Qutqaruv xizmatlarini tashkil etishda xorijiy adabiyotlar ma’lumotiga ko’ra
oldindan ogohlantirish tizimining ahamiyati muhim
1
. Masalan :
Albatta, yuqoridagi muammolarni hal qilishda О„zbekiston mintaqasi uchun
harakterli bо„lgan tabiiy ofatlarni, ishlab chiqarish avariyalarni va yuzaga
keladigan ekologik vaziyatlarni chuqur tahlil qilish natijasidagina (har bir vaziyatni
kelib chiqish sababini, kuchini, ta‟sir doirasini, odamlarga, atrof-muhitga
kо„rsatadigan oqibatlarini о„rganish) ularga qarshi eng qulay chora-tadbirlar
belgilanadiki, natijada har qanday favqulodda vaziyatlardagi ham moddiy, ham
ma‟naviy yо„qotishlar miqyosini shunchalik qisqartirishga erishish mumkin.
Qutqaruv xizmatlari va fuqaro muxofazasining kundalik nutqida xavfli
vaziyatda erta xabar berish tushunchasi bu ogoh qilish bilan sinonim, ko„p xollarda
oldindan ogohlantirish texnologik o„lchamlarda ustunlik qiladi. Agar kengroq olib
qarasak, oldindan ogohlantirish oddiy favqulodda yordam paytida ayrim
texnologik uskuna va tizimlar yordamida tez ogohlantirishdan ko„ra ko„proq narsa.
Vaholanki, mavjud adabiyotlarda oldindan ogohlantirish amaldagi tajribada
ham, asosan keng ko„lamdagi tabiiy ofatlarni nazarda tutadi va oldindan
ogohlantirishga ancha keng ta‟rif beradi, murakkab ogohlantirish tizimi bir qator
uzviy o„lchamlar elementlaridan va bosqichlardan iborat. Ogohlantirish bu ta‟rifga
ko„ra ogohlantirishning vaqtincha o„lchovi, ammo biz oldindan ogohlantirish
qachon boshlanib, qachon tugashini so„ray boshlaymiz. Bundan kelib chiqib
qarasak, tabiiyki oldindan har qanday ogohlantirish xavfni baholashdan
boshlanadi. Buni ko„pincha xavfni xaritalash, xavfni tahlil qilish yoki xavfni
o„rganish deb ham ataladi. Bu aniqlashga iloji bo„lsa, yuqori xavf ostidagi
xududlarni hisobga olish, zaifliklarni, ehtimol bo„lgan zarar, shikastlarni va shunga
o„xshashlarni e‟tiborga olish zarur. Agar biz yuzma-yuz keladigan xavfni tasavvur
qilmasak, uni oldini olishning, yumshatishning va oldindan qanday yordam
berishni bilmaymiz.
Oldindan ogohlantirishning 2-bosqichi bu mantiqan oldindan bilish, bu narsa
oldindan ogohlantirish tizimini ishga tushiradi. Xavf aniqlangach bir qator chora
tadbirlar ko„rilishi lozim. Jumladan, qonunlar, rejalar, texnologik tashkilotlar bilan
bog„liq, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa barcha turdagi oldini olish qaror va echimlar.
Masalan, agar xudud suv toshqini xavfi bor deb topilsa, u yerda himoya
devorlari qurilishi yoki yerlardan foydalanilayotganda, drenajlar qurilish
rejalashtirilayotganda tarixda bo„lgan suv toshqinlari hisobga olinishi zarur.
Uchinchi bosqich bu xavfni monitoring qilish. Bu mumkin bo„lgan signallarni
qabul qilish va potensial favqulodda vaziyatni aniqlash uchun monitoringni o„z
ichiga to„lqinlarni, radiatsiyani suv sathini o„lchashni va boshqa barcha inson yoki
texnikaviy uskuna yordamida aniqlash mumkin bo„lgan narsalarni o„lchashi zarar.
