Folklor institutu
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
18 dınlardan qorumaq üçün” 24 istifadə olunur. Amma mifoloji planda duvaq maskadır: onun altında bu gün mifoloji mahiyyəti unudulmuş məlumat giz- lənmişdir. Duvağın mahiyyətini izah etmək üçün onun ilk öncə maska kimi mahiyyətini aydınlaşdırmaq lazımdır. “Maskalar sırasına kosmetik istifadə olunan detallardan tutmuş başın örtülməsi üçün istifadə olunan örtüklərə qə- dər bütün faktları aid etmək olar” 25 . Ritual prosesində
maska vasitəsi ilə “özünə bənzəmə rədd edilir” 26 . Bu mənada toyda gəlin tərəfindən geyinilən duvaq maskanın təzahür formasından biri kimi qavranıla bilər. Qadının başı- na örtülən qırmızı yaylıq onun ritual statusundan doğur. Niqab onun ritual duallığında xaosa aid olmasından xəbər verir. Ər evinə gələn qadın müxtəlif keçid ritualları vasitəsi ilə kosmoslaşdırılır. Gəlinin xaosdan kosmosa keçirilməsi toy prosesində aktuallaşan “qırmızıya boyama”, “odda yandırılma”, “yağmalama və ya qarət ritualı”, “qızqaçırtma”, “qurban kəsmə” və s. kimi simvolik-metaforik aktlarda da özünü göstərir. Toyun mifoloji anlamını daha dərindən anlamaq üçün Mirçe Elia- denin aşağıdakı fikri xüsusi əhəmiyyət daşıyır: “Kəbin mərasimləri özləri- nin ilahi nümunələri ilə əlaqədardır və insani kəbin ... Göy və Yer arasında- kı ittifaqı canlandırır.... Bütün bu kəbin mərasimlərinin kosmoqonik struk- turu daha ətraflı baxış tələb edir: burada söhbət yalnız Göy və Yer arasın- dakı ilahi kəbin nümunəsinin imitasiyasından getmir, hər şeydən əvvəl, bu kəbinin nəticəsi kosmoqonik yaradılışdır” 27 . Müasir toylarda da kosmoqo- nik kontekstə aid olan xeyli simvol və davranışlar vardır ki, onların araşdı- rılması toyun ritual olaraq mahiyyətinin daha dərindən anlaşılmasına imkan verir. Qadın və kişinin bir yerdə olmasının təmin olunma prosesi “evlən- mək”, “ev olmaq”, “ailə qurmaq”, “yurd-yuva qurmaq”, “qovuşmaq” kimi xaosun sonunu ifadə edən kosmoqonik mahiyyətli anlayışlarla ifadə olunur. İlkin başlanğıcı canlandırmaq yolu (xaosdan kosmosun doğuluşunu) ilə sakral məzmunu təsdiqləmək toy ritualların ən əsas xüsusiyyətidir. Toyun müxtəlif səviyyələrdə izahından aydın olur ki, toy xaosdan kosmosa keçidin ritual faktı olmaqla özündə aşağıdakı funksional keyfiy- yətlərə malikdir: 1.Sosial vəziyyətin nizamlanması (Qız evi oğlan evinə başlıq verir. Bu, ritual o dünyaya qurban vermə semantikası üzərində yüksəlmişdir).
24
Azərbaycan folkloru antologiyası. II kitab (İraq-türkman). Bakı: Ağrıdağ, 1999, s., 53 25
Folklore an encyclopedia of beliefs, customs, tales, music and art. Edited by Thomas A. Green., California: Santa Barbara, 1997, p., 536 26 Bahtin M. Rabelais ve dünyası /Çeviren: Çiçek Öztek, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2005, s., 68 27 Элиаде М. Миф о вечном возвращении
http://royallib.ru/book/eliade_mircha/mif_o_vechnom_vozvrashchenii.html
19 2.Əyləncə xarakterli davranışlar (rəqs, bəyin oğurlanması və s.). 3.Əxlaqa nəzarət və təcrübənin ötürülməsi (yengənin və sağdişin fəaliyyəti). 4. Sinxron planda funksiyası anlaşılmayan faktlar (soldışın fəaliyyəti və s.). Lakin bütövlükdə toy ritualının əsasında ritual subyektin xaosdan komosa keçirdilməsi semantikası dayanır. İkinci fəslin “Basat-Təpəgöz” paradiqmasında xaosdan kosmosun
mişdir ki, “KDQ”-nin “Təpəgöz” boyu estetik düşüncə məhsulu olaraq bir dastan, bədii mətndir. Başqa bir yazımızda göstərdiyimiz kimi, mətnin tipo- loji baxımdan hansı formada meydana çıxmasından asılı olmayaraq, şüur onun tərkibində laylana bilir. Təpəgöz boyunda simvollar, mənalar onun bədii layı altında gizlənmişdir. Bu boyun dərindən və hərtərəfli araşdırıl- ması xaos və kosmos münasibətlərinin epik təzahür formasının izahına böyük imkan yaradır. Boyun ilk təsvirindən aydın olur ki, yağı gəlmiş, bu zaman Oğuz igid- lərindən Aruz qoca övladını itirmişdir. Bunu bir aslan tapıb bəsləmişdir. Bir gün həmin uşaq ilxıya soxulur. Bunu görən ilxıçı gedib onu Oğuz cəmiyyətinə xəbər verir. “Xanım, sazdan bir aslan çıqar, at urar, apul-upul yürüyüşi adam kibi. At basuban, qan sümürər” 28 . Əslində, onun barəsində verilən bu kiçik informasiya onun mifoloji laydan gələn mahiyyətini ifadə edir. İnformasiyadan aşağıdakı məlumatlar aydın olur: 1) Görünüşü, əlamət təyinatı: aslandır. 2) Davranışı: qanla qidalanır. Diqqətlə baxılsa, bu informasiyada Basatın demonik mənşəyinə işarə edilir. Bu məsələnin mahiyyəti isə folklor süjetinin əsasında dayanan mif süjetinin izahı ilə mümkün ola bilər. Daha sonra mətndə bu barədə aşağıdakı informasiya yer alır: “Əmma oğlanı nə qədr gətürdülərsə, turmadı, gerü aslan yatağına vardı” 29.
Şübhəsiz ki, sonradan Basat adı ilə ortaya çıxacaq obraz barədəki bu informasiya ilə onun demonik mənşəyinə işarə edilmişdir. Düz- dür, ilk baxışda adi şüur məntiqinə əsasən onun hər dəfə aslan yatağına qaç- ması vərdişdir. Basatın daxili enerjisi, həyat fəaliyyəti Oğuz cəmiyyətinə tam yad, demonik xarakterdədir. Lakin bu obraz Oğuz cəmiyyətinə qəbul olun- maq üçün “insanlaşdırılmalıdır”. Başqa sözlə, inisiasiya mərasimindən keçi- rilməlidir. Bu, ilk növbədə ad məfhumundan başlayır. Bu mənada ona verilən ad da maraqlıdır – Basat. Başqa sözlə, onun adı “atı yerə yıxıb qanını sümür- məsi”nə işarə edir. Bu, onu göstərir ki, Oğuz cəmiyyətində ad bütün hallarda obyektin mahiyyətindən doğur. Bu zaman burada maraqlı bir mənzərə ortaya
28
Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı: Yeni nəşrlər evi, 1999, s. 138 29
Yenə də orada, s. 138
Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|