Folklor institutu
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bu mənada Təpəgöz bilavasitə xaosu simvo- lizə edən ananın bətnindən, Xaosdan doğulmuşdur.
- Dissertasiyanın əsas müddəaları aşağıdakı məqalələrdə əksini tapmışdır
- «Мифологичес- кий хаос и его космогонические парадигмы»
- «Мифологический хаос и его ритуальная модель»
- «Заключении»
- Garayev S.P. THE MYTHOLOGICAL CHAOS IN AZERBAIJAN FOLKLORE SUMMARY
- “The mythological chaos and its cosmogonic paradigms”
- “The mythological chaos and its ritual model”
- НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ФОЛЬКЛОРА
- МИФОЛОГИЧЕСКИЙ ХАОС В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ
20 çıxır. Belə ki, Oğuz cəmiyyətində ad bütün hallarda obrazın mahiyyətindən doğulduğu kimi, onun mahiyyətini də ortaya qoyur. Yəni sosiumda heyvan qılığında gəzmək mümkün olmadığı kimi, insanlaşmadan da yaşamaq müm- kün deyil. Odur ki, tapılmış qəhrəman aslan adını deyil, aslanın davranışla- rını ifadə edən bir adla işarələnmişdir. Belə ki, Basat adı heyvani təbiəti ifadə etməklə meydana gəlmişdir. Basatın xaosdan kosmosa (heyvan cildindən insan cəmiyyətinə) keçidini işarələyən xüsusiyyətlərdən biri də, heyvani mü- nasibət göstərdiyi ata qarşı insani münasibətə dəvət olunmasıdır. Boyda o da təsvir olunur ki, Oğuuzun çobanı Qonur qoca Oğuz elinin önündə hamıdan birinci “Uzın binar” deyilən yerə gəlib çatır. Daha sonrakı sətirlərdə çobanın növbəti il yaylağa gedərkən bir yığnaq görməsi səhnəsi təsvir olunur. Çoban bu yığnağı qoyub qaçır. Təsvir olunur ki, “məgər ol dəm Bayındır xan bəglər ilə seyrana getmişlərdi. Bu binarın üzərinə gəldilər. Gördilər kim, bir ibrət nəsnə yatur, başı-göti bəlürsiz. Çevrə aldılar. Endi bir yigid bunı dəpdi. Dəpdikcə böyüdi. Bir qoc yigid dəxi endülər, dəpdilər. Dəpdiglərincə böyüdi. Aruz qoca dəxi enüb dəpələdi, mahmuzı toqundı. Bu yığnaq yarıldı, içindən bir oğlan çıqdı. Gödəsi adam, dəpəsində bir gözi var. Aruz aldı bu oğlanı, ətəginə sarıdı. Aydır: xanım, munı mana verin, oğlum Basatla yaşlayın” 30 . Bu qadın dölünün simvolu ətrafında həyata keçirilən ritualdır. Ritualda ilkin yaradılış modeli, dünyanın sudan, yumurtadan yara- dılması faktı imitasiya olunur. Bizə elə gəlir ki, bu, artımı simvolizə edən cinsi ritualdır. Ümumiyyətlə, mədəniyyətlərdə bu cür cinsi ritualların keçiril- məsi faktı geniş yayılmışdır. K.Q.Yunq