Filologiya məsələləri, №5, 2021 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI 
M. FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU 
FİLOLOGİYA 
MƏSƏLƏLƏRİ 
№ 5 
Toplu Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında 
Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiy-
yata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi, №13). 
Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu 
nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir. Reyestr №3222. 
«Елм вя тящсил» 
Бакы – 2021

---

РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Иса Щябиббяйли, академик Теймур 
Кяримли, akademik Мющсцн Наьысойлу, akademik Низами Ъяфяров, академик 
Rafael H
üseynov,
АМЕА-нын мцхbир цзвц, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. 
Ябцлфяз Гулийев, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. F
ə
xr
ə
ddin Veys
ə
lli, фilologiya 
elml
əri doktoru, 
проф. Гязянфяр Казымов, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Рцфят 
Рцстямов фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. 
Ə
sg
ə
r R
ə
sulov, фilologiya elml
əri 
doktoru, 
проф. Надир Мяммядли, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Мясуд Мащ-
мудов, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Ябцлфяз Ряъябли, фilologiya elml
əri 
doktoru, 
проф. Ъялил Наьыйев, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. 
İ
smay
ı
l M
ə
mm
ə
dli, 
фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Nizami Xudiyev, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. 
H
ə
bib Z
ə
rb
ə
liyev, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф.
İ
lham Tahirov, фilologiya 
elml
əri doktoru, 
проф. Tofiq Hac
ı
yev, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Sevil Meh-
diyeva, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Buludxan X
ə
lilov, фilologiya elml
əri 
doktoru, 
проф. Мцбариз Йусифов, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Гязянфяр 
Пашайев, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Камиля Вялийева, фilologiya elml
əri 
doktoru, 
проф. Азадя Мусайева, фilologiya elml
əri doktoru
Pa
ş
a K
ə
rimov, 
фilologiya 
üzrə fəlsəfə doktoru, 
dos. Нязакят Мяммядли 
Redaktor: академик Теймур Кяримли
Burax
ı
l
ış
a m
ə
sul: filologiya elml
ə
ri doktoru, professor Надир Мяммядли 
Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2021, №5 
ISSN 2224-9257 
© ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2021 
www. filologiyameseleleri.com 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
3
DİLÇİLİK
QARA MƏŞƏDİYEV 
filologiya elmləri doktoru, professor 
Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı 
Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant № EİF/MQM/Elm-
Təhsil-1-2016-1(26)-71/07/5-M-23
AZƏRBAYCAN DİLİ DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ CİNGİLTİLİ 
SAMİTLƏRLƏ CİNGİLTİLİ SAMİTLƏRİN ƏVƏZLƏNMƏSI HADİSƏSİ 
VƏ ONUN ÜMUMTÜRK DİLLƏRINDƏ QARŞILIĞI 
Xülasə 
İstər Azərbaycan dili dialekt və şivələrində cingiltili samitlərlə cingiltili 
samitlərin əvəzlənməsi hadisəsi, istərsə də ümumtürk dillərində müşahidə olunan bu 
tipdən olan fonetik hadisələr qohum dillərdə qanunauyğun şəkildə baş verir. Məhz 
buna görə də dilçilik elmində və onun bir şöbəsi olan dialektologiyada nitqin səs 
quruluşu inkişafını idarə edən fonetik qanunlar və hadisələr fəaliyyət göstərir. 
Qohum dillərin fonetik quruluşunun bilavasitə özünəməxsus əlamətləri vardır və 
cingiltili samitlərlə cingiltili samitlərin əvəzlənməsi hadisəsi də bu əlamətlərdən 
birini səciyyələndirir. Cingiltili samitlərlə cingiltili samitlərin əvəzlənməsi hadisəsi 
Azərbaycan dilinin dialekt fonetikasında meydana çıxmış innovasiyalardan biridir və 
bu innovasiyalar məqalədə qohum dillərlə müqayisəli şəkildə şərh edilir. 
İstər Azərbaycan dili şivələrində cingiltili samitlərlə cingiltili samitlərin 
əvəzlənməsi hadisələri və istərsə də ümumtürk dillərində bunlarla paralelliktəşkil 
edən fonetik hadisələr hər bir ədəbi dildə və ya şivədə dillərin tarixi təkamülünün 
məhsuludur. Cingiltili samitlərin cingiltili samitlərlə əvəzlənməsi hadisəsi bir dilin 
inkişafının müxtəlif dövrlərində və ya qohum dillər arasında səslərin uyğunluğunu 
müəyyənləşdirir və dillərin qohumluq problemlərini başa düşmək üçün bunların 
hərtərəfli şəkildə öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. 
Açar sözlər: 
cingiltili, dialekt fonetikası, qohum dillər, müqayisə, 
inteqrasiya, qarşılıq 
Aktuallıq. 
Müqayisə edilən dillərin dialekt fondu və ədəbi dil materialları 
göstərir ki, cingiltili samitlərin cingiltili samitləri əvəz etməsi hadisəsi uzun tarixi 
inkişaf nəticəsində meydana çıxmışdır. İzoqlas təşkil edən bu hadisələrin tarixinin, 
müasir vəziyyətinin öyrənilməsində dialektlərin müstəsna əhəmiyyəti vardır. 
Cingiltili samitlərin cingiltili samitləri əvəz etməsi hadisəsi az və ya çox dərəcədə 
müxtəlif dövrlərin yazılı abidələrində əks olunmuşdur. Dialekt və yazılı abidələrin 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
4
faktlarına əsaslanaraq, ümumtürk dillərində cingiltili samitlərin cingiltili samitləri 
əvəz etməsi hadisələrinin araşdırılması olduqca aktuallıq kəsb edən məsələlərdən 
biridir.
Giriş:
Azərbaycan dili şivələrində səs əvəzlənməsinin bir qrupunu cingiltili 
samitləri cingiltili samitlərin əvəz etməsi təşkil edir və belə fonetik hadisəyə bəzi 
türkcələrin ya ədəbi dillərində, ya da dialektlərində təsadüf olunur və bunları 
aşağıdakı kimi nəzərədən keçirmək olar: 
y
>
d.
Bu fonetik hadisəyə Azərbaycan dilinin Zəngilan, Oğuz, Çəmbərək, 
Tovuz, Qazax şivələrində rast gəlinir. Məs: 
denə “yenə”, dumru “yumru”, dumru- 
dumru “yumru-yumru”, adax “ayax”
və s.
İ.Kazımov türkcələrdə y-dan digər səslərə keçid istiqamətlərini 
müəyyənləşdirərkən 
y
-dan 
d
-yə keçid hadisəsinə də nəzər salır və bu fonetik 
hadisənin Altay dilində də mövcud olduğunu xarakterizə edir və iki nümunə verir: 
yol (Azərbaycan, türk) – dol (Altay) (1, 101).
E.Əzizov türk dillərində 
y
>
d
fonetik hadisəsini həm qədim abidələr, həm 
dialekt materialları əsasında izləmişdir: “Türk dillərinin yazılı abidələrində söz 
ortasında 
y
səsinin mövqeyində 
d
samiti izlənmişdir. Orxon abidələrində (VII-IX 
əsrlər) 
adak “ayak”, adğır “ayğır”, adığ “ayı”, yadağ “piyada”, kädin “geyim”; 
qədim uyğur abidələrində (X-XII əsrlər) adak “ayak”, adğır “ayğır”, ödgü “yaxşı”, 
b
ä
dük “böyük”, kuduk “quyu” (3, 287-288)”. 
Bu fonetik xüsusiyyət “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində bir sözlə müşahidə 
edilmişdir: 
qadın “qayın”.
Söz ortasında qədim 
d
samitinin işləndiyi mövqedə Azərbaycan dilində 
y 
səsi 
işlənir: ayaq, ayı, ayğır, böyük və s. Azərbaycan danışıq dili 
y
dialektinə istinad 
etdiyindən qədim “
d
” dialektinin əlaməti dilimizə ancaq relikt şəklində qalmışdır. 
Azərbaycan dili şivələrində 
y
>
d 
hadisəsinə həm söz əvvəlində, həm də söz ortasında 
təsadüf edilir: 
denə, dumru (Zəngilan), dumrux (Tovuz, Qazax), dumru-dumru 
(Təbriz), adax “uşağın ilk addımları” (Ağdaş, Şuşa, Bərdə, Ağcabədi, Gəncə, 
Qazax), adax-adax “addım-addım”, “yavaş-yavaş” (Ağdam), adax-çiçə “uşağın ilk 
addımları” (Füzuli), dadax (Gəncə) “uşağın ilk addımı”. 
Söz əvvəlində incələşmiş 
d
samitinin işlənməsi Altay dilinin cənub dialektinə 
xasdır: d”an “yan”. Söz ortaasında
d
samitinin işlənməsi isə xalac, Tuva və tofolar 
dilləri üçün səciyyəvidir: 
adak-hadak
(ayak) (xalac), 
adak
“aşağı, aşağı hissə” 
(Tuva), 
adak 
“tüfəngin təstəyi” (tofolar) (7, 74-75).
y
>
z
. İ.Bayramov qeyd edir ki, “bu fonetik hadisə şivələrimizdə geniş 
yayılmamışdır. 
y
>
z
əvəzlənməsi Cəbrayıl rayonunun Sirik kənd şivəsində, Qərbi 
Azərbaycanın Çəmbərək və Karvansaray şivələrində müşahidə olunur. Məs: 
zambız 
“yambız”, ənax “yanaq”, ənman “yaman” (Cəbrayıl), zarnax “yarnax-yarğun” 
(Çəmbərək) (4, 138-139)”. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
5
H.A.Bascakov yazır ki, müasir türk dilləri içərisində söz əvvəlində 
y
>
z
hadisəsi qaraçay-balkar dilinin balkar (malkar) dialektinin səciyyəvi xüsusiyyətidir. 
Türk dillərindəki söz əvvəlindəki
y
səsinə bu dialektdə 
z
səsi uyğun gəlir
: züz “yüz”, 
zil “il” (5, 153), zol “yol”, zaz “yaz”, zer “yer” (6, 67)
. N.Hacıyeva qeyd edir ki, 
qaraçay-balkar dilinin Xulan-bezengin dialektində söz əvvəlində 
y
>
z
paralelliyi də 
var: əriz//yüz, zol//yol (6, 68). Türk dillərinin tarixində başlanğıc y-nın təkamülünü 
nəzərə alan dialektoloq E.Əzizov belə qənaətə gəlir ki, Cəbrayıl rayonunun Sirik 
kənd şivəsində söz əvvəlində özünü göstərən 
y
>
z 
hadisəsi başlanğıc 
y
-nın uğradığı 
fonetik dəyişikliyin nəticəsi kimi meydana çıxmışdır: 
y
>
c, dz
>
z
. Söz əvvəlində 
y
>
z 
hadisəsi əsasən qaraçay-balkar dilinin, qismən isə Azərbaycan dilinin şivələri üçün, 
bir sözlə türk dillərinin Qafqaz arealı üçün səciyyəvidir (2, 75-76). 
b
>
m.
Bu səs keçidinə Azərbaycan dilinin əksər şivələrində rast gəlinir. Məs: 
munladı “banladı” (Tovuz, Qazax, Çəmbərək), munın “bunun” (Şəki), munı 
“bunu” (Quba), muna “buna” munnan “bundan” (Naxçıvan, Ordubad), məhanə 
“bəhanə”, munu “bunu”, mahna “bəhanə” (Şəki, Çəmbərək). 
b
>
m
keçidi həm oğuz, həm də qıpçaq dili üçün səciyyəvidir. M.Kaşğari qeyd 
edir ki, oğuzlar, qıpçaqlar, suvarlar söz əvvəlindəki 
м-m b
-ya çevrilər. Məsələn, 
türklər mən bardım, onlar mən bardum, türklər şorbaya мün, onlar bün deyirlər (7, 
67). 
b
səsinin 
м
səsinə keçməsi hadisəsi “Oğuznamə” də (XIII əsr) və qədim 
uyğur yazılarında da var: мoz “boz”, мüyüz “buynuz” (2, 103). 
Bu fonetik hadisənin qədimliyindən bəhs edən Ə.Tanrıverdi göstərir ki, 
“Kitabi-Dədə Qorqud”da 
b
>
м
əvəzlənməsi “bu” işarə əvəzliyində özünü göstərir. 
Belə ki, ismin hal kateqoriyasının şəkilçilərini qəbul etmiş “bu” əvəzliyi “Dastan”da 
мunu
ŋ
(əslində мuni
ŋ
) (Mərə qocalar мuni
ŋ ölüm n
ədəndir?) ma
ŋa (ş
əxs 
əvəzliyidir
) (Görildi, növb
ət gerü-ma
ŋa 
gəldi),
nunu (...ekindü v
əqtimuni ma
ŋa 
çevir
əsiz, yiyəyim
) ş
əklindədir (8, 38).