To„rtinchi bosqich bu ogohlantirishlarni etkazish, ya‟ni mansabdorlarga,
xokimiyat organlariga, bu xavf ostida bo„lgan xududdagi keng ommaga etkazish.
Xavfni baholashga qaraganda bu bosqich asosan qo„proq va favqulotda
vaziyatlarda tez yordamga ko„proq tegishli. Bu o„z ichiga favqulotda
vaziyatlarning turli ogohlantiruvchi signallarni olish mumkin: yong„indagi
signallar (trevoga) elektron axborot vositalari orqali beriladigan signallar va
boshqa favqulotda vaziyat oqibatlarini oldini oluvchi yoki yumshatuvchi signal
choralardir.
Va nihoyat oldindan ogohlantirish bu ma‟suliyatdir, ma‟suliyat ko„proq yoki
ozroq vaqtda bo„lishi mumkin, chunki bu bosqich oldindan ogoh qilish tizimining
samaradorligini isbotlaydi agar barcha favqulotda vaziyatlarning oldi olingan
bo„lsa, ham oldindan ogohlantirish tayyorgarlik ishlari uchun vaqt berishi va
vaziyatni yumshatishi mumkin, jumladan evakuatsiya qilish yoki zaruriy extiyot
chora qurollarini tayyor qilib qo„yishga.
Agar biz oldindan ogohlantirish yuqoridagi bosqichlardan iborat desak,
oldindan ogohlantirish vaqt oralig„i uzoqroq bo„lib qoladi va butun jarayon biz
tushunganimizga qaraganda ko„proq ko„p o„lchamli bo„ladi va o„tkir krizis
holatlarida qat‟iy aloqalar bilan aniqlanadi. Ushbu kontekstda oldindan
ogohlantirish masalan, iqlim o„zgarishlariga moslashuvi va o„n kunlar oldin
berilishi zarur. Bir necha kunlar mobaynida ma‟lumotlar to„planishi va berilgan
bo„lishi zarur bu ehtiyot choralari va vaziyatni yumshatuvchi ishlarni amalga
oshirishga imkon beradi chunki bu narsalar odamlarning qattiq xarakati energiya
siyosati yoki infratuzilmalarning qurilishi bilan bog„liq.
Ikkinchi tomondan olib qaralaganda oldindan ogohlantirish yoki faqat keyingi
ogohlantirish konsepsiyasi o„rtasida katta farq yo„q, oldindan ogohlantirishning
orqasidanoq voqea sodir bo„lishi mumkin, shuning uchun u vaziyatning oldini
oladi yoki yumshatadi. Aslida ayrim holatlarda bir necha soniya yoki daqiqa
shiddatli xavf yoki ofat ulkan zarar etkazishi mumkin. Boshqa xolatlarda esa,
dastlabki bir necha daqiqalar yoki soatlar odamlarga tabiatga, odamlarga yoki
mulkka etkazilgan ta‟sirni zararni bartaraf etishda eng dolzarb bo„ladi. Oldindan
xabardor qilish shu erda tugashi zarur emas, u xalokatlarning dastlabki
bosqichlarida ham zarur bo„ladi, masalan tabiiy ofat ketidan texnologik xavf
bo„lishi ehtimolidan uzoq emas, shuningdek sog„lik uchun xavf yoki ijtimoiy-
iqtisodiy ofatlar. Bunday ehtimollar to„g„ri tushunilishi va orqasidan kelishi
mumkin bo„lgan ofatlarni oldini olish choralari vaqtida ko„rilishi lozim.