Avstraliyanın vaçandi tayfasında keçirilən bir mərasimi belə təsvir edir: “Yerdə quyu qazılır. Və sonra kol- kosla həmin quyuya qadın cinsi orqanının şəkli verilir. Daha sonra əllərində kişi cinsi orqanının simvolu olan nizə tuturlar. Onlar rəqs edə-edə həmin quyunun ətrafında dövrə vurur və nizəni həmin o quyuya batırırlar. Təbiidir ki, burda əsas iki simvol var: yarıq və fallos” 31 . Məlumdur ki, qılınc, nizə, ox ucu əsas fallik simvollardır 32 . Bu təcrübəni biz buradakı səhnəyə də aid edə bilərik. Əslində, zahirən burada bir ov mərasimindən söhbət getsə də, bu, Qam Gan oğlu Bayandır xanın iştirakı ilə keçirilən artım ritualıdır. Mərasim həm də bulaq başında keçirilir. Bulaq isə kosmoenergetik artım nöqtəsi kimi dünyanın mərkəzini simvolizə edir. Mətn hissəsindən aydın olur ki, Oğuz- ların artım mərasimi Ulu Ananın uşaqlıq simvolu olan “yığnaq” ətrafında yerinə yetirilir. Göründüyü kimi, Oğuz igidləri bu qadın bətnini dövrəyə alır- lar. Hər bir igid burda öz cinsi gücünü göstərməyə başlayır. Nəhayət, Aruz
30 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı: Yeni nəşrlər evi, 1999, s. 139 31 Юнг К.Г. Либидо, его метаморфоз и символы. Санкт-Петербург: Восточно-Евро- пейский Институт Психоанализа, 1994, c., 156 32
Yenə də orada, s., 111
21 qocanın mızrağı dölə toxunur və Təpəgöz dünyaya gəlir. Əslində, Aruz qoca cinsi aktı vasitəsi ilə Ulu Ananın dölündən Təpəgözü doğuzdurur. Maraqlıdır ki, məhz Aruz Təpəgözün dünyaya gəlməsinə səbəb olur. Daha sonra Aruz Təpəgözü öz ətəyinə bükür və onu oğulluğa götürür. Burada qadınlar övlad götürəndə onu köynəyindən keçirməklə öz ana legitimliyini təsdiq etdikləri kimi, Aruz da onu ətəyinə bükməklə öz atalığını təsdiq etmiş olur. Aruz Oğuz səltənətinin hüquqi və mifoloji varisi kimi (rəhbər kimi) Oğuz kosmo- sunun yeni üzvünü də özü qəbul edir. Göründüyü kimi, bu situasiyada ikili ata semantikası vardır. Belə ki, Sarı qoca ilə yanaşı, Aruz qoca da atalıq se- mantikasını daşıyır. Təsadüfi deyildir ki, M.Kazımoğlu Sarı Çoban və Aruz arasındakı semantik yaxınlığı, bir-birinin oxşarı olmasını vurğulamışdır: “Qaraca Çoban Qazan xanın köməkçisi və oxşarı olduğu kimi, Qonur qoca Sarı Çoban da Alp Aruzun köməkçisi və oxşarı olaraq qalır” 33 . Beləliklə, xaosdan doğan antiqəhrəman (Təpəgöz) ikili ata kökünə malik olduğu kimi, qəhrəman (Basat)da ikili ata semantikasına malikdir.