Bu fonetik xüsusiyyətə Türkiyə türkcəsində, qazax, başqırd, qırğız, özbək, 
tatar, uyğur dillərində həm söz əvvəlində, həm söz ortasında rast gəlmək olur. Məs: 
yazma (türk) – yazba (qazax), bənövşə (Azərbaycan) – menekşe (türk), мiləbi 
(başqırd) – binapsa (qırğız), binəfşə (özbək), мiövşə (tatar), benevşe (türkmən), 
binəpsə (uyğur). 
n
>
l: n
səsinin 
l
səsi əvəz etməsi Azərbaycan dili şivələrində az təsadüf 
olunan fonetik hadisələrdən biridir və bu hadisəyə Qazax və Təbriz şivələrində rast 
gəlinir. Bu vəziyyət türkcələrdə də az miqdarda sözlərdə özünü göstərir. “
l 
samiti 
əslində, məxrəc etibarilə
n
samitinə daha yaxındır. Lakin türk dillərində 
l-n
samitlərinin keçidinə dair faktlar çox məhduddur. Bu da ondan irəli gəlir ki, həmin 
samitlər söz əvvəlində işlənmə intensivliyinə malik deyildir. Mövcud sözlər 
kəmiyyətcə az olduğuna görə onlar əsasən müstəqil məna üzrə işlənir. Buna görə də 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
6
nitq variantları yaranması ehtimalı bəzi alınmalarda təsadüf edilir. Məs: nəçənnik-
leçennik” (1, 92). 
Söz tərkibində 
n
səsi
l
səsini öz təsiri altına alaraq dəyişdirir və belə vəziyyət 
Azərbaycan dili dialkt və şivələri üçün xarakterik olsa da, qaqauz türkcəsində ədəbi 
dil norması sayılır. Məs:
samanlıq (Azərbaycan) 
<
samannık (qaqauz), dəyişilsinlər 
(Azərbaycan) 
< d
əyişilsinnar (qaqauz) və s.
b
>
v
. İ. Bayramov qeyd edir ki, bu fonetik hadisə İraq-türkmən ləhcəsində 
özünü göstərir. Məs: ba
ğvan “bağban”, bağvançı “bağbançı”, savaş “sabaş”, külvə 
“kəlbə” (2, 143)
. Bununla yanaşı bu səs keçidinə Azərbaycan dilinin Qərb qrupu 
şivələrində də təsadüf olunur.
b
>
v
səs keçidinə türk, başqırd, tatar, uyğur dillərində də rast gəlmək olur. “
B 
kipləşən, qoşadodaq, 
v
isə novlu, dodaq-dil samitidir. Türkcələrdəki əvəzlənmələr də 
bu fərqlər aydın şəkildə görünür. Məs: 
barbar (türk, Azərbaycan), varvar (başqırd, 
tatar, uyğur). Varmak, vermək, var
sözlərindəki 
v
samiti başqırd dilində b səsinə 
çevrilir: 
bar –bir - bar”( 1, 83). 
r
>l:
Bu samit əvəzlənməsi Azərbaycan dilinin Qazax, Tovuz, Bakı, Quba, 
Çəmbərək, Naxçıvan dialekt və şivələri üçün səciyyəvidir. Məs: 
xəlbir 
<
xəlvir 
(Şəki), xəncəl
>
xəncər, əngir
>
əncir (Quba, Naxçıvan), həsil “həsir”, külk “kürk” 
(Dərbənd), üzəllik “üzərrik” (İraq) və s. 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində olduğu kimi, türk, türkmən, qazax, 
özbək, xakas, başqırd, xakas türkcələrində də r
>l 
səslərinin əvəzlənməsinə rast 
gəlinir. Məs: 
güləş (Azərbaycan)– kürüş (qədim abidələrdə), güreş (türk), qoreş 
(türkmən), küreş (qazax), kuraş (özbək), kürəş (uyğur), köreş (tatar). Körəş 
(başqırd), xürəj (tuva), küreş (xakas).
Tarixilik prinsipini nəzərə almadan 
Azərbaycan dilində 
güləş
sözünün morfoloji quruluşunu düzgün 
müəyyənləşdirilmədiyini xarakterizə edən İ.Kazımov yazır ki, təkcə Azərbaycan 
dilində 
l
səsi ilə yazılan 
güləş
sözü o biri müqayisə edilən türk dillərində 
r
səsi ilə 
gerçəkləşir. Hiss olunur ki, sözün kökü məzmunundan da göründüyü kimi, güclü, 
gur, gurultulu, sıx, qatı semantikasını ehtiva edən “kür” sözü ilə əlaqədardır.
Oxşar semantikalı sözlərdə Azərbaycan dilində 
l,
digər türkcələrdə r 
elementlərindən istifadə yalnız qeyd edilən sözlə lokallaşmır, bu fonetik hadisə qeyri 
sözlərdə də müşahidə olunmaqdadır” (1, 97). 
y
>v: y
s
əsinin 
v
səsi ilə əvəzlənməsi əsasən cənub qrupu şivələrimiz üçün 
xarakterik fonetik hadisədir. Bu fonetik hadisə Naxçıvan qrupu şivələrində, Cənubi 
Azərbaycanın Təbriz, Zəncan şivələrində geniş yayılmışdır. Məs: 
gövərti “göyərti”, 
gövərmək “göyərmək”, sovuq “soyuq”, şüvüt “şüyüt”, gövərçin “göyərçin” (9, 55). 
y>v 
keçidinə Azərbaycan dilinin şivələri ilə yanaşı Türkiyə, türkmən, qazax, 
qırğız türkcələrində də rast gəlinir. Məs: soyuq (Azərbaycan), suyuk (qazax, qırğız), 
suvuk (türkmən), cıvık (türk) (1, 101). 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
7
y>n. 
Bu fonetik hadisə həm Azərbaycan dili dialekt və şivələrində, həm də 
qohum türkcələrdə təsadüf olunur. 
y>n
əvəzlənməsinə Quba, Dərbənd, İraq-türkman 
şivələrində və eyni zamanda Türkiyə türkcəsində, başqırd, özbək, tatar, türkmən, 
uyğur dillərində rast gəlinir. Məs: 
in “iy”( Quba, Dərbənd), künneg “köynək” ( 
Quba), nanlış “yalnış” (İraq); yayın (Azərbaycan, türk ), nəsr, neşr (başqırd, 
özbək, tatar, türkmən, uyğur) (2, 152; 1, 101).
n >g:
Azərbaycan dili dialekt və şivələrində bu səs keçidi geniş yayılmışdır 
və bu səs keçidinə Dərbənd, İraq ləhcələrində təsadüf olunur. Məs: 
ögdə “öndə” 
(Dərbənd), ögündə “önündə”. 
Türk dilində “çan”, Azərbaycan dilində 
“ə
ŋ
g”
sözlərinin sonundakı n, ng 
samitləri türcələrdə sağır nunla yazılır: 
san (başqırd), çan, can (özbək, tatar, 
türkmən, uyğur) (1, 94). 
Metod.
Məqalədə qarşılaşdırma-tutuşdurma metodu tətbiq olunmuşdur. 
Nəticə.
İstər Azərbaycan dili şivələrində cingiltili samitlərlə cingiltili 
samitlərin əvəzlənməsi hadisələri və istərsə də ümumtürk dillərində bunlarla 
paralelliktəşkil edən fonetik hadisələr hər bir ədəbi dildə və ya şivədə dillərin tarixi 
təkamülünün məhsuludur. Cingiltili samitlərin cingiltili samitlərlə əvəzlənməsi 
hadisəsi bir dilin inkişafının müxtəlif dövrlərində və ya qohum dillər arasında 
səslərin uyğunluğunu müəyyənləşdirir və dillərin qohumluq problemlərini başa 
düşmək üçün bunların hərtərəfli şəkildə öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Ədəbiyyat 
1.
Kazımov İ. Müasir türk dillərinin müqayisəli fonetikası. I cild, “Elm və təhsil”, 
Bakı, 2011. 
2.
Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. “Elm və təhsil”, Bakı, 2016. 
3.
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. М., 
Наук, 1984. 
4.
Bayramov İ. Azərbaycan dili şivələrinin fonetikası. “Elm və təhsil”, Bakı, 2016. 
5.
Баскаков Н.А. Тюркские языки. М., Изд-во восточной литературы, 1960. 
6.
Гаджиева Н.З. Тюркоязычные ареалы Кавказа. М., Наука, 1979. 
7.
Kaşğari M. “Divani-lüğət-it-türk”. I cild, Bakı, 2016. 
8.
Tanrıverdi Ə. “Kitabi-Dədə Qorqud” və Qərb ləhcəsi, Bakı, ADPU, 2002. 
9.
Məmmədli M. Azərbaycan dilinin Təbriz dialekti, Bakı, 2007.

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
8
ГАРА МАШАДИЕВ 
ЯВЛЕНИЕ ЗАМЕНЫ ЗВОНКИХ СОГЛАСНЫХ НА ЗВОНКИЕ 
СОГЛАСНЫЕ В АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ДИАЛЕКТАХ И ГОВОРАХ И 
ЕГО СООТВЕТСТВИЕ В ОБЩЕТЮРКСКИХ ЯЗЫКАХ 
РЕЗЮМЕ 
Как в диалектах, так и в говорах азербайджанского языка явление замены 
звонких согласных на звонкие согласные, а также фонетические явления этого 
типа, наблюдаемые в общетюркских языках, регулярно происходят в 
родственных языках. Вот почему в лингвистике и диалектологии, являющейся 
ее отраслью, существуют фонетические законы и явления, которые управляют 
развитием звуковой структуры речи. Фонетическая структура родственных 
языков имеет свои особенности, и явление замены звонких согласных на 
звонкие согласные также характеризует одну из этих особенностей. Феномен 
замены звонких согласных на звонкие согласные является одним из 
нововведений в диалектной фонетике азербайджанского языка, и эти 
нововведения трактуются в статье в сравнении с родственными языками. 
И случаи замены звенящих согласных в азербайджанских диалектах, и 
фонетические события, которые идут параллельно с ними в общетюркских 
языках, являются продуктом исторической эволюции языков в каждом 
литературном языке или диалекте. Феномен замены звенящих согласных на 
звонкие согласные определяет совместимость звуков на разных этапах 
развития языка или между родственными языками, и важно изучить их 
всесторонне, чтобы понять проблемы родства. 
Ключевые слова: звонкий, диалектная фонетика, родственные 
языки, сравнение, интеграция, взаимность. 
GARA MASHADIEV 
THE PHENOMENON OF REPLACING VOICED CONSONANTS 
WITH VOICED CONSONANTS IN AZERBAIJANI DIALECTS AND 
ACCENTS AND ITS CORRESPONDENCE IN COMMON TURKIC 
LANGUAGES 
SUMMARY 
Both in dialects and accents of the Azerbaijani language, the phenomenon of 
replacing voiced consonants with voiced consonants, as well as phonetic phenomena 
of this type observed in common Turkic languages, regularly occur in related 
languages. That is why in linguistics and dialectology, which is its branch, there are 
phonetic laws and phenomena that govern the development of the sound structure of 
speech.The phonetic structure of related languages has its own characteristics, and 
the phenomenon of replacing voiced consonants with voiced consonants also 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
9
characterizes one of these features. The phenomenon of replacing voiced consonants 
with voiced consonants is one of the innovations in the dialectal phonetics of the 
Azerbaijani language, and these innovations are interpreted in the article in 
comparison with related languages. 
The events of the substitution of clinking consonants in Azerbaijani dialects 
and the phonetic events that run parallel to them in all-Turkic languages are the 
product of the historical evolution of languages in every literary language or dialect. 
The phenomenon of replacing clinking consonants with clinking consonants 
determines the compatibility of sounds at different stages of development of a 
language or between related languages, and it is important to study them thoroughly 
in order to understand the problems of kinship. 
Key words: voiced, dialectal phonetics, related languages, comparison, 
integration, reciprocity. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: f.e.d. prof. Mahirə Hüseynova 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
10
MAHİRƏ HÜSEYNOVA 
filologiya elmləri doktoru, professor 
Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı 
Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant № EİF/MQM/Elm-
Təhsil-1-2016-1(26)-71/07/5-M-23
AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ ELİZİYA 
(SƏS DÜŞÜMÜ) HADİSƏSİ VƏ ONUN ÜMUMTÜRK DİLLƏRİNDƏ 
QARŞILIĞI 
XÜLASƏ 
Azərbaycan dilinin bəzi dialekt və şivələrdə özünü göstərən eliziya fonetik 
hadisəsinə aydınlıq gətirsə də, bu hadisənin qohum türkcələrlə müqayisəli aspektdə 
araşdırılmasına hərtərəfli şəkildə yanaşılmamışdır. Halbuki, ümümtürk dillərində və 
ya dialektlərində də səs düşümü hadisəsi müəyyən hallarda müşahidə olunur və 
onların bəziləri eyniyyət təşkil etsə də, bəzi fərqli cəhətlərlə özünü göstərir. Eliziya 
hadisəsinin qohum türkcələrdə mahiyyəti bundan ibarətdir ki, sözün qovuşması, 
qoşulması və eləcə də sözə şəkilçilərin bitişdirilməsi nəticəsində əmələ gələn 
çoxhecalılığı azaltmaqdan ötrü, yəni çoxhecalı sözü az hecalı söz halına salıb 
tələffüzü asanlaşdırmaq üçün sözün, yaxud şəkilçinin tərkibindən müəyyən hecanın 
əsasını təşkil edən bu və ya digər sait və ya samit səs düşür və məqalədə əsasən bu 
məsələlər təhlil süzgəcindən keçirilir. 
Azərbaycan dili dialekt və şivələrində sözün qoşulması və sözə şəkilçi 
bitişdirilməsi nəticəsində eliziya hadisəsi baş vermişdir ki, belə bir xüsusiyyətə 
müqayisə etdiyimiz türkcələrin həm ədəbi dillərində, həm də dialektlərində rast 
gəlmək olur. Müqayisə edilən dillərin və ya dialektlərin bəziləri özgə dil mühitində 
yerləşməsinə baxmayaraq səs düşümü istiqamətində də öz qədimliyini qoruyub 
saxlamışdır və bunların hərtərəfli şəkildə tədqiq edilməsi türkcələrin bir-birilə nə 
qədər yaxın olduğunu sübuta yetirən fonetik qanun və hadisələrdəndir. 
