Folklor institutu
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
12 olaraq ortaya çıxmır. O, folklor faktı daxilində simvolik davranışlar əsasında təzahür edir. Əkizlər mif modeli özündə bir çox sosial-mədəni münasibətlər çərçivəsini təcəssüm etdirir. Daha doğrusu, şüur həmin o ikiliyi bir çox sosial-mədəni modeldə qəbul edir və əsaslandırır: a) Bacı-qardaş b) İki bacı c) İki qardaş d) Ata-oğul e) Qəhrəman və dostu (və ya dostları) f) İki dost Bundan savayı, əkizlər mif modeli ayrı-ayrı münasibətlər konteks- tində də əsaslandırılır: a) Cinsi münasibətlər. b) Qohumluq münasibətləri. c) Dərketmə qabiliyyəti (ağıllı-axmaq). d) Emosional özünüifadə qabiliyyəti (qorxaq-cəsarətli, xeyirxah-bəd- xah, hiyləgər-sadəlövh). e) Fərqli məkan və zamana aid olma baxımından (Məsələn, Basat bu dünyaya, Təpəgöz isə o dünyaya aid olan cizgilərdə təqdim olunur). f) Heyvan-insan münasibətləri kontekstində (qəhrəman və at). Əkizlər mif modelində təqdim olunan yuxarıdakı xüsusiyyətlər bəzən qarşıdurmada, bəzən isə vəhdətdə, birgə fəaliyyət göstərən obrazlar kon- tekstində təcəssüm olunur. Amma əkizlər mif modelinin əsasında qarşıdur- ma semantikasının təcəssüm olunması mədəniyyətlərdə daha geniş yayıl- mışdır. Təsadüfi deyildir ki, Levi Stros tanrıdan və triksterdən döllənməklə doğulan ekiz uşaqlar haqqında mifdən danışarkən “Əkizlər arasında qarşı- durmanın lap döllənmə anından mövcud” olduğunu diqqətə çatdırır 13 . Birinci fəslin “Mifoloji insest xaotik paradiqma kimi” adlanan dör- düncü yarımfəslində göstərilir ki, antropoloqlar tərəfindən mədəni, sosial və biososial fenomen kimi araşdırılan 14
insest tabusu Levi Strous tərəfindən insanın təbiətdən mədəniyyətə keçidinin işarəsi kimi dəyərləndirilir 15 .
Mədəni nümunələrdə aktuallaşan insest aktı:
a) insanlığın təhtəlşüur emosiyasını aktivləşdirir; b) təhtəlşüur emosiyasına verilən reaksiya (tabular və s.) əsasında
13 Стросc К.Л. Миф и значение (перевод Александра Островского). http://rl-online.ru/articles/3-04/467.html 14 Kupiainen T. The Forbidden Love of Sister and Brother: The Incest Theme in Archangel Karelian Kalevala Meter Epic // Myth and Mentality Studies in Folklore and Popular Thought. Helsinki, Finnish Literature Society, 2003, p. 272 15 Göst. əsər, s. 3-273
13 obrazın və ya obrazların daxili psixoloji inkişaf dinamikası açıqlanır ki, bu da bizə obrazın ritual-mifoloji situasiyasının təsvirini verir; c) insest münasibətlər modeli olmaqla ilkin yaradılış kontekstinin təsvir dilini, üsulunu və əsaslandırma şəklini ortaya qoyur. Yəni inçestin mədəni kontekstdə aktuallaşması ilə yuxarıda sadalanan üç xüsusiyyətin hamısı aktuallaşmış olur. Dünyanın müxtəlif yerlərindən toplanılmış və Azərbaycan folklorun- da da rast gəlinən “atanın öz qızına aşiq olması” süjetinin də əsasını insest münasibəti təşkil edir ki, D.L.Ashilman bu beynəlxalq süjetin aşağıdakı motivləri ehtiva etdiyini vurğulayır: 1) Ölən qadın öz ərindən söz alır ki, o yalnız o vaxt yenidən evlənəcək ki, müəyyən təsvirlərə uyğun gələcək qadın tapacaq. 2) Matəmdən sonra dul kişi müəyyən edir ki, yalnız qızı ölmüş arva- dının yenidən evlənmə şərtlərinə cavab verir və ona evlənmək təklif edir. 3) Qız atasını fikrindən yayındırmaq üçün möhlət istəyir və atasına bəzi hədiyyələr gətirməsini tələb edir, ata da bunları asanlıqla tapır. 4) Qız öz probleminin heç bir həlli yolu qalmadığını gördükdə qeyri- adi paltar geyinərək uzaqlara qaçır. 5) O, qulluqçu kimi saxlanıldığı adamın təsərrüfatında sığınacaq əldə edir və zaman-zaman təhqirlə qarşılanır. 6) O, vaxtaşırı işlədiyi mətbəxdən qaçır və ayrı-ayrı bal paltarlarında müxtəlif görünüşlərdə özünü təqdim edir 7) Şahzadə cazibədar paltardakı qadına vurulur. Və sonra o müəyyən edir ki, bu qəşəng qız onun qulluqçusundan başqası deyil və onunla evlənir 16 .
və o, ərinə gələcəkdə evlənmək üçün öz əlamətlərini təsvir etməklə elə öz qızının əlamətlərini demiş olur. Yaradılışın başlanğıcını ifadə edən münasi- bətlər – ər və arvad, qardaş və bacı, ana və oğul, bacı və qardaş kimi müna- sibətlər kontekstində ifadə olunduğunu nəzərə alsaq, qeyd olunan bu süjetin də əsasında xaosdan komosun yaradılışı anına aid elementlərin izlərini gör- mək mümkündür. Nağıllara diqqət edilsə görərik ki, ər öz arvadına oxşayan qadınla evlənmək istəyindədir, qadın da yalnız və yalnız ona bənzəyən və ya onun müəyyən əlamətlərini daşıyan adamla evlənməyi məsləhət görür. Semantik planda burada bir çox məsələ aydınlaşa bilər. Qadının ərinə ona bənzəyən biri ilə evlənməyi məsləhət görməsində və kişinin öz arvadına bənzəyən birini axtarmasının əsasında ilkin situasiyanın, seçimin olmadığı, ilk insan cütündən ibarət bir “cəmiyyət”in işarəsindən söhbət gedir. Odur ki, ananın
16 Ashliman D.L. Folktales of Aarne-Thompson-Uther Type 510B. http://www.pitt.edu/~dash/type0510b.html Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|