Yeniləşən həyatın simvolu olan ulu Ana (Pəri) qəzəbləndirildiyinə görə Oğuz elini bəlaya düçar edir. Pərinin qadın cildində məhz suyun ba- şında görünməsi təsadüfi deyildir. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, mifologi- yada xaos həm də qadın bətninə bənzədilmişdir. Xaosun da işarələrindən biri sudur. Mifoloji anlamda xaos sudan ayrılmadığı kimi, burada da xaosu simvolizə edən qadın (Ulu Ana) obrazı da su ilə birlikdə obrazlaşmışdır. Belə təsəvvür də öz növbəsində mədəniyyətə su stixiyası ilə əlaqədar olan çoxsaylı qadın obrazları bəxş etmişdir ki, onlara da daha çox su və nəhrl- ərin qırağında rast gəlinir. Bu mənada Təpəgöz bilavasitə xaosu simvo- lizə edən ananın bətnindən, Xaosdan doğulmuşdur. Beləliklə, epik mətnlərdə xaos-kosmos münasibətləri çox mürəkkəb elementlər əsasında özünü büruzə verir. Boyun izahından aydın olur ki, xaotik obrazların kosmosa müdaxiləsinin təmin olunması üçün onlar özündə müəyyən kosmik elementləri, xaosa qalib gələcək qəhrəman isə özündə müəyyən xaotik mənşəni ehtiva edir. Məsələn, Təpəgözün kosmosa müdaxiləsini onun gözü təmin etdiyi halda, Basatın ona qalib gəlməsində isə onun itkin düşərək xaosa gedib aslan südü əmməklə qazandığı xtonik mənşəyi mühüm rol oynayır. Tədqiqatdın “Nəticə” hissəsində tədqiqat zamanı əldə olunmuş elmi qənaətlər ümumiləşdirilmişdir. Əsas tezislərə görə: – Yaradılış mifləri mədəniyyətin ritual və simvolik layının öyrənil- məsində açar rolunu oynayırlar. Həmçinin yaradılış miflərində yaradılış faktı xaos və kosmosun təmsilçiləri olan mədəni qəhrəman və trikster qarşı- durmasının nəticəsi kimi ortaya çıxır. – Xaos-kosmos münasibətləri mədəniyyətdə çoxsaylı paradiqmalar
33 Kazımoğlu M. Folklorda obrazın ikiləşməsi. Bakı: Elm, 2011, s., 148
22 kontekstində təzahür edir. Bu qarşıdurma səviyyəsində xaosun kosmosa, kosmosun xaosa çevrilməsi ilə yanaşı, ikili qarşıdurmanın simmetrik müna- sibəti əsasında kosmik nizam mütəhərrik şəkildə təşkil olunur, qorunur və davam etdirilir. Bu baxımdan xaos və kosmos münasibətlərinin təzahürü- nün ən sabit modellərindən biri “əkizlər mif” modelidir. – Miflərdə inçest kosmoqonik nizamdan öncə, xaos mərhələsinin qaçılmaz münasibəti kimi şərh edildiyi halda, nağıllarda (bütövlükdə folklor yaradıcılığında) o sosial-ictimai münasibətlər kontekstində dəyərləndirilir. – Miflərdə geniş şəkildə yer alan xaosdan kosmik nizamın yaradılması modeli ritualların da əsasını təşkil edir. Bu məsələnin “Kişi-Qadın” modelin- də xaos və ritual problemi üzrə öyrənilməsindən aydın oldu ki, “göbəkkəs- mə”, “buta”, “Novruzda duzdu qoğal yeyib yatma” və s. mədəni faktların əsasında ilkin başlanğıca, dünya nizamının hələ mövcud olmadığı xaosa qayıdaraq yenidən yaradılma, doğulma modeli dayanır. Bu isə özlüyündə rituallarda fərdi taleyin kosmoqonik taleyə bağlanılmasının xaos mərhələsin- dən keçməklə mümkün olduğunu göstərir. – Toy ritualında xaos və kosmogenez probleminin araşdırılması nə- ticəsində toyun xaos və kosmos münasibətlərinin tənzimlənməsinə xidmət edən çoxsaylı ritual faktını özündə birləşdirdiyi məlum oldu. Belə ki, toyun əsas iştirakçıları olan bəy və gəlinin münasibətləri xaotik və kosmik dünya münasibətləri əsasında qurulur. Toy mərasimində bəyin qız evinə getməsi epik təhkiyədə qəhrəmanın qız dalınca o dünyaya getməsi ilə simvolik ek- vivalentlik təşkil edir. Bundan savayı, tədqiqat nəticəsində bəlli oldu ki, toy mərasiminin “bir günlük bəyi” kosmik bəyin (yaxud da şahın, kralın) dav- ranışlarını mikro səviyyədə imitasiya edir. Bununla o, cəmiyyətin artımın- da, yeni quruculuqda iştirak etməklə yanaşı, mal-mülk sahibi olmaq hüqu- qu da əldə edir. Bu vasitə ilə o, xaosun sonunu gətirərək kosmik, nizamlı dünyaya qədəm qoyur, “ailə qurur”, “ev olur” və s. – “Basat-Təpəgöz” paradiqmasında xaosdan kosmosun təşkilinin ritual modelinin araşdırılması ilə xaos-kosmos münasibətlərinin epik trans- formasiyası öyrənilmişdir. Məlum oldu ki, epik mətnlərdə xaos-kosmos münasibətləri çox mürəkkəb elementlər əsasında özünü büruzə verir. Belə ki, xaotik obrazların kosmosa müdaxiləsinin təmin olunması üçün onlar özündə müəyyən kosmik elementləri, xaosa qalib gələcək qəhrəman isə özündə müəyyən xaotik mənşəyi ehtiva edir. Məsələn, Təpəgözün kosmosa müdaxiləsini onun gözü təmin etdiyi halda, Basatın ona qalib gəlməsində onun itkin düşərək xaosa gedib Aslan südü əmməklə qazandığı xtonik təbiəti mühüm rol oynayır.
