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 295 – Zəncinin «haqq» deyən güclü səsi ümmanları, fəzaları yarıb keçir. Acı taleyini dərin həyacan və məhəbbətlə təsvir etdiyi zəncini şair bu gün qəti qurtuluş mübarizəsinə girişən müstəmləkə və yarımmüstəmləkə xalqlarının bir timsah kimi vermişdir. «Muğan» isə sürətli quruculuq illərinə, istehsalat həyatına həsr edilmiş iri həcmli poemadır. Səməd Vurğun burada adamların yaradıcı əli ilə dəyişən, yeniləşən, quru səhradan nəhəng sənaye və mədəniyyət ocağına çevrilən Muğanın müxtəsər, şairanə tarixçəsini verir. «Şəfəqlar içində sayrışan Muğan» azad və qüdrətli Vətənimizin gözəl və xoşbəxt bir parçasıdır. İnşaat qəhrəmanı Sarvanla tarla qəhrəmanı Manyanm yarışını təsvir edən səhnədə biz qüvvət və qüdrətin konkret təsvirini görürük. Səməd Vurğun «Odlar ölkəsi» Azərbaycanın maddi-mənəvi nemətlərinin əsl sahibinə, onları yaradan zəhmətkeşlərə verilməsini ilhamla tərənnüm edir, vətənə və xalqa böyük məhəbbəti alqışlayır. Bu yerlərin xalqımızın abad, bəxtiyar yurdu olmasını poetik sözün qüdrəti ilə vurğulayır: Gəl indi seyr elə Mil axşamını, Şirvanın, Muğanın ehtişamını! Şairin vermək istədiyi ictimai-siyasi məsələlər, dövrlər çox geniş və mürəkkəbdir. Əlbəttə, böyük məsələləri yığcam bir poemada vermək olduqca çətindir. Poemanın məzmun və ideyası, yüksək tərənnüm üslubu gözəl təsir bağışlayır. Səməd Vurğun yaradıcılığı iki böyük mənbədən: klassik yazılı ədəbiyyat və əsrlərin yol yoldaşı şifahi xalq yaradıcılığından qidalanmışdır. Səməd Vurğun saza-sözə ürəkdən vurğun şair idi. Böyük şair sazı, saz havacatlarını incəliyinə qədər duyurdu. Onun küpündə açılan deşiklərdə, hər simində, qoluna bağlanan pərdə düzümlərində, kök məqamlarında adamı əfsunlayan həzin melodiyaların incə pıçıltısı vardır. O gah Qorqud Dədə kimi alp - ərənlərə dar gündə dayaq olur, gah dərdli Kərəm kimi od tutub yanır, gah Koroğlu kimi dəli nərə çəkib hayqırır, yadelli sultanların, paşaların mətləb- muradını gözündə qoyur, dah da dədə Ələsgər kimi ağır-ağır el-obalar dolaşır, könülaçan min təranəli havalarla kəmərbəstə elat gözəllərinin, bənövşəyi bağlı oğlanların toy-nişanmda xeyir-dua verir. Şair el-obanı gəzir, elat düşərgəsində qonaq qalır, tərlan oylaqlarını, üalçm qayalarını seyr edir, ürəkaçan loğman yaylaqları dolaşır, özünü ellər aşığına bənzədir: ...Hanı at sürdüyüm boranda, qarda? Gəzdim aşıq kimi minbir diyarda ! Gülüb oynadığım toyda, mağarda, Qızların qolbağı yadıma düşdü. Səməd Vurğunun zəngin irsində aşıq poeziyasına dərin məhəbbət poetik ifadəsini tapmışdır. Nikbin şair Səməd Vurğun həmişə Telli saz ustalarını böyük hörmət və məhəbbətlə qarşılamış, dostu Hüseyn Bozalqanlı ilə deyişmişdir. Şairin Aşıq Şəmşir ilə deyişməsi dillər əzbəri olmuşdur. Səməd Vurğun ilhamla demişdir ki, «şairin qələmi, aşığın sazı, bülbülü mat qoyan dillər bizdədir. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 296 – Səməd Vurğun elinə bağlı sənətkardır. O, həmişə zəngin xalq xəzinəsinə ehtiramla yanaşan, onun tlplanması, alimlərimizin üzərində ciddi elmi axtarışlar aparılması üçün narahat şair-vətəndaş idi. «Azərbaycan elmi tarixini yaradan» adlı məqaləsi bu baxımdan diqqəti cəlb edir: «Azərbaycan xalqının şərəfli keçmişi vardır və o, ən qədim, ən mədəni xalqlar sırasına daxildir. Azərbaycan xalqının mədəniyyəti tarixin ауп-ауп mərhələlərində bütün Şərqdə ən qabaqcıl və ən mütərəqqi mədəniyyət olmuşdur. Azərbaycan poeziyası, onun zəngin musiqisi əsrlər boyunca yaranıb inkişaf etmişdir... Ölməz xalq əfsanələri, Azərbaycan aşıqlarının nəğmələri və onların xalq bahadırları haqqında yaratdıqları qəhrəmanlıq epopeyaları, bizim sədaqət və məhəbbət haqqında olan məşhur dastanlarımız əsrlər boyu bir çox xalqlar dillərinin əzbəri olmuşdur» - deyən müdrik şairimiz heç şübhəsiz, «Kitabi-Dədə Qorqud», «Əsli-Kərəm», «Aşıq Qərib», «Şah İsmayıl», «Tahir-Zöhrə», «Novruz- Qəndab», «Koroğlu» kimi Orta Asiyada, Zaqafqaziyada, Şimali Qafqazda, Türkiyədə, İranda, Bolqarıstanda və başqa yerlərdə dolaşan səyyar mövzulu dastanlarımıza işarə edirdi. Səməd Vurğun haqlı olaraq ürək ağrısı ilə təəssüflənir ki, «Azərbaycan xalqının düşmənləri xalqımızın milli istiqlaliyyətini inkar edir və Azərbaycanın, əsrlər boyunca xalqımızın yaratdığı bütün yaxşı şeyləri başqa xalqların adma yazırdılar». [1, 183] Xalq şairi hələ 1939-cu ildə «Xalqın bədii qüdrəti» adlı məqaləsində Koroğlunun şəxsiyyətindən bəhs edəndə yazırdı: «Eposun qəhrəmanları canlı, real insanlardır. Lakin bu insanlar bəzən xalq fantaziyasının əfsanəvi örtüyünə bürünür. Bu qəhrəmanlar torpaq, əmək, əkinçi, xalq ilə çox möhkəm bağlanmışdır. Eposun qəhrəmanları bədkümanlıqdan, şöhrətpərəstlikdən və eqoizmdçn uzaqdırlar. Onlar xalq yolunda, onun azadlığı və xoşbəxtliyi yolunda mərdliklə və şərəflə özlərini qurban verirlər. Xalqın xatirəsində, xalq xülyasının qüdrətli incilərində həmin bu cür qəhrəmanlar əsrlərlə yaşamışdır. Xalq bu qəhrəmanların gözəl xatirəsi ilə yaşayır, onların şərəfli həyatından azadlıq uğrunda mübarizəsi üçün ilham alır, onları sevir və həmişə yad edir, bu cəhəti bütün xalqların nağılları, qəhrəmanlıq eposları çox aydın göstərir... Eposun əsasında xalq işi uğrunda özünü qurban vermək kimi bir ideya durur.... Koroğlu da öz həyatını Azərbaycan xalqının azadlığı və istiqlaliyyəti uğrunda qurban vermişdir». Səməd Vurğunun 1944-cü ildə yazdığı «Dörd söz» fəlsəfi şerində hərəsi bir sözlə ifadə olunan dörd varlıq: Məhəbbət, səadət, Vətən və zəfər müəyyən canlı sifətlərlə canlandırılmış, şairanə mənalandırılmışdır. MƏHƏBBƏT - müqəddəs bir pəridir. Eşq onun əməlləridir ki, qəlblərlə yaşar və bizi öz ipək teli, zərif qanadlarında səmanın fövqünə qaldırır. SƏADƏT - yaz səhəridir. O doğarkən xəyalda yeni bir kainat açır, nəsillər olnu cahanda bir tale ulduzu kimi izləyir. Onun dodaqları saf və məsumdur. VƏTƏN - anadır. O bizə döyüşlərindən süd verir. Torpağı-həyat nemətidir. Onun nəfəsi insana böyük ilhamlar bəxş edir. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 297 – ZƏFƏR - Günəşdən ucadır onun bayrağı! Onunla gəncləşir Vətən torpağı, Zəfər-səadətin anasıdır. Onun qollannda elin nəbzi vurur. Görkəmindəki vüqar ondan yaranır. Gənc polyak qızları, cəlinləri, ağ saqqallı, ağ birçəkli vrotslavlı ata-analar bu abidəyə salama gəlir, azərbaycanlı «yoldaş İslam» hörmətlə yad edirlər... İnsana, insanlığa məhəbbət, insan ləyaqətinə hörmət, humanizmi Səməd Vurğunun şerini mənalandıran, qanadlandıran mühüm məziyyətlərdəndir. Səməd Vurğunun nəzərində həqiqi, mütərəqqi şer, sənət də əsas mahiyyəti etibarilə insanpərvərlikdir. O deyirdi ki, «şer humanizmdir. Şairin insanlara, ictimai hadisələrə olan baxışlarında dərin bir humanizm olmadan böyük sənət əsəri yaratmaq olmaz. İnsanı sevməyi bacaran bir şair insanlıq hüquqlarını tapdalamaq istəyən qara qüvvələrə nifrət etməyə bilməz. Buna görə də şer pərisi bütün haqsızlığa, dəhşətlər, faciələr törədən qara qüvvələrə qarşı amansız və barışmazdır». Beləliklə, «Humanizm yalnız məhəbbət deyil, o eyni zamanda məhəbbəti yaşatmaq üçün cəbhələrdə döyüşən müsəlləh bir əsgərdir». Şairin böyük Vətən müharibəsinin başlanmasının ilk günündə yazmışdır: Bilsin ana torpaq, eşitsin Vətən, Müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən Şairin nəzərində insan təbiətin ən mükəmməl əsəridir: Ah ana təbiət, ana təbiət, Ən böyük övladın insandır gerçək. İnsanın böyüklüyü daşıdığı yüksək əməllərdə, böyük ictimai, bəşəri ideallardır. Bu şerdə tərənnüm edilən «təbiətin ən böyük övladı», zəhmətkeş bəşərin səadəti üçün çarpışan, quran, yaradan, bütün millətlərin zəhmətkeşlərinin azadlıq və istiqlaliyyətini eyni dərəcədə əziz tutan tərəqqipərvər insandır: Tarixin günəşi insandır, insan, İnsanla başlanır hər böyük dastan. İnsan yaranmışdır dünyaya zinət, İnsanla bəzənir bütün təbiət. Şair insan ləyaqətini, qəhrəmanlıq, fədakarlıq, cəsarət və hünərin parlaq nümunələrini vətənin, elin səadəti üçün çalışan, yaradan sadə adamların sırasında tapır. Fəhlə usta Murad, təyyarəçi qız Leyla, ağ pambığı becərməkdə ad qazanan Bəsti, yeni şəhər yaradan qoçaq Sarvan, elmin tərəqqisi uğrunda çalışan ağ saçlı alimlər, dənizlər yolçusu kapitanlar, yer altında, şaxtalarda külüng vuran qazmaçılar, buruq qurub neft çıxaran, kanallar çəkən, ilanlı çöllərdə ağ pambıq əkən zərbəçilər, ana vətənin keşiyində duran xilaskar döyüşçülər, mehriban şəfqət bacılan, azərbaycanlı, rus, ukraynalı partizanlar, məktəblərdə, uşaq bağçası və ökrpə evlərində yeni nəslin tərbiyəsi ilə məşğul olan müəllim və mürəbbiyələr, «yaz günəşi saçlannı düzə yayında yer şumlayıb toxum səpən» qoca ata-analar, qabarlı əllər, açıq alınlar, sağlam, polad ürəklər Səməd Vurğun poeziyasının coşğun, qaynar ilham mənbəyidir. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 298 – Səməd Vurğun gənc nəsli «sinəsi qabarmış namuslu vətənpərvər qocanı» qorumağa, onun qeydinə qalmağa çağırır: Ana yurdun qız-gəlini, yuyun, qurudun O qocanın əynindəki tərli köynəyi. Şöhrətidir, vüqarıdır o bizim yurdun, Yazılmamış bir dünyadır onun ürəyi... İnsanın təbiət üzərində qələbəsi, «çiçəkli lənkəran», «ceyranlı Muğan», «çörəkli Kürdəmir» və bunları yarada sadə insan əməyi Səməd Vurğun şerinin məzmunlu mövzuları, predmetləri, azad əməyin estetikasıdır. Şair Azərbaycan təbiətini «şair təbiətli sənət ocağı» adlandırır. Vətənin füsunkar, təbii gözəllikləri, fitri incəlikləri, duma gözlü bulaqlar, ala gözlü gündüzlər, ceyranlı, turaclı çöllər, göylərə baş çəkən sıra dağlar, göy yaylaqlar, sərin, yaşıl meşələr, körpə bənövşələr, yaşıl don geyinmiş çəmənlər, ətirlər qoxuyan güllər, xəstələrə can verən rəngarəng otlar, bol taxıl verən qara torpaq, şərqilər oxuyan xınalı kəklik, güllərin başına dolanan bülbüllər, göylərə baş çəkən qəlbi qartallı dağlar, bunlar hamısı Səməd Vurğun şerinin vətən eşqilə uçub qanadlanan epitetləridir. Şairin nəzərində, təbiəti gözəlləşdirən-insanın gözəlləşməsidir: Ölsün dedik hər möhnətə, Qanad verdik təbiətə, Hər qapıda bir bağ salaq: Hörmət olsun təbiətə. [2,89] Elin mənəvi təkəmülü, tərəqqiyə mane olan köhnə etiqad və ənənələrdən uzaqlaşması, məişətdə, şüurlarda, dünyabaxışmda əmələ gələn yenilik, fikirlər, duyğular və əxlaqın dəyişməsi, təzələnməsi, yeni ailə münasibətlərinin yaranması, Humay, Cəlal, şahbaz, Səhər kimi yeni insanların münasibətlərində vətəndaşların gözəlləşdirilməsi, «Aydın əfsanəsi» və «Aygün» əsərlərində təbliğ edilən ideal əxlaqi təmizlik, nəciblik Səməd Vurğunun sənətini qanadlandıran xüsusiyyətlərdir. Vətəni, xalqı, ən yüksək insani hissləri, namus-qeyrət və vicdanı ayaqlar altına atmağa həmişə hazır olan vətənsiz insanlar, «vətəndaş, xalqdan ayrılan şərəfsizlər», gündə bir cildə girən kinli gözlər, hiyləgər izlər şairin düşmənləridir. Şairin nəzərindən «bizimlə getməyən, fəqət sürünən», sadəlik, təvazökarlıq, ictimailik, xəlqilik kimi gözəl insani sifətlərə yabançı olan fərdiyyətçi xudpəsəndlər də qaça bilmir. O belələrini yaşamaq, yaytmaq, gülmək, sevinmək zövqündən məhrum, «insandan küsüb vətən torpağı ilə vidalaşan», ən bədbəxt, ən miskin adamlar hesab edir. Xubpəsəndlik Səməd Vurğunun şerində «Çirkin keçmişin son vüqarı» adlandırılır və kəskin bir məntiqdə dəhşətli surətdə ittiham edilir. Xudpəsəndlik çoxlarını yıxdı, ey insan, Bu dərd ilə tez qocalar bəzən ürəklər. Dağ olsan da, sən dağlara arxalanmasan, Parça-parça sovuracaq səni küləklər! Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 299 – Səməd Vurğun yazır: Gözəl vətən, gözəl ana! Sən çıraqsan, mən pərvana. Döşlərindən süd əmmişəm, Qurban olsun ömrüm sana! [4, 207] Şairin şerində «anam, doğma vətənim» deyə tərənnüm edilən Azərbaycan ağsaçlı bir millətin qədim, doğma vətənidir. Bu vətənin övladları böyük bir keçmişə, «nəsillərdən-nəsillərə keçən şöhrətə» malik, yaşamağa, yaratmağa qalib, azadlıq sevən, hamı millətlərin istiqlaliyyətini öz istiqlaliyyəti qədər əziz tutan xalqlardan biridir. Bu torpağın hər daşında şöhrətli igidlərin, bəşər mədəniyyətinin inkişafına dəyərli xidmətlər göstərən fikir qəhrəmanlarının adı vardır: Sən də bilirsən ki, əzəldən bəri Dahilər yurdudur ana vətənim, Safdır, müqəddəsdir saf əməlləri. Bu böyük səadət haqqımdır mənim. Azərbaycan Səməd Vurğunun şerində Şərqə bir nümunədir. İndi