Açar sözlər:
eliziya, səs düşümü, dialekt, ümumtürk dilləri, sait və samit səs 
düşümü 
Aktuallıq.
Eliziya hadisəsi ayrı-ayrı dialekt və şivələrə məxsus müxtəlif 
leksik vahidlərdə özünü qabarıq şəkildə büruzə verir. Səs düşümü hadisəsi baş 
vermiş leksik vahidlər dialektlərdə və ya ümumtürk dillərində müvazi şəkildə 
işlənməkdədir. Aydın məsələdir ki, səs düşümü hadisəsinin Azərbaycan dialekt və 
şivələrində necə əks olunması, hansı qəbildən olan leksik vahidlərdə və morfoloji 
göstəricilərdə özünü göstərməsi və onların qohum dillərin dialektləri ilə müqayisəsi 
olduqca aktuallıq kəsb edən məsələlərdəndir. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
11
Giriş.
Ümumtürk dillərinin dialekt və şivələrində saitlərin düşümü hadisəsi 
həm vurğu, həm də sözlərin birləşməsi ilə izah edilir və bu hadisə sözün vurğusuz 
hecasında, vurğunun əsasdan şəkilçiyə keçməsi prosesində və sözlərin birləşməsi 
nəticəsində baş verir. Azərbaycan dilinin Bakı, Şəki, Muğan, Quba, Naxçıvan, 
Ordubad, Culfa, Şərur, Şahbuz, Qazax, Zəngilan dialekt və şivələrində sözün 
vurğusuz hecasında çox qapalı sait düşür ki, bu da ən çox alınma sözlərdə özünü 
göstərir. Məs: 
xəznə < xəzinə, Xəccə< Xədicə, hökmət < hökumət, mərfət < mərifət. 
quy < quyu
və s. Azərbaycan dilinin Qazax, Qarabağ, Gəncə, Naxçıvan, Ordubad, 
Şəki, Bakı, Şirvan, Muğan, Zəngilan və s. dialekt və şivələrində vurğununəsadan 
şəkilçi və ya o biri söz üzərinə keçməsi ilə sait düşümü hadisəsi baş verir. Məs: 
noğlun noğulun, ağza ağıza, soyğun soyuğun, qaynata qayınata və s. sözlərin 
birləşməsi nəticəsində saitlərin düşməsi hadisəsi Azərbaycan dilinin Bakı, Şəki, 
İsmayıllı, Muğan , Qobustan, Ordubad, Culfa, Qarabağ, Qazax dialekt və şivələrində 
bunun üç tipi geniş yayılmışdır. 
İki sözün birləşməsi nəticəsində saitlərin düşməsi hadisəsi ümumtürk 
dillərində və dialektlərində də geniş yayılmışdır. Başqırd dilində: 
karat < kara at, 
korutın < koroutın “quru odun”, alnaşanım “ mən alma yedim”; alayğız ala ayğır, 
harmay ”ərinmiş yağ”, aryak < arı yak “ o biri tərəf”. 
Başqırd dilində səs düşümü 
hadisəsinin bu kimi tipləri onun ədəbi dilinə də keçmişdir: 
Başqırd dilinin dialektlərində 
Başqırd ədəbi dilində
Azərbaycan dilində 
Olatay 
öləsəy 
almağas 
olo atay 
olo əsəy 
almağaş 
baba 
nənə 
alma ağacı
(13, 299-300) 
Türkiyə türkcəsinin dialektlərində sözlərin birləşməsi nəticəsində saitlərin 
düşümü hadisəsinə dair sxem: 
Türkiyə türkcəsinin dialektlərində 
Türkiyə türkcəsinin ədəbi dilində 
Kalalti 
eyyoldu 
karüzüm 
kirmiziüzüm 
kala alti 
iyi oldu 
kara üzüm 
kirımızı üzüm 
F. Zeynalov yazır ki, türk dilində iki samitin yan-yana işlənməsi daha çox 
alınma sözlərdə müşahidə olunur. Bunun qarşısını almaq üçün (Azərbaycan dilində 
də bu belədir) samitlər arasına bir sait əlavə olunur. Məs.: 
şehr - şehir - şəhər, asl - 
asil - əsl
və s. Bu sözlər şəkilçi qəbul edib dəyişərkən, yenə də əslində olmayan sait 
düşür və samitlər bu halda yenə də qoşalaşır. Məs: 
sehrli, aslı 
və s. (12, 129) 
Türkcələrin həm ədəbi dillərində, həm də dialekt və şivələrində daha çox
q, k, 
l,m, n, t 
samitlərinin düşməsi müşahidə olunur. 
Q, k
samitləri əsasən, sonor 
samitlərdən sonra işləndikləri sözdə düşür. Ancaq bu daimi xarakter daşımır, belə ki, 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
12
həm ədəbi dildə, həm də dialektlərdə hələ də bu tip fonetik qəliblər qalmaqdadır. 
Məs.: 
elek (ədəbi dildə) – elqek (dialektlərdə), orok (ədəbi dildə) – oqroq “oraq”, 
(dialektlərdə), tarak (ədəbi dildə) – taqraq (dialektlərdə) (13, 301)
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində, o cümlədən türkcələrin ədəbi 
dillərində və dialektlərində eliziya (səs düşümü) hadisəsi geniş yayılmışdır. Eliziya 
hadisəsi ümumtürk dillərində qədim fonetik hadisələrdəndir və qohum dillərdə bu 
fonetik hadisəyə sözlərin müxtəlif yerlərində təsadüf edilir. M.Şirəliyevin fikrincə,
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində saitlərin düşümü hadisəsinə üç halda 
təsadüf olunur: 1) sözün vurğusuz hecasında; 2) vurğunun əsasdan şəkilçiyə keçməsi 
hallarında; 3)sözlərin birləşməsi nəticəsində (1, 67). İ.Kazımov qeyd edir ki, ... səs 
düşümünün söz daxilində yaranması, başlıca olaraq, səslərin tutduqları mövqe və 
münasibətlə, həmçinin də səslərin güc iyerarxiyası ilə əlaqədardır. Belə ki, nitq 
prosesində bəzi səslər gücünü itirir və əvvəlki mövqeyində qala bilmir. Səslərin 
düşümü nəticəsində sözlər sadə şəkil alır və prosesdə “artıqlıq” deyilən qüsur aradan 
qaldırılır. Əvvəlcə nitq daxilində əmələ gələn bu hadisə sonradan dil normasına 
çevrilir. B.Xəlilov göstərir ki, sözlərə söz qoşulduqda, eləcə də şəkilçi artırıldıqda 
səslərdən biri düşür. Buna səsdüşümü hadisəsi deyilir. Səsdüşümü hadisəsi həm 
saitlərin, həm də samitlərin düşümü ilə bağlıdır (3, 138). 
Vurğunun yerdəyişməsi nəticəsində saitin düşməsi hadisəsi Azərbaycan 
dilinin əksər dialekt və şivələrində müşahidə edilən fonetik hadisədir və bu hadisə 
bütün türkcələrə də xasdır. 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində: 
boyun-boynu-boynumuz; oğul-
oğlu-oğlumuz; ağız-ağzı
və s.
Tuva dilində: 
arın-arnı; oyun>oyna
; qırğız dilində ayıl-aylı, kiyim-kiyli; 
qumuq dilində
: burun-burnu, avuz-avzun, boyun-boynum
; türk dilində: 
gönl+ünüz, 
oğli, oyun+oyna
, türkmən dilində: 
eqihim+eqhim, sıqır- şıqrım: özbək dilində: 
úğılı-úğlú, oğzim, burun+burni (
1, 68). 
Azərbaycan ədəbi dilində və ya dialektlərində, o sıradan türkcələrdə “... istər 
saitlərin, istərsə də samitlərin düşümü onu göstərir ki, səsdüşümü hadisəsi 
çərçivəsindən çıxaraq qanuniləşir. Səsdüşümü hadisəsi tələffüzdə samitlərin düşməsi 
ilə də özünü göstərir: 
möhkəm-mökəm, sərbəst-sərbəs, dost-dos, möhtərəm-
mötərəm, dürüst-dürüs 
və s. Sonu 
xt
səs birləşməsi ilə qurtaran sözlərə samitlə 
başlayan şəkilçi qoşulduqda nitq zamanı 
xt
səs birləşməsindəki
t
samiti düşür: 
vaxt, 
vaxdır, taxt-taxdır
. Tarixən əvvəlində 
y
samiti olan 
yigid, yalov, yıldırım, yılən, yüz
və s. sözlərdə 
y
samiti fonoloji-akustik cəhətdən zəif olduğundan düşmüşdür: 
igid, 
alov, ildırım, ilxı, üz
və s. Azərbaycan dilində tarixən sözün əvvəlində 
y
samiti 
işlənən sözlərdə y samitinin düşməsi aşağıdakı hallarda özün göstərir: 
a)
y
samiti açıq saitdən əvvəl gəldiyi sözlərdə düşmüşdür: 
yalov-aloy.
Azərbaycan dilinin bəzi dialekt və şivələrində 
alov
sözü 
yalov
kimi deyilir. Oğuz 
qrupu türk dillərinə daxil olan qaqauz və türkmən dillərində söz əvvəlində 
y
samiti 
düşməmiş, özünü qoruyub saxlamışdır: 
yalın
(Azərbaycan dilində). Əvvəl qeyd 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
13
etdiyimiz kimi, Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində sözün əvvəlində 
y
samitinin 
qorunub saxlanılması halına da təsadüf olunur: 
yalov//yaloy
(alov mənasında). 
b)
y
samiti qapalı saitlərdən əvvəl gəldiyi sözlərdə düşmüşdür: 
yiğid-igid, 
yüz-üz, yılan-ilan
və s. Bu hal (yəni sözün əvvəlində 
y
samitinin düşməsi) açıq 
saitlərə nisbətən qapalı saitlərdən əvvəl daha güclü şəkildə özünü göstərir. Oğuz 
qrupu türk dillərində 
y
samiti qapalı saitdən əvvəl düşməmiş, özünü qoruyub 
saxlamışdır: 
yıl
(türk, türkmən, qaqauz dilərində) –
il
(Azərbaycan dilində), 
yıldırım
(türk, türkmən, qaqauz dilərində) – 
ildırım
(Azərbaycan dilində),
yılxı 
(türkcələrdə) // 
yılxı
(türkmən dilində), 
ilxı 
(Azərbaycan dilində) və s. Digər türk dillərində sözün 
əvvəlində gələn y samitinin mövqeyində başqa samitlər də 
(j, c, s, m)
işlənir. 
Jılan
(qazax dilində) – 
ilan
(Azərbaycan dilində), 
cılan
(tuva dilində), 
sılan
(yakut dilində) 
(3, 140-141). 
Azərbaycan ədəbi dilində vaxt, zaman mənasında işlənən dövr sözü 
dialektlərdə devir səs əvəzlənməsi və artımı ilə işlənir. Azərbaycan dilinin 
dialektlərində işlənən fonetik forma başqırd, tatar, türkmən türkcələri üçün ədəbi dil 
norması sayılır: 
dävir 
(başqırd), 
davir
(tatar), 
dövür
(türkmən). Bu fonetik hadisə 
əslində səs artımı hadisəsi kimi səciyyələndirilməlidir. 
Dövr 
sözü qırğız türkcəsində 
dör
şəklində işlənir ki, bu sözdə v samitinin düşümü müşahidə olunur (4, 111).
Azərbaycan dilinin Təbriz, Ordubad, Naxçıvan, Bakı, Şamaxı, Quba, Muğan, 
Şirvan və keçid şivələrində 
-mış, -miş, -muş, -müş
nəqli keçmiş zamanda özünü 
göstərən xüsusiyyətlərdən biri həmin morfoloji göstəricidəki ş samitinin düşməsidir 
və həmin şəkilçinin 
-mı, -mi, -mu, -mü
formasında işlənməsidir. Formal baxımdan 
bu forma dördvariantlı şəkilçilərin 
–mı
4
sual ədatına oxşayır. E.Əzizov göstərir ki, 
nəqli keçmiş zamanda meydana çıxan bu xüsusiyyət XVI əsrdən Azərbaycan ədəbi 
dil nümunələrində - Xətainin, Vaqifin, Nəbatinin, Qasım bəy Zakirin və Seyid Əzim 
Şirvaninin əsərlərində öz əksini tapmışdır: 
Sən bilməmisən gözüm nə gözlər; Sən 
bilməmisən ki, mən nə şahəm (Xətai “Dəhnamə”); Xoryat ilə belə can-can 
olmusan (Vaqif); Şad könlümü qılmısan məlul; Nə durmusan, nədir bu intizamın; 
De görüm görüm görmüsən gözlər, nə gözlər? (Nəbati); Neyləmişəm, incimisən, 
Yenə, ey gülbədən məndən (Zakir); Sənə al don yaraşır, niyə geymisən qəra sən? 
(S.Ə.Şirvani)
(5, 163). 