23 Dissertasiyanın əsas müddəaları aşağıdakı məqalələrdə əksini tapmışdır:
1. Türk epik ənənəsində xaos anlayışı və onun semantikası (Yaradılış das- tanı əsasında). VI Uluslararası folklor konfransının materialları. Bakı: 2010, s. 436-439 2. Mifoloji xaos yazılı ədəbi düşüncənin funksional mexanizmi kimi (H.Ca- vidin “İblis” faciəsi əsasında). Hüseyn Cavidin anadan olmasının 130 il- lik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransının materialları. Bakı: Bakı Universiteti, 2012, s. 205-221 3. Türk mifologiyasında dünyanın sonu. Azərbaycan filologiyasının aktual problemləri. M.Ə.Sabirin 150 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi-nəzəri konfransının materialları. XIV cild. Bakı: AzTU, s. 98-102 4. Kosmos və xaos oppozisiyası şah və vəzir münasibətləri kontekstində. “Dədə Qorqud” elmi-ədəbi toplu, 2013, № 3, s. 48-60 5. Basatın Təpəgözü öldürdüyü boyun ritual-mifoloji semantikası // AŞXƏDT, 2013, № 42, s. 140-162 6. Xaotik davranışlar prizmasından triksterin əsas xüsusiyyətləri. Dil və ədəbiyyat beynəlxalq elmi-nəzəri jurnalı, 2013, № 3 (87), s. 245-247 7. Dünyanın sonu esxatoloji paradiqma kimi: 21 dekabr fenomeni // AŞXƏDT, 2013, 43-cü sayı, s .110-132 8. Kosmoqonik zəmində qadın və kişi // Dədə Qorqud jurnalı, 2013, № 3, s. 54-68 9. Kosmik nizamlayıcı olaraq şah və vəzir münasibətləri. Gənc tədqiqat- çıların I Beynəlxalq elmi konfransının materialları. Bakı: Nurlar, 2013, s. 468-469 10. Türk mifoloji düşüncəsində dünyanın yaradılışı (monomifoloji baxım- dan xaos-kosmos). Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. İstanbul, 2011/2, s. 187-194 11. Ритуалъно-мифологическая семантика свадъбъ в космогоническом плане (на материалах, собранных в Карабахе). Ученые записки Таврического национального университета имени В.И.Вернадско- го. Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 26 (65), № 2. 2013 г. с. 82–88 12. Mifologiyada xaos semantemi və onun təzahür səviyyələri. AMEA-nın məruzələri, Bakı: Elm, 2014, № 2, s. 99-103.