Azərbaycanın var-dövləti, sərvəti artmış, iqtisadi-mədəni həyatı kökündən dəyişmiş, çörək dərdi, hüquq dərdi həmişəlik sürgünə göndərilmişdir. Respublikanın sərvəti, təbii gözəlliyi, azad zəhmətdən doğan ümumxalq sevincinin və vətənə, xalqa olan sonsuz məhəbbətin tərənnümü «Azərbaycan» şerində gözəl verilir: El bilir ki, sən mənimsən, Yurdum, yuvam, məsgənimsən, Anam, doğma vətənimsən, Ayrılarmı könül candan? Azərbaycan, Azərbaycan! Səməd Vurğunun Azərbaycana həsr etdiyi şerlər Azərbaycan xalqının mehriban ailəsində qazandığı böyük siyasi hüququn bədii tərənnümüdür. Səməd Vurğunun müasir Azərbaycana məhəbbəti misilsizdir, müasir Azərbaycan şairin poeziyasının baş qəhrəmanıdır. Alovlu siyasi publisist Səməd Vurğunun vətənpərvərlik, humanizmi, xalqlar dostluğu, gənc nəslin müasir ruhda tərbiyəsi haqqında, Böyük Vətən müharibəsi və müharibə qərhəmanlan haqqında, eləcə də müstəmləkə və yarımmüstəmləkə xalqlarının azadlıq, milli istiqlaliyyət, sülh və demokratiya uğrunda, faşizm taunu, imperialist əsarətinə qarşı mübarizəsi haqqında məqalələri, məruzə və nitqləri siyasi publisistikanın ən yaxşı nümunələridir. Xalq şairi Səməd Vurğunun zəngin bədii irsi və şərəfli ömür salnaməsi gənc nəslin təlim-tərbiyə, bədii-estetik zövq və yüksək əxlaqi keyfiyyətlər xəzinəsidir. Ədəbiyyat: 1. Məmməd Cəfər. Səməd Vurğun. Bakı, 1976. 2. Bəxtiyar Vahabzadə. Səməd Vurğun. Bakı, 1984. Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 300 – 3. Səməd Vurğun. Əsərləri, altı cilddə. Bakı, 1960-1972. 4. Teymur Əhmədov. Azərbaycan yazıçıları. Bakı, 1995. 5. Mir Cəlal, P.Xəlilov. Ədəbiyyatşünaslığın əsaslan. Bakı, 1988. 6. Xülasə SƏMƏD VURĞUNUN POEZİYASINDA VƏTƏN MƏHƏBBƏTİ b.m.P.E.Quliyeva Səməd Vurğunun ədəbi-bədii irsi tam mənada öyrənilməmiş, şairin zəngin arxivi tarixilik və elmilik prinsipləri əsasında tədqiq olunmamışdır. Səməd Vurğunun vəfatından əlli ilə yaxın bir müddət keçməsinə baxmayaraq, şairin zəngin ədəbi-bədii irsi ildən-ilə daha çox doğmalaşır, poeziyasmdakı sadəlik, dərinlik, müdriklik oxucuya gözəl təsir bağışlayır, ona qol-qanad verir. Səməd Vurğun sənətinin gücünü, qüdrətini, qüvvəsini mənsub olduğu xalqın həyatına, məişətinə, folkloruna, bir sözlə kökünə bağlılıq təşkil edir. Şair xalqını, vətənini sevir, özünü xalqın bir parçası, Vətən torpağının bir üzvü bilir, bununla fəxr edirdi.Səməd Vurğunu zəmanəsinin böyük və dahi sənətkarı edən əsas amillər onun sənətinin xalq torpağından boy atması və əsrin ən qabaqcıl ideyalarından bəhrələnməsidir. Səməd Vurğun poeziyasında Vətən və xalq məhəbbəti həmişə ilhamla tərənnüm olunmuşdur. Səməd Vurğun poeziyasının ən böyük məziyyətləri barə- də söz açarkən öncə vətəndaşlıq nümunəsi, vətənpərvərlik duyğuları yada düşür. Səməd Vurğun böyük ideallar, xalq ruhunun tərcümanı olaraq bəşəri ideyalar şairi idi. Şeir – sənət aləminə acılı, şirinli məhəbbət motivləri ilə gələn şairin yaradıcılığında ilk böyük dönüş “Azərbaycan” oldu. Bu şeir Səməd Vurğunun Vətənə məhəbbətinin etirafı idi. Vətən haqqında deyilmiş ən gözəl himn kimi səslənən bu