Bu nümunədəki fellərin fellərin bəziləri – 
bilməmisən “bilməmişsən”, 
olmusan “olmuşsan”, qılmısan “qılmışsan”, durmusan “durmuşsan”, görmüsən 
“görmüşsən”, incimisən “incimişsən”, geymisən “geymişsən”
şəklində deyil, şivə 
variantında işlənmişdir.
Maraqlı cəhət budur ki, söz ortası və söz sonu mövqelərdə ş və s samitlərinin 
işlənməsinə görə türkcələri fərqləndirdikdə aydın olur ki, 
ş
səsi əsasən qırğız, Altay, 
uyğur, türkmən, Azərbaycan, türk, 
s 
səsi isə qazax, qaraqalpaq, xakas və yakut dilləri 
üçün səciyyəvidir və şivələrində özünü göstərən xüsusiyyət müşahidə edilir.
Azərbaycan ədəbi dilində işlək olan feilin indiki zaman morfoloji göstəriciləri 
–ır, -ir, -ur, -ür
dilimizin Bakı, Şamaxı, Göyçay, Cəbrayıl, Tovuz, Lənkəran, 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
14
Ordubad, Zəngilan, Təbriz, Ərdəbil və s. dialekt şivələrində bu şəkilçinin 
tərkibindəki 
r
samiti düşür və eleziya fonetik hadisəsi yaranır: 
alır-alı, gəlür- gəlü, 
durur-duru, gətirir-gətiri, olur-oli
(Bakı, Tovuz, Lənkəran) (5, 176).
Bu xüsusiyyət İraq türkmanlarının dilində də muşahidə olunur: 
Uca dağdan 
gəlü, Yaş ağacdan gəli, sinəvdə qar gorimi, əlhəd mənə dar gəli 
(6, 93). 
İndiki 
zamanın 
–ı, -i
formasına, yəni şivə variantına Türkiyə türkcəsinin 
Anadolu və Rumeli dialektlərində də var: 
geli, seslini, besleni
(7, 89). 
–ı, -i, -u, -ü
şəkilçisinin indiki zaman forması kimi, gələcək zaman məzmunu 
ifadə etməsi Azərbaycan dilinin Təbriz, Şirvan, Zəngilan, Cəbrayıl şivələrində geniş 
yayılmışdır. N.Hacıyeva qeyd edir ki,
–ı, -i, -u, -ü
şəkilçisinin gələcək zaman 
məzmunu ifadə etməsi Qafqazın türkdilli areallarında yayılmışdır. Baxman, qelisən, 
alisan 
(qumuq), 
bolu
(ədəbi dildə: bolur), 
keli
(ədəbi dildə: kelir), (qaraçay-balkar 
dilinin Xulam-Bezengi dialekti) (7, 88). 
Azərbaycan dilinin Şəki dialektində, Quba dialektində, Çənbərək, Cəbrayıl, 
Zəngilan və başqa şivələrində dilarxası 
n
mövqeyində 
nɳ, nq, ng
səs birləşmələri 
müxtəlif sözlərin tərkibində müşahidə edilir: 
donnuz, aɳnırda, donquz, donqur, 
danqır, yanqılnax
(Şəki), yınqı//yengi, yanqun//yengicə, donquz (Cəbrayıl), manqa, 
sanqa (Zəngilan), anqra, tanqu, sonqra, konqul, yanqılmak, önglük, yengi, dəngiz 
(Çənbərək) (8, 40-41; 9, 8; 10, 60). 
Bəzi dialektoloq və türkoloqların araşdırmaları göstərir ki, 
ɳ
səsi ilə yanaşı 
olaraq 
nğ, nq
tatarcada tez-tez, qismən qazax dilində, bəzən başqa dillərdə də 
müşahidə edilir: qumuqca, balkarca, qaraçayca nn; tatarca koɳyor, kuɳər “açıq 
şabalıdı”, çağatayca, özbəkcə koɳyur, çağatayca, qazaxca konyur “sarı-qəhvəyi”, 
monqolca 
qongur
. Özbək ədəbi dilində dilarxası burun samiti 
nq 
söz ortasında və 
söz sonunda fəal şəkildə işlənir: tonq “dan”, tenq “tən”, tenqız “dəniz”, sinqil “kiçik 
bacı”, manqlay “alın” (5, 95; 11, 169).
M.Rəsenen Azərbaycan dilinin Təbriz-Urmiya dialektində, qısası isə Şəki 
dialektində 
ɳ
- nin adi 
n-ə
keçdiyini və bəzi türkcələrdə ɳ samitinin sonunda işlənən 
q, ğ, g 
səslərinin düşdüyünü nümunələrlə izah etmişdir və həmin samit səslərin 
düşdüyünə də toxunmuşdur ki, (11.169) bu da eliziya hadisəsinə nümunə ola bilər.
Metod.
Məqalədə müqayisəli metod tətbiq edilmişdir. 
Nəticə.
Azərbaycan dili dialekt və şivələrində sözün qoşulması və sözə şəkilçi 
bitişdirilməsi nəticəsində eliziya hadisəsi baş vermişdir ki, belə bir xüsusiyyətə 
müqayisə etdiyimiz türkcələrin həm ədəbi dillərində, həm də dialektlərində rast 
gəlmək olur. Müqayisə edilən dillərin və ya dialektlərin bəziləri özgə dil mühitində 
yerləşməsinə baxmayaraq səs düşümü istiqamətində də öz qədimliyini qoruyub 
saxlamışdır və bunların hərtərəfli şəkildə tədqiq edilməsi türkcələrin bir-birilə nə 
qədər yaxın olduğunu sübuta yetirən fonetik qanun və hadisələrdəndir.

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
15
Ədəbiyyat 
1.
Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2008.
2.
Kazımov İ. Müasir türk dillərinin müqayisəli fonetikası. I cild, “Elm və təhsil” , Bakı, 
2011. 
3.
Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dili. Fonetika, II nəşr, Bakı, 2013.
4.
Karşılaştırmalı türk lehçeleri sözlügü. I cild, Ankara, 1993.
5.
Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. “Elm və təhsil”, Bakı, 2016. 
6.
Mirzəzadə H. İraq ərazisində yaşayan azərbaycanlıların dili haqqında bəzi mülahizələr 
// ADU-nun elmi əsərləri, 1964, № 4. 
7.
Гаджиева Н.З. Тюркоязычные ареалы Кавказа. М., Наука, 1979.
8.
İslamov M. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti. Bakı, 1968.
9.
Гаджиев Т.И. Джабраилский говор азербайджанского языка. Автореф. дис… 
канд. филол. наук. Баку, 1962.
10.
Багиров Г.А. Говоры азербайджанского языка Сисианского района 
Армянской ССР. Автореф. дис… канд. филол. наук, Баку, 1966.
11.
Разянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков. Изд –во 
инастронной литературы. М., 1955.
12.
Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, 1981. 
13.
Hüseynova M. Ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası. 
ADPU-nun nəşri, Bakı, 2020.
МАХИРА ГУСЕЙНОВА 
ФЕНОМЕН ЭЛИЗИИ (ПАДЕНИЕ ЗВУКА) В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ 
ЯЗЫКЕ И ДИАЛЕКТАХ И ГОВОРАХ И ЕГО СООТВЕТСТВИЕ В 
ОБЩЕТЮРКСКИХ ЯЗЫКАХ 
РЕЗЮМЕ 
Хотя фонетический феномен элизия, проявляющийся в некоторых 
диалектах и говорах азербайджанского языка, был прояснен, изучение этого 
явления в сравнительном аспекте с родственными тюркскими языками не 
получило всестороннего подхода. Однако в общетюркских языках или 
диалектах явление падение звука наблюдается в определенных случаях, и хотя 
некоторые из них идентичны, они проявляются по-разному. Суть явления 
элизии в родственных тюркских языках состоит в том, что для уменьшения 
многосложности, образованной соединением слов, а также присоединением 
суффиксов к слову, то есть превращение многосложного слова в слова с 
меньшим слогом и для облегчения произношения из слова или суффикса 
выпадает тот или иной гласный или согласный звук, составляющий основу 
определенного слога, и эти вопросы в основном анализируются в статье. В 
результате добавления слов и суффиксов к слову в диалектах 
азербайджанского языка возник феномен элизии, который можно найти как в 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
16
литературных языках, так и в диалектах сравниваемых нами турок. Хотя 
некоторые из сравниваемых языков или диалектов расположены в иноязычной 
среде, они сохранили свою древность с точки зрения звука, и их всестороннее 
изучение является одним из фонетических законов и явлений, доказывающих, 
насколько близки турки. друг другу. 
Ключевые слова: 
элизия, падение звука, диалект, общетюркские языки, 
падение гласного и согласного звука. 
Mahira Huseynova 
THE PHENOMENON OF ELISION (SOUND FALL) IN THE AZERBAIJANI 
LANGUAGE AND DIALECTS AND ACCENTS AND ITS 
CORRESPONDENCE IN COMMON TURKIC LANGUAGES 
SUMMARY 
Although the phonetic phenomenon of elysion, manifested in some dialects 
and accents of the Azerbaijani language, was clarified, the study of this phenomenon 
in a comparative aspect with related Turkic languages did not receive a 
comprehensive approach. However, in common Turkic languages or dialects, the 
phenomenon of falling sound is observed in certain cases, and although some of 
them are identical, they manifest themselves in different ways. The essence of the 
phenomenon of elision in related Turkic languages is that in order to reduce the 
polysyllabic formed by combining words, as well as adding suffixes to a word, that 
is, turning a polysyllabic word into words with a smaller syllable and to facilitate 
pronunciation, one or another vowel falls out of the word or suffix or a consonant 
sound that forms the basis of a certain syllable, and these issues are mainly analyzed 
in the article. As a result of the addition of words and suffixes to the word in the 
dialects of the Azerbaijani language, the phenomenon of elision occurred, which can 
be found in both literary languages and dialects of the Turks we are comparing. 
Although some of the languages or dialects being compared are located in a foreign 
language environment, they have retained their antiquity in terms of sound, and a 
comprehensive study of them is one of the phonetic laws and events that proves how 
close the Turks are to each other. 
Key words:
elision, sound fall, dialect, common Turkic languages, vowel and 
consonant sound fall.
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: f.e.d. prof. Qara Məşədiyev 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
17
АЛИЕВА БЕГИМ-ХАНЫМ БЁЮК АГА 
Кандидат филологических наук, доцент 
Азербайджанский Государственный
Университет нефти и промышленности 
Проспект Азадлыг. 20 
E-mail: [e-mail] 
ПРИМЕНЕНИЕ УЧЕБНЫХ ПРЕЗЕНТАЦИЙ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ 
ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ СТУДЕНТОВ-НЕФИЛОЛОГОВ 
РЕЗЮМЕ 
Статья посвящена актуальной проблеме использования на уроках 
мультимедийных презентаций. 
Рассматриваются
р
азличные виды презентации, 
отличающиеся своей функциональностью: по типу их носителя, по технике их 
демонстрации, по типу формата, по способу представления информации и по 
их назначению. В образовательном процессе используются обучающие 
презентации, предназначенные для оказания помощи преподавателю с целью 
обеспечить удобное и наглядное представление учебного материала. Особая 
роль отводится интерактивным презентациям. Интерактивная презентация – 
это совокупность оригинальной дизайнерской концепции вместе с интуитивно 
понятным навигационным блоком. Основное отличие от видеопрезентации - 
это добавление механизма навигации.
Мультимедиа уроки наиболее оптимально и эффективно соответствуют 
триединой дидактической цели урока. Образовательный аспект: восприятие 
студентами учебного материала, осмысливание связей и отношений в объектах 
изучения. Развивающий аспект: развитие познавательного интереса, умения 
обобщать, анализировать, сравнивать, активизация творческой деятельности 
студентов. Воспитательный аспект: воспитание научного мировоззрения, 
умения четко организовать самостоятельную и групповую работу. 
В виде интерактивных презентаций можно создавать различные 
учебные модули. Интерактивность мультимедиа-средств подразумевает 
широкий круг возможностей воздействия на процесс обучения и содержание 
учебных материалов со стороны преподавателей и студентов. 
Информационные технологии позволяют усовершенствовать учебный 
процесс в высших учебных заведениях, повысить его эффективность, развить 
творческие способности студентов, а также научить их самостоятельно 
мыслить и работать с учебным материалом, что способствует их дальнейшему 
непрерывному совершенствованию в течение всей жизни. 
Ключевые слова
: информационные технологии, презентация, учебные 
модули, аспект, интерактивный, мультимедиа 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
18
Современную жизнь довольно сложно представить без использования 
информационных технологий, и в системе высшего образования наряду с 
классическими формами обучения студентов активно используются 
информационные технологии, делающее взаимодействие преподавателя и 
студента более эффективным. Использование компьютера на занятиях 
формирует готовность нового поколения к будущей жизни в информационном 
обществе, поэтому большое внимание уделяется использованию в учебном 
процессе в высшей школе мультимедийных технологий. Одним из видов 
мультимедийных технологий является презентация, ставшая обычной 
практикой преподавания, которая все более широко используется в высших 
учебных заведениях. 
Сегодня ни одно выступление, ни один урок не 
обходится без презентаций.
Учитывая, что человек способен усвоить лишь 
20% устной информации, при использовании презентации уровень 
восприятия вырастает до 50%. 
Презентация – это способ представления информации. 
Существует 
немало видов презентаций. В зависимости от целей они различаются по 
содержанию, способу выполнения и демонстрации.
Различные виды 
презентации, как правило, отличаются своей функциональностью и чем 
красивее и технологичнее презентация, тем сложнее ее сделать. 