Oldindan ogohlantirish ayrim adabiyotlarda ayrim olimlar jamiyatda yuz
beradigin
oldindan
taxmin
qilinadigan
barcha
krizis
holatlarida
ilk
bosqichlaridayoq signallar boshlanishi va shuning uchun yaqindan kuzatuvchilar
kerakli batafsil bilimga ega bo„lishiga xayratlanmasa ham bo„ladi deydi. Bu
qarashlarga binoan ijtimoiy tizim buzilishlari sababli ham kutilmagan uzilishlar
yuzaga keladi, xalokatlar o„zlari haqida belgi beradi. Muammo shundaki o„sha zaif
bilinar- bilinmas signallarni sezishda ketayotgan faktik axborotlarni sezish
orqasidan ketayotgan ofatni sezishdir. Agar yaqinlashayotgan xatar qanchalik
yaqin bo„lsa, bu signal ham o„ziga xos bo„ladi va shuning uchun ham uni aniqlash
oson bo„ladi. Eng o„tkir muammo shundaki oldindan ogohlantirish ko„pincha
chora ko„rish uchun etarli vaqtga ega bo„ladi, oldindan ogohlantirishning
muammosi esa birinchi yordam faktorlari chora ko„rish vapqtini qisqartiradi.
Xuddi shunday g„oya oldindan ogohlantirish va fuqaro muxofazasiga ham
tegishlidir. Shuni aniq aytish kerakki oldindan ogohlantirish signallari ehtiyot
choralari qo„rishga tayyorgarlik choralarini ko„rishga vaqtincha ma‟suliyat
yuklaydi. Savol shundaki, qachon fuqaro muxofazasi tavakkal qilsa, tabiiy va
texnologik ofatlardan yoki oldindan kelib chiqish aniq bo„lgan jamiyatdagi
zo„ravonlik kelishmovchiliklardami? Xar bir favqulotda vaziyat oldindan
aniqlovchi signallar keladimi, bizga tayyorlanish uchun etarli vaqt bo„ladimi yoki
ba‟zi vaziyatlar oddiygina qo„qqisdan kutilmaganda sodir bo„ladimi?
Bu nazariyalarning murakkabligi va qabul qilishda ko„p holatlarda tizimning
munosabati barqaror emas va u sabablarini aniqlamaydi va aksincha xalokatlar
ko„rinib turgan xatolar va noaniqliklar tufayli ko„pincha qo„qqisdan sodir bo„ladi.
Bu tushuncha 4 ta fazoning o„zgarib turishidan deyilgan favqulotda vaziyat yuz
berishi mumkin. Bilingan bu joyda sabab va samara tushunarli va oldindan aytsa
bo„ladi. Bilsa bo„ladigan - bu shunday joyki sabab va samara o„rtasidagi bog„liqlik
bor, tushunishga va egallashga qiyin ammo, ekspertlar va tadqiqotchilar bu
aloqalarni etarli vaqt va resurslar yordamida aniqlay oladi.
Bilingan murakkab-bu joyda biz sabab va oqibatni faqat retrospektiv
tushunamiz: faktdan so„ng nima paydo bo„lishi mantiqan, ammo ko„plab
variantalrdan biri kelishi mumkin va oxirgisi xolos-bu joy juda ko„p bezovta
qiladi, sabab va oqibat noaniq. SHu sababli biz imkonimiz, qobiliyatimiz etgancha
o„zgartirishimiz fuqaro muxofazasining oldindan ogohlantiruvchi signallarini
aniqlashimiz kerak.
Barcha favqulotda vaziyatlarning oldindan bilishning iloji yo„qligi tayin.Xatto
biz barcha resurslarga ega bo„lishimizda ham vaziyat ba‟zan chegaralanib ketadi,
chunki ba‟zan qatnashuvchilar aksiyadorlar xalokatdan ogoh bo„lishidan norozi
bo„lishadi. Ba‟zida esa oddiy bilingan va bilish mumkin bo„lgan holatlarni turlicha
tushunishadi. SHunga qaramay oldindan ogohlantirish ko„p hollarda zarur, xatto
yolg„on ogohlantirishlar va qiyin tushunishlar bo„lsa ham. Bu kuzatuvlar bizga
amalda bo„lmagan narsalarga tayyorgarlik zarurligini iloji boricha tasavvurga
sig„maydigan narsalarni tasavvur qilishimizni eslatib turadi. Oldindan bilgan
sezilgan tasavvur qilingan narsalarga asoslanib ko„p narsa xalokat paytida qilish
mumkin. Xalokatdan keyingi baholashlar shuni ko„rsatadiki kutilmagan voqea
xodisalar oldindan ogohlantirishlarning bo„lishi ko„p xollarda bilim
etishmaganidan emas, balki tasavvur etishmaganidan sodir bo„ladi.