24 Караев С.П. МИФОЛОГИЧЕСКИЙ ХАОС В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ РЕЗЮМЕ Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения и спис- ка литературы. Во “Bведении” даётся информация об актуальности темы, объ- екте, предмете, цели, задачах, научной, новизне теоретических и мето- дологических основах, практической значимости, апробации и струк- туре исследования. Первая глава диссертации, которая называется «Мифологичес- кий хаос и его космогонические парадигмы», состоит из четырёх разделов. Здесь понятие «хаос»а исследованы на основе фольклорных материалов разных жанров уровни его проявления, мифы о сотворе- нии. Выявлено, что противостояние хаоса и космоса как универсаль- ная единица даёт о себе знать во всех фольклорных текстах. Отноше- ния хаоса и космоса, составляющие основу космогонических мифов в фольклорных текстах проявляются парадигмами «ночь-день», «тьма- свет», «женщина-мужчина» и т.д. Тут вопрос рассмотрен на основе мифа о сотворении, модели мира о близнецах, инцесте. Поэтика отно- шений хаоса и космоса исследованы на конкретных фактах. Вторая глава диссертации, под заголовком «Мифологический
фологический хаос к исследован в контексте ритуала. Проблема изу- чена на основе поверий, связанных с Новруз байрам, а также родиль- ного обряда, свадебных обычаев. В результате проведённого исследо- вания было выяснено, что в корне всех этих поверий стоит модель создания космоса из хаоса. С этой точки зрения такие метафоричес- кие, символические акты как «бута», обручение с колыбели («гёбек- кесме»), «поход из дома жениха в дом невесты» изучены в плоскости отношений хаоса и космоса. В этой части на примере боя (главы), где «Басат убивает Тепе- гёза» из эпоса «Китаби-Деде Коркуд», анализируется ритуал перехода из хаоса в космос и подробно излагаются символические, метафори- ческие основы этого перехода. В «Заключении» обобщены научные выводы, полученные в результате исследования.
25 Garayev S.P. THE MYTHOLOGICAL CHAOS IN AZERBAIJAN FOLKLORE SUMMARY The dissertation work consists of the introduction, two parts, the conclusion and the list of used literature. In the introduction the actuality of the investigation is based on, the object, aim and duties of the investigation are definited, the scientific inno- vations, methods and sources, the practical and theoretical importance of the investigation are spoken about, the information about the structure of the investigation is given. The first part of the dissertation work called “The mythological
chapters the idea of chaos, its formation levels, creation myths were drawn into the research on the base of different genres of folklore materials. At the same time the theoretical-methodological basis of the archetype “the wise old man”, its various levels and paradigms are investigated from the funda- mental aspects and based on the concrete text facts. It was cleared up that the confrontation of chaos and cosmos shows itself as the universal unit in all folklore texts. The relations of chaos-cosmos forming the base of cos- mogonic myths appear in folklore texts in different paradigms as “night- day”, “dark-light”, “woman-man” and etc. Here the problems about the creation myth, the myth of twins, insest relations are studied, the poetics of chaos amd cosmos relations are investigated on the base of concrete facts. The second part of the dissertation called “The mythological chaos
ted to the investigation of mythological chaos in the context of ritual. The problem was studied on the base of the beliefs about Novruz holiday, the ceremony of birth, wedding traditions. As a result of the investigation it was definited that in the base of all beliefs there is the model of the creation of the cosmos from the chaos. That is why some metaphorical-symbolic acts such as “buta”, “gobekkesme” (to be inseparable lovers), “visit from the groom’s place to the bride’s place” were investigated in the relations of chaos-cosmos points. Here the transition ritual from the chaos to the cos- mos on the base of the chapter “Tepegoz’s death by Basat” in the epos “The Book of Dede Gorgud” is drawn into the research work, the symbolic- metaphorical basis of this transition are explained in details. In the conclusion the scientific results and conclusions got during the investigation are summarized.
26 НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ФОЛЬКЛОРА На правах рукописи САФА ПАНАХ ОГЛУ КАРАЕВ МИФОЛОГИЧЕСКИЙ ХАОС В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ 5719.01 – Фольклористика А В Т О Р Е Ф Е Р А Т диссертации на соискание научной степени доктора философии по филологическим наукам БАКУ – 2015 Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|