I.
По типу их носителя презентации можно разделить на следующие виды: 
1.
Бумажные презентации используются в качестве раздаточного 
материала во время выступления и не очень эффективны, так как 
бывает сложно добиться синхронизации внимания и понимания всех 
участников 
2.
Электронные презентации имеют все технологические и функциональ-
ные возможности, необходимые для наиболее понятного визуального 
представления информации. 
II. Виды электронных презентаций по технике их демонстрации: 
1. Интерактивные презентации. Они выполняются под управлением 
пользователя и используются при демонстрации материала. 
2. Непрерывно выполняющиеся презентации используются без участия 
пользователя. 
Ш. Виды электронных презентаций по типу формата: 
1. Презентации, выполненные в Power Point являются наиболее легкими в 
создании. Это простые презентации в виде слайд-шоу. 
2. Презентации, выполненные в формате PDF. представляют собой набор 
статичных страниц. 
3. Презентации, выполненные в формате Flash, наиболее технологичны и
функциональны.
1У. Виды электронных презентаций по способу представления информации: 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
19
1.
Статичные презентации, на которых информация представлена в статике 
в виде картинок и текста. 
2.
Анимированные презентации, на которых информация представлена с 
использованием анимации. 
3.
Мультимедийные презентации, в которых применяются анимация, 
графика, текст, интерактивные элементы, звук, видео. 
4.
Видео презентации, в которых информация представлена в виде 
видеофильма. 
5.
3D-презентации, в которых информация представлена с использованием 
трехмерной графики и трехмерной анимации. 
V. Виды презентаций по их назначению: 
1. Маркетинговые презентации. 
2. Обучающие презентации. 
3. Научные презентации. 
В образовательном процессе используются обучающие презента-
ции, 
предназначенные для оказания помощи преподавателю с целью 
обеспечить удобное и наглядное представление учебного материала. Очень 
часто учебные презентации разделяют на презентации-
семинары (образовательные презентации, обучение студентов), презентации 
для самообразования (интерактивные системы, с помощью которых можно 
получить необходимые сведения), презентации-советчики 
(советы 
преподавателю или лектору, как эффективнее провести презентацию). 
Учебные презентации бывают нескольких видов: линейные, нелинейные 
и непрерывные. Линейные презентации 
открывают информацию 
последовательно, можно перематывать назад-вперед те моменты, которые 
мы хотим посмотреть вновь или же пропустить. Нелинейные презентации 
более интерактивны, можно посмотреть только те слайды, которые нас 
интересуют, при непрерывных презентациях слайды меняются автоматически 
и управление их движением невозможно. 
Особая роль отводится интерактивным презентациям. Интерактивная 
презентация – это совокупность оригинальной дизайнерской концепции вместе 
с интуитивно понятным навигационным блоком. Основное отличие от 
видеопрезентации - это добавление механизма навигации. Также в 
интерактивную презентацию встраивается справочная информация, текстовые 
описания, двух- и трехмерные эффекты, ход просмотра всей интерактивной 
презентации или отдельных ее частей определяется самим пользователем. В 
интерактивных презентациях не просто излагается информация, а происходит 
диалог пользователя с компьютером. 
Можно создавать различные учебные модули в виде интерактивных 
презентаций, в которых происходит взаимодействие со студентом - задают ему 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
20
вопросы, предлагают участвовать в ходе событий, происходящих на экране 
компьютера, выбирать траекторию изучения материала. 
Различают три основных типа интерактивности: 
1. реактивное взаимодействие: пользователь проявляют ответную реакцию на 
представляемые ему ситуации; последовательность заданий жестко 
фиксирована и возможности управления мультимедиа-программой 
незначительны; 
2. активное взаимодействие: пользователь сам решает, в каком порядке 
выполнять задания, и по какому пути изучения материала следовать в рамках 
работы с мультимедиа- средством; 
3.двустороннее взаимодействие: обучаемые и мультимедиа-ресурсы способны 
взаимно адаптироваться друг к другу. 
Термин «мультимедиа» (от multi — много и media — среда) можно 
перевести с английского языка как «многие среды». Интерактивность 
мультимедиа-средств подразумевает широкий круг возможностей воздействия 
на процесс обучения и содержание учебных материалов со стороны 
преподавателей и студентов. Это манипулирование экранными объектами,
линейная навигация, иерархическая навигация - выбор содержательных 
подразделов с помощью иерархически организованной системы меню и 
функция интерактивной справки, вызываемая специальными кнопками на 
панели навигации. Наиболее эффективна контекстно-зависимая справка. 
Существует большое количество мультимедийных продуктов, 
предназначенных для использования в образовательном процессе. Это 
мультимедийные энциклопедии, репетиторы, обучающие программы, тесты и 
самостоятельные задания. 
Мультимедиа уроки наиболее оптимально и эффективно соответствуют 
триединой дидактической цели урока. Образовательный аспект: восприятие 
студентами учебного материала, осмысливание связей и отношений в объектах 
изучения. Развивающий аспект: развитие познавательного интереса, умения 
обобщать, анализировать, сравнивать, активизация творческой деятельности 
студентов. Воспитательный аспект: воспитание научного мировоззрения, 
умения четко организовать самостоятельную и групповую работу. 
Преимуществом таких занятий является повышение качества обучения 
за счет новизны деятельности. Мультимедиа презентация служит не только для 
преподнесения знаний, но и для их контроля, закрепления, повторения, 
обобщения, систематизации, следовательно, успешно выполняет 
дидактические функции. Использование презентаций в учебном процессе 
обеспечивает возможность:
1.дать обучаемым более полную, достоверную информацию об изучаемых 
явлениях и процессах;
2.повысить роль наглядности в учебном процессе;

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
21
3.удовлетворить запросы, желания и интересы;
4.экономит учебное время, позволяя сократить время изложения материала [5, 
с.98]. 
При использовании мультимедийных презентаций повышается 
мотивация, необходимая составляющая обучения, способствующая 
систематизации знаний, значительному увеличению объема предъявляемой 
учебной информации [4, c.114]. 
С помощью презентаций эффективно решаются многие дидактические и 
воспитательные задачи: при изучении нового материала, предъявления новой 
информации, при закреплении пройденного, отработки учебных умений и 
навыков, при повторении практического применения полученных знаний, 
умений, навыков, при обобщении, систематизации знаний. 
С их помощью преподаватель имеет возможность использовать 
компьютер не как некий чужеродный элемент, который необходимо встроить в 
урок, а как средство, помогающее грамотно организовать процесс обучения. 
Презентация дает преподавателю неограниченные возможности для творчества 
в использовании информации в любой форме представления, в компоновке 
материала в соответствии с целями, задачами конкретного занятия в 
конкретной группе, позволяет открыть дискуссию, провоцирует вопросы со 
стороны студентов. 
Очень важно учитывать, как аудитория обрабатывает информацию. Д. 
Руэ в своей книге «Искусство презентации» [6] выделяет восемь типов 
слушателей, основываясь на индивидуальных способностях людей 
воспринимать информацию:
1.адаптивный тип слушает и воспринимает любые стили;
2.эмоциональный тип остро реагирует, отзывчив, гибок и открыт всему;
3.слушающий тип стремится услышать, как можно больше;
4.гипотетический старается уследить за общей картиной, целенаправленно 
задает вопросы, которые пытается систематизировать; 
5. кинестетический делает выводы, исходя из своих ощущений; 
6. вычисляющий взаимодействует на основе опыта, идет от деталей к общей 
картине, ищет логику, восприимчив к статистическим данным и цифрам;
7.рациональный выстраивает умозрительные связи, тщательно планирует, 
выступает за новые идеи;
8.визуальный принимает решения, основываясь на увиденном.
Успешность проведения урока с использованием мультимедиа зависит 
от качества используемых материалов и конструкторских умений 
преподавателя.
Использование презентации способствует развитию различных 
сторон психической деятельности обучаемых, и прежде всего, внимания и 
памяти. Для понимания содержания презентации обучаемым необходимо 
приложить определённые усилия. Так, непроизвольное внимание переходит в 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
22
произвольное, а интенсивность внимания оказывает влияние на процесс 
запоминания. Использование различных каналов поступления информации 
(слуховой и зрительный каналы, моторное восприятие) положительно влияет 
на прочность запечатления материала.
Использование мультимедийных 
презентаций в процессе обучения меняет характер традиционного учебного 
занятия, делает его более живым и интересным. Применение мультимедиа на 
занятиях способствует расширению общего кругозора обучаемых, обогащает 
их знания. 
Главной задачей презентации является привлечение внимания, 
пробуждение заинтересованности, убеждение в чем-либо, целью и результатом 
применения презентации - формирование у обучаемых знаний, умений и 
навыков. Мультимедийные обучающие презентации предназначены для 
помощи преподавателю и позволяют удобно и наглядно представить 
материал.[1,с.346], формируют презентационную компетентность, 
необходимую для разнообразной деятельности в учебном, производственном 
планах и в реальной жизни, и, главное, способствуют формированию 
медиакультуры будущего профессионала. 
Информационные технологии позволяют усовершенствовать учебный 
процесс в высших учебных заведениях, повысить его эффективность, развить 
творческие способности студентов, а также научить их самостоятельно 
мыслить и работать с учебным материалом, что способствует их дальнейшему 
непрерывному совершенствованию в течение всей жизни. 
ЛИТЕРАТУРА 
1.Губина, Т. Н. Мультимедиа презентации как метод обучения // Молодой 
ученый. 2012, № 3 (38), с. 345-347. 
2.Крылова М. Н. Мультимедийная презентация к занятию: проблемы 
подготовки и применения // Грани познания. 2015, № 8 (42), с. 32-40. 
3.Малаховская В. В., Воробьева А. А. Мультимедийные презентации: 
преимущества и недостатки, этапы создания, практическое применение // 
Вестник Полоцкого государственного университета. Серия Е: Педагогические 
науки. 2013, № 7, с.57-64. 
4.Москаленко О. В. Использование презентации в преподавании дисциплин в 
высшей школе // Образовательные технологии. 2015, № 2, с.112-118. 
5. Низова А. В., Потапов В. Д. Использование компьютерной презентации в 
образовательном процессе // Новые информационные технологии в 
образовании: материалы VII международной научно-практической 
конференции. Екатеринбург, 2014, с. 97-98. 
6.Руэ Д. Искусство презентации: Пер. с англ. -М., 2006, 384 с.

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
23
7.Сидоров С. В., Пылкова Л. С. Мультимедийная презентация как средство 
уплотнения учебного материала на уроке // Сборники конференций НИЦ 
Социосфера. 2014, № 29, 
с.52-56. 
B.Əliyeva 
QEYRİ-FİLOLOJİ TƏLƏBƏLƏRİN XARİCİ DİLİN
TƏLİM PROSESİNDƏ TƏQDİMATLARININ TƏTBİQİ 
XÜLASƏ 
Açar sözlər: informasiya texnologiyaları, təqdimat, təlim modulları, aspekt, 
interaktiv, multimedia 
Məqalə multimedia təqdimatlarının istifadəsinin aktual probleminə həsr 
edilmişdir. Fəaliyyətlərinə görə fərqli təqdimat növləri nəzərdən keçirilir: mühitinin 
növünə, nümayiş etdirmə texnikasına, format növünə görə, məlumat təqdim etmək 
yolu ilə və məqsədləri ilə. 
Təhsil prosesində, tədris materialının rahat və əyani bir təqdimatını təmin etmək 
üçün müəllimə kömək etmək üçün təhsil təqdimatlarından istifadə olunur. İnteraktiv 
təqdimatlara xüsusi rol verilir. İnteraktiv təqdimat intuitiv naviqasiya bloku ilə 
birlikdə orijinal dizayn konsepsiyasının birləşməsidir. Video təqdimatından əsas fərq 
naviqasiya mexanizminin əlavə edilməsidir. 
Multimediya dərsləri ən optimal və effektiv şəkildə dərsin üçlü didaktik 
məqsədinə cavab verir. Təhsil aspekti: tələbələrin tədris materialını qavrayışı, 
öyrənmə obyektlərindəki əlaqələri və əlaqələri dərk etməsi. İnkişaf edən aspekt: 
idrak maraqlarının inkişafı, ümumiləşdirmə, təhlil etmə, müqayisə etmə qabiliyyəti, 
tələbələrin yaradıcılıq fəaliyyətini artırmaq. Təhsil aspekti: elmi dünyagörüşünün 
tərbiyəsi, müstəqil və qrup işi aydın şəkildə təşkil etmək bacarığı. 
İnteraktiv təqdimatlar şəklində müxtəlif təlim modulları yaradıla bilər. 
Multimediyanın interaktivliyi müəllimlər və tələbələr üçün təlim prosesinə və tədris 
materiallarının məzmununa təsir etmək üçün geniş imkanlar deməkdir. 
İnformasiya texnologiyaları ali təhsil müəssisələrində tədris prosesini 
yaxşılaşdırmağa, onun səmərəliliyini artırmağa, tələbələrin yaradıcılıq 
qabiliyyətlərini inkişaf etdirməyə, habelə müstəqil düşünməyi və tədris materialı ilə 
işləməyi öyrətməyə imkan verir ki, bu da onların həyatları boyu davamlı inkişafına 
kömək edir.