şeirdəki “Ayrılarmı könül candan?” kimlərəsə ünvanlanmış ritorik sual deyil, şairlə Vətən arasında əhdi – peyman idi. Azərbaycan Vurğuna qədər heç bir şeirdə bu qədər bütöv, bu qədər tam olmamışdır. Bu şeiri əzbərdən bilməyən azərbaycanlı tapılmaz. Bu şeir adi şeir deyil, nəğmədir, xalqın adından deyilmiş himndir. Summary LOVE OF THE HOMELAND IN SAMAD VURGUN'S POETRY Hd.tch.P.E.Guliyeva The literary and artistic heritage of Samad Vurgun has not been fully studied, the rich archive of the poet has not been studied on the basis of historical and scientific principles. Despite the fact that almost fifty years have passed since the death of Samad Vurgun, the rich literary and artistic heritage of the poet is becoming more and more native, the simplicity, depth and wisdom in poetry make a wonderful impression on the reader. The strength, power and power of Samad Vurgun's art is Filologiya məsələləri, № 5, 2021 – 301 – connected with the life, life, folklore, in a word, its roots. The poet loved his people and homeland, considered himself a part of the people, a member of the Motherland, and was proud of it.The main factors that make Samad Vurgun a great and genius artist of his time are the fact that his art grew out of the land of the people and benefited from the most advanced ideas of the century. In Samad Vurgun's poetry, the love of the Motherland and the people has always been glorified with inspiration. When talking about the greatest merits of Samad Vurgun's poetry, first of all, the example of citizenship, feelings of patriotism come to mind.Samad Vurgun was a poet of great ideals, human ideas as a translator of the people's spirit. The first great turning point in the work of the poet, who came to the world of poetry with the motives of bitter and sweet love, was "Azerbaijan". This poem was a confession of Samad Vurgun's love for the Motherland. In this poem, which sounds like the most beautiful anthem about the homeland, "Are the hearts separated from the soul?" It was not a rhetorical question addressed to anyone, but a covenant between the poet and the Motherland. Before Azerbaijan Vurgun, no poem was so complete, so complete. There is no Azerbaijani who does not know this poem by heart. This poem is not an ordinary poem, but a song, an anthem sung on behalf of the people. Резюме ЛЮБОВЬ К РОДИНЕ В ПОЭЗИИ САМЕДА ВУРГУНА Ст.пр.П.Е.Кулиева Литературно-художественное наследие Самеда Вургуна изучено не до конца, богатый архив поэта не изучен на основе исторических и научных принципов. Несмотря на то, что со дня смерти Самеда Вургуна прошло почти пятьдесят лет, богатое литературное и художественное наследие поэта становится все более родным, простота, глубина и мудрость поэзии производят на читателя прекрасное впечатление. Сила, мощь и мощь искусства Самеда Вургуна связано с жизнью, бытом, фольклором, словом, его корнями народа, которому оно принадлежит. Поэт любил свой народ и Родину, считал себя Yüklə 5,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|