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
24
B. Aliyeva 
APPLICATION OF TRAINING PRESENTATIONS IN THE TRAINING 
PROCESS FOREIGN LANGUAGE OF STUDENTS-NEPHILOLOGY 
SUMMARY 
Keywords:
information technology, presentation, training modules, aspect, 
interactive, multimedia 
The article is devoted to the actual problem of using multimedia presentations 
in the classroom. Various types of presentation are considered, which differ in their 
functionality: by the type of their medium, by the technique of their demonstration, 
by the type of format by the way of presenting information and by their purpose. In 
the educational process, educational presentations are used to help the teacher in 
order to provide a convenient and visual presentation of the educational material. A 
special role is given to interactive presentations. An interactive presentation is a 
combination of an original design concept along with an intuitive navigation block. 
The main difference from a video presentation is the addition of a navigation 
mechanism. 
Multimedia lessons most optimally and effectively correspond to the triune 
didactic goal of the lesson. Educational aspect: students' perception of educational 
material, comprehension of connections and relationships in the objects of study. 
Developing aspect: the development of cognitive interest, the ability to generalize, 
analyze, compare, enhance the creative activity of students. Educational aspect: 
education of a scientific worldview, the ability to clearly organize independent and 
group work. 
Various training modules can be created in the form of interactive 
presentations. The interactivity of multimedia means a wide range of opportunities 
for teachers and students to influence the learning process and the content of 
educational materials. 
Information technologies make it possible to improve the educational process 
in higher educational institutions, increase its efficiency, develop the creative 
abilities of students, as well as teach them to think independently and work with 
educational material, which contributes to their further continuous improvement 
throughout their lives. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: filologiya elmləri namizədi Validə Vəliyeva 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
25
PƏRVİZ XOSROV OĞLU XASPOLADLI 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı 
Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant № EİF/MQM/Elm-
Təhsil-1-2016-1(26)-71/07/5-M-23 
AZƏRBAYCAN DİLİ DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ KAR SAMİTLƏRİN 
KAR SAMİTLƏRLƏ ƏVƏZLƏNMƏSİ FONETİK HADİSƏSİ VƏ ONUN 
ÜMUMTÜRK DİLLƏRİNDƏ QARŞILIĞI 
XÜLASƏ 
Ümumtürk dillərində samitlər akustik, anatomik-fizioloji, məxrəc sabitliyinə, 
təmas dərəcəsinə, səs yolunun, səs tellərinin durumuna görə növlərə bölünür. Dodaq, 
dilönü, dilortası, dilarxası boğaz sonorlar hər bir qohum dildə müxtəlif, fərqli 
terminlərlə ifadə olunur. Hər bir türkcədə tələffüz zamanı səs tellərinin iştirakına 
görə, yəni karlıq və cingiltililik əsas götürülür və müşahidələrimiz göstərir ki, bəzi 
türk dillərində kar samitlərin kar samitlərlə əvəzlənməsi hadisəsi geniş 
yayılmışdır.Və bunların bəziləri Azərbaycan dili dialekt və şivələri ilə oxşarlıq təşkil 
edir. Məqalədə ilk dəfə olaraq Azərbaycan dili dialekt və şivələrində müşahidə 
olunan kar samitlərin kar samitlərlə əvəz edilməsi hadisəsi bəzi türkcələrdəki 
variantları ilə müqayisə olunur və lazimi elmi nəticələr əldə edilir.
Dünyada türkcənin qohumluğunu şərtləndirən amillər olduqca çoxdur və 
həmin dillərin qohumluğunu müəyyən etməkdə fonetik quruluşun də əhəmiyyəti 
böyükdür və müqayisə edilən türkcələrdə kar samitlərin kar samitləri əvəz etməsi 
hadisəsi də bu qohumluğun dərin köklərə malik olmasından xəbər verir. 
Açar sözlər:
dialekt, şivə, ədəbi dil, türkcələr, samit əvəzlənməsi, kar 
samitlər 
Aktuallıq.
Azərbaycan dili dialekt və şivələrində özünü göstərən samit səs 
keçidlərindən biri də kar samitlərin kar samitləri əvəz etməsi fonetik hadisəsidir və 
samit əvəzlənmələrinə türkcələrin həm ədəbi dillərində, həm də dialektlərində 
intensiv şəkildə rast gəlmək olar.
Annotasiya.
Ümumtürk dillərində bu səs keçidləri, bu dəyişmələr rəngarəng 
formalarla müşayyət olunur. Müasir türkcələrin bir-birindən həm oxşar, həm də 
fərqli görünən samit səs keçidləri sistemi vardır və müqayisə etdiyimiz 
materiallardan da aydın şəkildə görsənir ki, Azərbaycan dili dialekt və şivələrində 
kar samitlərin kar samitləri əvəzlənməsi fonetik hadisəsi müqayisə etdiyimiz qohum 
dillərdə fizioloji-akustik cəhətdən eyni xətdə birləşirlər. Samit səslərin samit səsləri 
əvəz etməsi hadisəsinin fəaliyyəti bütün türkcələrdə eyni dərəcədə deyildir. Samit səs 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
26
keçidlərinin bəziləri türkcələrin birində geniş dairədə fəaliyyət göstərdiyi halda, 
başqasında onun fəaliyyət dairəsi daralır. Kar samitlərin kar samitləri əvəzlənməsi 
hadisəsi eyni zamanda oğuz və qıpçaq dillərini bir-birindən fərqləndirir və bütün bu 
fərqlilikləri, eyni zamanda da oxşarlıqları müqayisəli şəkildə tədqiq etmək 
qloballaşan dünyada, türk xalqlarının bir-birinə daha da yaxınlaşdığı bir dövrdə 
olduqca aktuallıq kəsb edən məsələlərdən sayılmalıdır.
Giriş. 
Azərbaycan dili şivələrində samitlərin əvəzlənməsinin bir qrupunda 
kar samitlərin kar samitləri əvəzlənməsi fonetik hadisəsi təşkil edir ki, bu fonetik 
əvəzlənməyə ümumtürk dillərində də rast gəlinir. Və bunları müqayisəli yolla 
aşağıdakı kimi təhlil süzgəcindən keçirə bilərik.
f-p
. 
p
səsinin 
f
səsi ilə əvəzlənməsi Zaqatala-Qax şivəsində müşahidə olunur 
və eyni zamanda bu səs əvəzlənməsinə Quba, Dərbənd, Naxçıvan, Muğan qrupu və 
bəzən də Tovuz şivəsində rast gəlinir. Məs: topli “tufli” (Quba), kəpgir “kəşgir” 
(Naxçıvan, Dərbənd, Təbriz), sıpat “sifət”, pikir “fikir” (Dərbənd), pısdıx “fısdıq”, 
sap “saf”, kəpən “kəfən” (Təbriz), İspəndiyar “İsfəndiyar” (Şəki Naxçıvan), pərə 
“fərə”, qıpıl “qıfıl”, punduq “fındıq”, pəhlə “fəhlə”, külpət “külfət”, səpər “səfər” 
(Zaqatala), qıp “qıf” (Tovuz) (1, 133).
Aydın məsələdir ki, 
s 
və 
p 
samitlərinin fonoloji-akustik cəhətdən yaxın, 
qohum səslərdir. Ümumtürk dillərində və ya dialekt və şivələrində “...
p
fonemi 
güclü olduğu üçün keçid bu səs vasitəsilə gerçəkləşir. Amma bununla belə, 
f 
samitindən 
p
samitinə keçidə də müasir türkcələrdə təsadüf olunur. Məsələn fal (bal) 
sözü türk, Azərbaycan, başqırd, özbək, tatar dillərində 
f
və 
b
samitləri ilə başlandığı 
halda, qazax, türkmən və uyğur dillərində 
p
samiti ilə yazılır: pəl (türkmən), pal 
(uyğur). Demək, 
f
-dən 
p
-yə və 
b
-yə keçid vardır. Falan, fener, fırtına, fil sözlərində 
də eyni proses özünü göstərir: 
panar
(qırğız), 
pamıs
(türkmən, uyğur), 
portənə
(özbək), 
pil
(qazax, qırğız, türkmən, uyğur). Qalan dillərdə söz 
f
samiti ilə başlanır. 
Fırtına sözünün sinonimi olan boran sözündəki
b
fikrimizcə, 
f
-in qarşılığı kimi çıxış 
edir. Fıstık sözünün sinonimi olan pıstı, pisse sözündə 
p
samiti isə 
f
-nin qarşılığı kimi 
özünü göstərir (2, 86). 
Tədqiqatçılar, bununla belə, türk dillərində söz əvvəlində 
f-m
, 
f-v
istiqamətli 
keçidlərə təsadüf olunmadığını göstərirlər. Bu da türk dilləri söz əvvəlində, həmçinin 
p 
samitinin səs yuvasına xas olan 
m 
və 
v
reflekslərinin az inkişaf etməsi ilə izah 
oluna bilər (3,40). 
F-p
keçidinə aşağıdakı nümunələri də göstərmək olar: fayda, fener (türk, 
Azərbayan), payda, panar (qazax, qırğız, uyğur).
P-f
keçidinin tarixi dövrlərdəki vəziyyətini sintez edən E.Əzizov göstərir ki, 
XI əsrdə türk tayfa dillərində söz ortasında
p
səsinin 
f
səsinə keçməsi hadisəsi var 
idi: təfçiti “təpçitdi, tikdirdi”, kifaçılar “ıpçaqlar”. 
p>f
hadisəsinə orta əsrlər Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində təsadüf 
olunur: tofraqı, ˂toprası. Söz ortasında 
p>f
dəyişməsi müasir Azərbaycan dilinin 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
27
qərb şivələrində daha çox müşahidə olunur: tafsırmax, tafdamax (Qazax) (4, 108; 5, 
51). 
x
>
h. x səsinin h səsini əvəz etməsi Azərbaycan dilinin Ordubad, İraq-
türkman, Yardımlı, Meğri, Təbriz şivələrində geniş yayılmışdır və həmn şivələrində 
bu fonetik hadisəyə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlinir.
1.Sözün əvvəlində: hermen “rentgen”, horuz “xoruz”, hörəx
´ 
“xörək”, hurcun 
“xurcun”, heyir “xeyir”, haş “xaş”, Heyransa “Xeyransa”, Humar “Xumar”, həbər 
“xəbər”, həbərdar “xəbərdar”, həmir “xəmir” (Ordubad), hərnik “xirnik” (İraq), halk 
“xalq”
<
xalq”, hurtum 
<
xortum (Meğri), hurçin “xurcun”, halığ “xalq”, xaçan 
“haçan” (Yardımlı) və s. 
2.Sözün ortasında: ahşam “axşam”, bahmax “baxmaq”, çıhmax “çıxmaq”, 
ohşamax “oxşamaq”, sahlamax “saxlamaq” (Təbriz), qorhmaz “qorxmaz” (Meğri) və 
s. 
3.Sözün sonunda: çoh “çox”, yoh “yox”, oh “ox” (Təbriz) (1, 134-135). 
Azərbaycan dili ilə müqaysədə tatar, türkmən, qaqauz dillərində sözün 
əvvəlində 
h 
samiti işlənmir: heyva-ayva. V.Aslanovun nəzərincə, sözün əvvəlində 
görünən 
h
samiti şivələrə məxsusdur. Çünki əvvəlcə h (örgü, ürkmək, örüş və s.) 
olmayıb, sonralar bu samit bəzi türk dillərində yayılıb (6, 58). M.Yusifovun 
müşahidələrinə görə, 
h
samiti, ümumiyyətlə, türk dillərində qeyri-bərabər 
yayılmışdır. Məsələn, türk, qaqauz və türkmən dillərində
h
samiti boğaz səsi olmaqla 
yanaşı, dilarxası məxrəcdəki
x
səinin də əvəzində işlənir. Məs: 
xırda, xan, xometu, 
xala 
kimi sözlər həmin dillərdə 
hırda, han, hometu, hala
şəklində işlədilir. Başqırd 
dilindəki h sə başqa dillərdəki s səsini əvəz edir. Bu barədə zəngin nümunələr verən 
M.Yusifov davam edərək göstərir ki, bəzi dillərdə, hətta, 
h 
samiti 
y
ilə paralellik 
təşkil edir. Məsələn, hörümçək (Azərbaycan), yörqömöş (Altay), hürü (Azərbaycan), 
yüryü (qaraqalpaq) kimi sözlər buna misal ola bilər. Buradan belə nəticəyə gəlmək 
olar ki, h samiti öz məxrəcində heç bir səslə qarşılaşmır. Ona görə də onun həmin səs 
yuvasında keçidi yoxdur. Ancaq h samiti tələffüz məxrəcinə görə tam sabit 
olmadığından həm söz əvvəlindən düşməyə meyl edir və həm də funksiya cəhətdən 
başqa səslərlə uyğun gələ bilir (3, 27-28).
İ.Kazımov yazır ki, sözlərdə protetik 
h 
səsi Azərbaycan, qaqauz, türkmən, 
özbək və uyğur dillərində özünü göstərir. Məs: hör, hürk, hin, hür (mək), heyva, 
hıçqır (maq) (Azərbaycan), hajgip, halma, harpa, hat (at), hanbar (ambar), harmud 
(armud), hatəş (qaqauz), hin, halda, höyüt, hürk, hür (mək) (türkmən), hül, həri, 
hurpay, hüniz (özbək), hərə, həsəl (bul) (uyğur).
Tədqiqatçı 
h
səsinin tarixi bir səs kimi türk dillərində mübahisə 
doğurduğunu əsaslı faktlarla izah edir. Və 
h
>
x
səs keçidinə də ətraflı nəzər salaraq 
göstərir ki, qaqauz dilində x samiti iki səsi ifadə edir: a) h samitinin çalarında çıxış 
edir: xava (hava), xarman (harman), xemen (həmən), xayvan (heyvan); öz 
məxrəcində çıxış edir, alınma sözlərdə: mexanik, texnika və s.

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
28
Alimin 
x
>
h 
və yaxud 
h
>
x
keçdi ilə bağlı verdiyi misallardan da aydın 
şəkildə görünür ki, həmin sözlərin əksəriyyəti Azərbaycan dilinin bəzi şivələrində 
işlənməkdədir: hala (türk), xala (Azərbaycan), hal (türk), xalı (Azərbaycan), hamur 
(türk), xamur (Azərbaycan), hendek (türk), xəndək (Azərbaycan), hıyar (türk), xiyar 
(Azərbaycan) (2, 89-90). 
E.Əzizov söz əvvəlində 
x 
səsinin 
h 
səsinə keçməsi hadisəsini Azərbaycan 
dilinin cənub ləhcəsi üçün səciyyəvi sayır və həmin mövqedə 
x
>
h
fonetik 
hadisəsini müasir Türkiyə türkcəsi üçün də qanunauyğun hal kimi izah edir: 
haber, 
hayıf, hain, hala, halk, hanım, harman, horoz, hoş, hurma
və s (4, 107). 
ş >ç:
Bu fonetik hadisə şivələrimizdə geniş yayılmasa da, Bakı, Quba, 
Naxçıvan, Dərbənd şivələrində, İraq-türkman ləhcəsində rast gəlinir. Məs: quç “quş” 
(Quba), yaxçı “yaxşı” (Bakı), yaxçı “yaxşı” (Naxçıvan), çüyüd “şüyüd” (Dərbənd), 
çorba//çurba “şorba” (İraq) (1, 136). 
ş 
>
h
samit keçidinə Türkiyə türkcəsində, özbək, tatar, türkmən dillərində də 
rast gəlmək olur. Məs: şalvar -çalvar, çalbur (2, 98).
s >ş: s
səsini 
ş
səsi əvəz etməsi şivələrimizdə az təsadüf edilən hadisələrdən 
biridir. Bu fonetik hadisə qərb qrupu şivələrimizdə müşahidə olunur. Məs: sağ “saç”, 
sana “sana” (Qazax), sac “sac”, sicim “sicim”, yoğun kəndir (çəmbərək) (1, 136). 
Ümumtürk dillərində s-dan ş-yə keçid Türkiyə, başqırd, Qazax türkcələrində 
müşahidə olunur. Məs: saper 
>
saper (türk), sıbır
>
sıbır (başqırd), sarmaşık
>
sırmavıq 
(qazax) (2, 98). 
k
>
x:
k
səsini 
x 
səsi əvəz etməsi şivələrimizdə yayılmamışdır. Bu fonetik 
hadisə İraq-türkman ləhcəsində müşahidə olunur. Məs: diləx “dilək”, çərəx “çərək” 
və s. (1, 137). 
k
>
x
fonetik hadisəsinə Türkiyə, özbək, tatar türkcələrində də təsadüf edilir. 
Məs: kağan (türk) – xaqan (Azərbaycan), kubur (türk), xəlbir (Azərbaycan), kadın 
(türk), xatin “özbək”, xatın (tatar). A.Axundov yazır ki, 
k-q-x 
samitlərinin 
məxrəcində 
ğ
samitinin tələffüzü də mövcuddur. Bu samit cingiltili olmasına görə 
q 
samitinə, hovlu olmasına görə 
x
samitinə yaxındır (7, 178).
ş-s:
Bu samit keçidinə Dərbənd, Meğri şivələrində və İraq-türkman 
ləhcəsində təsadüf olunur. Məs: kişnis “kişniş” (Dərbənd), istiri //islivi “işləyir”, 
pisiy “pisik”, bas “baş”, camus “camış” (İraq), Şücəhət “Şücayət”, Şücaət “Şücaət” 
(Meğri) (1, 137). 
Müasir Azərbaycan dilində söz sonunda ş samiti ilə qurtaran bəzi sözlər 
qazax türkcəsində s samiti ilə bitir. Məs: baş (Azərbaycan) – bas (qazax), aş 
(Azərbaycan) – as (qazax), qaş (Azərbaycan) – kas (qazax). Söz ortasında da bu hal 
müşahidə olunur. Məs: döşək-tösek, eşik-esik və s. 
ş-s
keçidi qırğız, qazax, türk, başqırd dillərində də müşahidə olunur. Məs: 
sumkar (qırğız), sunkar (qazax), şalvar (türk, Azərbaycan, qırğız, uyğur), salbar 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
29
(başqırd), seçere, şəcərə (türk, Azərbaycan), sansıra (qırğız), şeytan (türk, 
Azərbaycan), saytan (qazax) (2, 98). 
k >ц (ts)
: 
k
səsini 
ц
(ts)
səsi əvəzlənməsi Azərbaycan dilinin cənub qrupu 
şivələri üçün xarakterik fonetik hadisədir və kar samitin kar samiti əvəz etməsinin 
tiplərindən biridir və bu hadisə sözün əvvəlində özünü göstərir. Məs: цiцik “kiçik”, 
цezeba “kəcavə”, цöцə “kökə”, цündə “kündə” (Təbriz) (1, 137). Ümumtürk 
dillərində k samitinin ц-ya keçməsi maraqlı bir fonetik hadisələrdən biridir və bu 
hadisənin tarixi türkcələrin qədim dövrlərinə gedib çıxır. “Azərbaycan dilinin əsasən 
Ordubad və Şahbuz şivələrində özünü göstərən ц-laşma hadisəsinin (цay, цırax, 
цəmən) sabir-xəzər tayfalarının dil xüsusiyyəti ilə bağlı olması ehtimal olunur. Bu 
fakt Azərbaycan ərazisində qədim zamanlardan xəzər tayfalarının, habelə xəzərlərlə 
qaynayıb qarışmış digər türk tayfalarının yerləşməsi və qədim xəzər dilində “ц” 
dialektinin mövcud olması ilə təsdiq olunur” (4, 66). 
Metod:
Məqalədə müqayisəli-qarşılaşdırma metodu tətbiq olunmuşdur. 
Nəticə:
Dünyada irili-xırdalı 50-dən çox türkcənin qohumluğunu şərtləndirən 
amillər olduqca çoxdur və həmin dillərin qohumluğunu müəyyən etməkdə fonetik 
quruluşun də əhəmiyyəti böyükdür və müqayisə edilən türkcələrdə kar samitlərin kar 
samitləri əvəz etməsi hadisəsi də bu qohumluğun dərin köklərə malik olmasından 
xəbər verir. 
Ədəbiyyat 
1.
Bayramov İ. Azərbaycan dili şivələrinin fonetikası. “Elm və təhsil”, Bakı, 2016. 
2.
Kazımov İ. Müasir türk dillərininj müqayisəli fonetikası. I cild, “Elm və təhsil”, 
Bakı, 2011. 
3.
Yusifov M. Türk dillərində kök sözlərin fonomorfologiyası. Gəncə, 1994. 
4.
Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. “Elm və təhsil”, Bakı, 2016. 
5.
Qəhrəmanov C. Kişəvərinin bir əlyazma “Divan”ı haqqında//Əlyazmalar 
xəzinəsində. Bakı, “Elm”, 1976. 
6.
Aсланов В.И. Из этюдов по исторической фонетике Азербайджанского 
языка о фонеме. Изд. АН Азерб.ССР, серия литература, языка и исскуство, 
1967 №1. 
7.
Axundov A. Azərbaycan dilini fonetikası. Bakı, “Elm”, 1984. 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
30
ПАРВИЗ ХОСРОВ ОГЛУ ХАСПОЛАДЛЫ 
ФОНЕТИЧЕСКИЙ ФЕНОМЕН ЗАМЕНЫ ГЛУХИХ СОГЛАСНЫХ НА 
ГЛУХИЕ СОГЛАСНЫЕ В АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ДИАЛЕКТАХ И 
ГОВОРАХ И ЕГО СООТВЕТСТВИЕ В ОБЩЕТЮРКСКИХ ЯЗЫКАХ 
РЕЗЮМЕ 
В общетюркских языках согласные подразделяются на типы по 
акустическому, анатомо-физиологическому, стабильности знаменателя, 
степени соприкосновения, состоянию голосовых связок. Губные, 
предъязычные, среднеязычные, заязычные горловые соноры выражаются 
разными терминами в каждом относительном языке. В основе каждого 
тюрского языка лежит наличие голосовых связок, то есть глухота и звон, и 
наши наблюдения показывают, что в некоторых тюркских языках широко 
распространен феномен замены глухих согласных на глухие согласные. А 
некоторые из них похожи на диалекты и говоры азербайджанского языка. В 
статье впервые сравнивается явление замены глухих согласных на глухие 
согласные в азербайджанских диалектах и говорах с некоторыми тюркскими 
вариантами и получены необходимые научные результаты. 
В мире существует множество факторов, которые определяют родство 
турецкого языка, и фонетическая структура важна для определения родства 
этих языков, и тот факт, что глухие согласные заменяют глухие согласные в 
сопоставимых тюркских языках, показывает, что это родство имеет глубокие 
корни.
Ключевые слова: диалект, говор, литературный язык, тюркский, 
замена согласных, глухие согласные. 
PARVIZ KHOSROV HASPOLADLI 
PHONETIC PHENOMENON OF REPLACING VOICELESS CONSONANTS 
WITH VOICELESS CONSONANTS IN AZERBAIJANI DIALECTS AND 
ACCENTS AND ITS CORRESPONDENCE IN COMMON TURKIC 
LANGUAGES 
SUMMARY 
In common Turkic languages, consonants are divided into types according 
to acoustic, anatomical and physiological, denominator stability, degree of contact, 
state of vocal cords. Labial, pre-lingual, mid-lingual, lingual throat sonors are 
expressed in different terms in each relative language. Every Turkic language is 
based on the presence of vocal cords, that is, deafness and ringing, and our 
observations show that in some Turkic languages the phenomenon of replacing 
voiceless consonants with voiceless consonants is widespread. And some of them are 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
31
similar to dialects and accents of the Azerbaijani language. For the first time, the 
article compares the phenomenon of replacing voiceless consonants with voiceless 
consonants in Azerbaijani dialects and accents with some Turkic variants and obtains 
the necessary scientific results. 
There are many factors in the world that determine the kinship of Turkish, 
and the phonetic structure is also important in determining the kinship of these 
languages, and the fact that deaf consonants replace deaf consonants in comparable 
Turkic languages shows that this kinship has deep roots. 
Key words: dialect, accent, literary language, Turkic, consonant substitution, 
voiceless consonants. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.04.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 08.05.2021
Rəyçi: f.e.d. Mahirə Hüseynova 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
32
ZENFİRA MƏMMƏDOVA 
Azərbaycan Tibb Universiteti 
Xarici Dillər kafedrasının baş müəllimi 
S.Vurğun pr.157.
[e-mail] 
MÜASİR İNGİLİS DİLİNDƏ FEİLİN ŞƏXSSİZ FORMASI CERUNDUN 
CÜMLƏDƏ MÜXTƏLİF SİNTAKTİK VƏZİFƏLƏRİ VƏ AZƏRBAYCAN 
DİLİNDƏ İFADƏ ÜSULLARI 
Xülasə 
İngilis dili üçün başqa bir səciyyəvi xüsusiyyət felin Cerund (cevnd) 
adlanan şəxssiz forması və onun müxtəlif sintaktik vəzifələrdə işlədilməsidir. 
Azərbaycan dilində isə belə forma yoxdur. Cerundun daşıdığı məna Azərbaycan 
dilində müxtəlif vasitələrlə ifadə olunur. Cerund – feilin əsasına ingilis şəkilçisinin 
artırılması ilə düzəlir və hərəkətin prosesdə olduğunu bildirir. Read-reading; speak – 
speaking; Cerund – həm feil, həm də ismi xüsusiyyətlərinə malikdir. Cerundun feili 
xüsusiyyətləri :
a). Hərəkət bildirir
b). Zərflə təyin olunur (I like wolking sauly) 
c) Cerunddan sonra vasitəsi tamamlıq ola bilər. (I linc reading rooks) 
d) qeyri-müəyyən və bitmiş (persect) formaları vardır.
Cerundun ismi xüsusiyyətləri:
a). Cümlə mübtəda, tamamlıq və xəbərin bir hissəsi ola bilər.
b). Təyin və zərflik vəzifəsi daşıdıqda sözönü qəbul edir. (after reading of 
gond dyreading və s) 
Cerundun cümlədə daşıdığı məna azərbaycanca ya məsdər, ya isim, ya da 
feili bağlama ilə ifadə olunur.
1. The main vayor hearning is reading. Öyrənməyin başlıca yolu 
oxumaqdır.
2. He translated the text Without conceling 
O mətni lüğətə baxmadan (lüğətə müraciət etmədən) tərcümə edir.
Teaching is a difficule work – Təlim çətin işdir.
Əlbəttə ki, ingilis və Azərbaycan dillərinin qrammatik quruluşundakı fərqli 
xüsusiyyətlər bu deyilənlərlə məhdudlaşmır. Lakin məqsəd bu iki dilin qrammatik 
quruluşunu başdan – başa müqayisə etmək olmadığı üçün hələlik göstərilən əsas 
xüsusiyyətləri qeyd etməklə kifayətlənmək olar. Hər iki dilin qrammatik 
quruluşundakı digər fərli xüsusiyyətləri isə bu və ya digər məsələyə dair izahatlar da 
istər – istəməz aşkara çıxarılacaqdır. Bütün dillərdə olduğu kimi, dilin sintaktik 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
33
qanunları əsasında müəyyən sıra ilə düzülür ki, buna da söz sırası deyilir. İngilis 
dilində söz sırası Azərbaycan dilindəkinə nisbətən xeyli sabitdir və daha mühüm rol 
oynayır. Belə ki, bəzən ingilis dilində ümumi semantikası və onu təşkil edən sözlərin 
sintaktik vəzifəsi söz sırasından asılı olur. 
The teacher asned the student
.- Müəllim 
tələbədən soruşurdu. Bu cümlədə the teacher – mübtəda, asned – xəbər, the student 
tamamlıqdır. Əgər bir şəkil dəyişiklik aparmadan the teacher və the student 
sözlərinin yerini dəyişsək the student – mübtəda, the teacher isə tamamlıq olacaqdır.
Açar sözlər:cerund,feilin şəxssiz forması,İngilis dili,sintaksis,cümlə 
N.Xudiyev yazır
:”Belə olduqda cümlə də tamamilə yeni bir məna kəsb 
edəcək The student asned the teacher – tələbə müəllimdən soruşur. İngilis dilində 
sözün nəinki sintaksik vəzifəsi, hətta hansı nitq hissəsinə aid olması da çox zaman 
onun cümlədəki yerinə yəni söz sırasına görə müəyyənləşir. Məs: 1. The tram stops 
treme – Homvay – burada danır. 2. The bus stop is the Avtobus dayanacağı 
buradadır. Hər iki cümlədə şəkilcə eyni olan 
stop
sözü 1-ci halda xəbər yerində (2) 
durduğu üçün feil, 2-ci halda isə mübtəda yerində (1) durduğu üçün isimdir. Buna 
görə də birinci halda dayanmaq, 2-ci halda isə dayanacaq deməkdir. Beləliklə aydın 
olur ki, ingilis dilində cümləni təşkil edən sözlərin məna və vəzifəsinin 
müəyyənləşdirmək, bununla da onun ümumi semantikasını başa düşmək və nəhayət, 
düzgün tərcümə etmək üçün söz sırasını bilmək son dərəcə vacibdir
.(1.s.46)
Məhz 
buna görə də müasir ingilis dilində nəqli cümlələri sözlərin sıralanmasına görə 4 
qrupa ayırmaq olar.
1-ci qrupa daxil olan cümlələrdə sözlər əsasən belə sıralanır. Mübtəda + 
xəbər + vasitəli tamamlıq + vasitəsiz tamamlıq + yer zərfliyi + zaman zərfliyi
The teacher told a us a story ot the lesson ucsterday. İngilis dilində 
tamamlıq çox nadir halda müəyyən səbəblərə görə mübtədadan əvvəl gələ bilər ki, 
buna da çox vaxt bədii ədəbiyyatda təsadüf olunur.
2-ci qrupa daxil olan cümlələrdə sözlərin sırası adətən belə olur: There – 
formal sözü + xəbər + mübtəda + yer zərfliyi + zaman zərfliyi. Məs: There are mony 
plants in Baku new. Bu növ cümlələrin xəbəri ən çox tob. Feili ilə ifadə olunur və 
Azərbaycan dilində zamanından asılı olaraq var, var idi, olacaq sözləri ilə tərcümə 
olunur. Belə cümlələri tərcümə edərkən yer zərfliyi 1-ci yerdə durur. Məs: There is a 
book on the table – solun üstündə kitab var.
3-cü qrupa – it formal mübtədası ilə başlanan alınan cümlələr daxildir. Belə 
cümlələrdə sözlər aşağıdakı kimi sıralanır. “İt” formal mübtəda + xəbər + əsas 
mübtəda + tamamlıq + zərflik +. İt is necessary to translate (tes) the article today.
Bu növ cümlələr də 1 –ci üç üzvünün yeri həmişə sabitdir. Məsdər və ya 
Cerund qarşısında 
for
sözönü qəbul edən isim və ya əvəzlik ola bilər. Belə halda 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
34
həmin isim (və ya əvəzlik) özündən sonrakı məsdər və ya cerundla birlikdə bir üzv 
mübtəda olur . Məs:
İt is impossible for him to come here.
4-cü qrupa daxil olan cümlələr isə şəxssiz cümlələrdir. Məlumdur ki, ingilis 
dilində şəxssiz cümlələr də “it” formal mübtədası ilə başlanır. Lakin şəxssiz 
cümlələrdə əsas mübtəda olmur və ola da bilməz. Məhz bununla da onlar 3-cü qrupa 
daxil olan cümlələrdən fərqlənir, şəxssiz cümlələrdə sözlər belə sıralanır. 
“İt formal mübtəda + xəbər + zərflik 
İt vas cold yestxsay yoxdur . 
İt das not shol there in winter
Belə cümlələrdə xəbərdən sonra sözönü qəbul edən isim və ya əvəzlik 
gələrsə, həmin isim və ya əvəzlik cümlənin tamamlığı olur. Belə hallarda “it” artıq 
formal deyil əsas mübtəda olub Azərbaycan dilinə - o, bu sözləri vasitəsilə tərcümə 
edilir. Məs: İt is clear to me – bu mənə aydındır. Belə cümlələrdə “it” sözünü this, 
that ilə əvəz etmək olar və cümlənin mənası dəyişməz. Məsələn: İt is very familiar to 
me – Bu mənə çox tanışdır. Yaxud İhat is vesy familian to me – bu mənə çox 
tanışdır. İngilis dilində tərcümə zamanı təyinin də cümlədə yeri müəyyən rol oynayır. 
Təyinin başqa üzvləri kimi cümlədə sabitləşmiş müəyyən yeri yoxdur: 1. Təyini 
ingilis dili cümlələrində təyin olunan sözdən həm əvvəl, həm də sonra gələ bilər ki, 
bu da onun hansı hissəsi ilə ifadə olunmasından asılıdır. İnilis dilində təyin aşağıdakı 
hallarda təyin olunan sözdən əvvəl gəlir: a) sözönü qəbul etməyən isimlə ifadə 
olunduqda. The oil industry is hifhly deneloped in country. Ölkəmizdə neft sənayesi 
yüksək inkişaf etmişdir. Sifətlə ifadə olunduqda işarə əvəzliyi ilə qeyri-müəyyən 
əvəzliklə, feli sifətlə və s. ilə ifadə olunduqda təyin olunan sözdən əvvəl gələn 
təyinlərdir.
2. Təyin olunan sözdən sonra gələn təyinlər . 
İngilis dili cümlələrində təyin aşağıdakı hallarda təyin olunan sözdən sonra 
gəlir. A) sözönü qəbul edən isimlə ifadə olunduqda. Same industrial enteprises are in 
the centre of the cith. Bəzi sənaye müəssisələri şəhərin mərkəzində yerləşir. B) feili 
sifət tərkibi ilə ifadə olunduqdfa. The device measuving the voltage is colled 
voltmeter. Gərginliyi ölçən cihaza vabimetr deyilir.
a)
məsdərlə ifadə olunurdu.
A. Thermometer is an insdtrument to shou the rempctoture. Termometr 
temperaturu göstərən cihazdır.
İngilis dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində təyin həmişə təyin olunan 
sözdən əvvəl gəlir. Buna görə də İngilis dilində təyin olunan sözdən sonra gələn 
təyinlər də Azərbaycan dilinə tərcümədə təyin olunan sözdən əvvəl gəlir. Buna görə 
də ingilis dilində təyin olunan sözdən sonra gələn təyinlər Azərbaycan dilinə 
tərcümədə təyin olunan sözdən əvvəl keçir. Məs: İngilis dilində The device 
measuring the temperature.
Azərbaycan dilində temperatura ölçən cihaz.

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
35
Mətni düzgün tərcümə etmək üçün hər şeydən əvvəl 2 şərt ödənilməlidir. 1. 
cümlədəki naməlum sözlərin leksik mənası aydınlaşdırılmalı. 2. həmin sözlərin 
qrammatik vəzifəsi müəyyənləşdirilmişdir. Bu şərtlərdən 1-cisi lüğətin köməyi ilə 
ödənilə bildiyi halda tərcümə edənin qrammatik sahəsindəki biliyinə əsaslanan 2-ci 
şərt isə qrammatik təhlil yolu ilə ödənilir. Lakin tərcümə göstərir ki, bəzi tələblər 
qrammatik təhlildən yan keçərək yalnız naməlum sözlərin lüğətdəki mənasını 
toplamaqla kifayətlənirlər ki, bu da istənilən nəticəni verir. Çünki naməlum sözlərin 
yalnız lüğəti mənasını tapmaqla onların arasındakı sintaktik əlaqələri 
müəyyənləşdirmək olmaz. Sözlər arasındakı sintaktik əlaqələri müəyyənləşdirmək ilə 
cümlənin ümumi mənasını başa düşmək üçün başlıca məqsəddir. Qrammatik təhlil 
dedikdə, biz əsasən sintaktik təhlilli, yəni boş və 2-ci dərəcəli üzvlərin tapılmasını 
onların arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin müəyyən edilməsini nəzərdən tuturuq. Bunu 
da qeyd etmək lazımdır ki, İngilis dilindəki cümlələrin təhlili ana dilindəki 
cümlələrin təhlili arasında əsaslı fərq vardır. Bu fərq ondan ibarətdir ki, ana dilində 
qrammatik təhlil cümlənin mənasını açmaq üçün deyil, mənasının dil vasitəsi ilə 
ifadə olunduğunu müəyyən etmək üçün aparılır. Burada cümlənin mənası oxu 
prosesində, həm də çox asanlıqla başa düşülür ki, bu da tamamilə təbiidir. İngilis 
dilində qrammatik təlim mənasını açılmasına xidmət edir.
E.Haugen
qeyd edir:” 
Beləliklə ana dilində cümləni təhlil edərkən mənadan çıxış edən formanı 
müəyyənləşdiririk, xarici dildə isə əksərən formadan çıxış edərək mənası 
aydınlaşdırırıq. Tio be felinin tərcüməsi – to be ingilis dilində əsas, köməkçi və 
modal feili kimi işlənir. Dilin daşıdığı vəzifəsini aşağıdakı formal əlamətlərə görə 
müəyyən etmək olar
.(2.s.128)
1. Cümlədə to be felindən sonra məkan və zaman zərfliyi durduqca to be 
əsas fel olub mövcud olmaq, yerləşmək, baş vermək deməkdir.
To be əsas feli kimi dilimizdə aşağıdakı vasitələrlə tərcümə olunur.
a) indiki zamanda cümlənin ümumi məzmunundan asılı olaraq dilimizdəki 
xəbər şəkilçiləri və ya olmaq feilinin şəxsli formaları vasitəsilə. Məs:
1. am at home - mən evdəyəm
2. an Sundays i am at home – bazar günləri evdə oluram 
3. our first lesson is at 9 oclock - birinci dərsimiz saat 9 olur 
Keçmiş zamanda idi bağlaması ilə:
1. Ussterday ı was ot the institute – mən dünən İnstitutda idim.
2. Two days ago the vas here – 2 gün əvvəl o burada idi.
Gələcək zamanda olmaq – feilinin şəxsli formadakı vasitəsilə. Məs.
1. Tomovvae ı sholl be here – Sabah mən burada olacağam.
2. İn 2 days you will be in Moskov – 2 gündən sonra mən Moskvada 
olacağam və s. Cümlədə to be feilindən sonra sözönü qəbul etməyən isim, sifət, say, 
əvəzlik, bəzən də məsdər durduqda to be bağlayıcı feil adlanır və heç bir leksik məna 
daşımır. To be köməkçi feli özündən sonrakı nitq hissəsi ilə birlikdə cümlənin 
xəbərini təşkil edir və Azərbaycan dilində aşağıdakı vasitələrlə tərcümə olunur. A) 

---

Filologiya məsələləri, № 5, 2021
36
indiki zamanda – xəbər şəkilçiləri vasitəsilə. Məs. 1. I am a teacher of English – mən 
ingilis dili müəllimiyəm.
2. The is chis ot the choir of Forign (to) Languagtes – O xarici dillər 
kafedrasının müdiridir.
3. Today the weather is very cold – Bu gün hava çox soyuqdur. 
Keçmiş zamanda – idi bağlayıcısı vasitəsilə Vesterday it was cold – Dünən 
soyuq idi.
2.I was a teacher of English – Mən ingilis dili müəllimi idim.
A) Gələcək zamanda olmaq felinin şəxsi formaları vasitəsilə 
The weather will be windy tomorrow – Sabah hava nəmli olacaqdır.
3. Cümlədə to be felindən sonra Present Participle ( writing)və Past 
Particible ( written) durduqda. To be köməkçi fel olub əsas feilin davamedici zaman 
formalarını ( The continon Tenses) və məchul növünü ( The Passive Voise) 
düzəltməyə xidmət edir. Belə hallarda to be heç bir leksik məna daşımır. Lakin 
mürəkkəb fel ( formola) formasının şəxsini, kəmiyyətini və zamanını göstərir. Məs: 
he is ( was:will be) reading a book. O, kitabı oxuyun. (Oxuyurdu oxuyacaq) 
to be
köməkçi feli Azərbaycan dilinə ayrılıqda deyil. Özündən sonrakı Present və Past