Ayrim favqulodda yordam tashkilotlari aynan, aniq qaysi vaqtda xalokat sodir
bo„lishini ayta olmaydi ammo, ehtimolligini xavfni baholashda hisobga olishimiz
va shunday qilib, biz ularga xar doim oldindan tayyor tura olamiz. Yuqoridagi
tadqiqotda aytib o„tilganidek (bilish mumkin) bo„lgan mummolarni fazodan
(bilinganga) o„tkazsak , fazo haqidagi bilimlarimizni kengaytirsak sabab, oqibat
o„rtasidagi bog„liqlikni bilsak ko„proq muammolarni xal qilishimiz mumkin. Bu
narsa bizga oldindan berilgan signallarni aniqlashga yaxshiroq tayyorlanish
imkonini beradi va ularga qarab xarakat qilishadi.
Xatto sabab-oqibat munosobotlari aniq bo„lgan hollarda ham, oldindan
ogohlantirish doim ham ish beravermaydi. Bunday muvafaqqiyatsizlik alohida
yoki bir vaqtning o„zida yuqorida aytib o„tilgan bosqichlar barbod bo„lganda sodir
bo„ladi. Ba‟zida xavfni baholash barbod bo„ladi, chunki ma‟lumotlarga ega bo„lish
imkoniyati bor bo„lgan bo„lsada, ular potensial xavfdan etarlicha oldin ogoh
bo„lmagan. Ba‟zan va ko„pincha juda kech bo„lganda, kimdir zaif yoki xatto aniq
ogohlantiruvchi signal atrofdagi “shovqin” tufayli yo„qolib qolganini sezib qoladi.
Boshqa holatda esa bizda sodir bo„ladigan xavfni bilamiz, ammo ayrim
sabablar oldini olish uchun zaruriy choralar ko„pincha olib kelmadi. SHunday
qilib xavfning oldi iqtisodiy va yoki boshqa sabablarga ko„ra olinmadi. Yoki xavf
“xavfni baholash”ga qo„shilgan bo„lsa ham, xavfni monitoring qilish jarayonida
noto„g„ri ko„rsatkichlar tufayli aks ettirilmadi; yoki bu xatarni monitoring qilish
barbod bo„ldi yoki noto„g„ri ishladi; shunday qilib u oldindan ogohlantiruvchi
signallarni sezishga qodir bo„lmadi. Xatto agar ogohlantiruvchi signallar monitor
qilinsa ham aniqlansa ham ular doim ham oldindan berilgan signal natijasini
bermaydi; ayrim signallar noaniqligi yuqori bo„lishi mumkin; ayniqsa bu
ogohlantirish moddiy siyosiy yoki boshqa qiymatga ega bo„lsa, yolg„on signaldan
qo„rquv aniq signallarni ham ogohlantiruvchi bo„lishini cheklaydi. Shu erdan,
muvafaqqiyatli oldindan ogohlantirishlar tan olinmasa, savol kelib chiqadi, fuqaro
muxofazasining oldindan ogohlantirish tizimi hurmat qilinmasligida muammo
nimada? Tabiyki biz oldindan ogohlantirishlarning barbod bo„lganiga bir qator
faktorlarni topishimiz mumkin, ularni bir-biridan ajratish ancha qiyin chunki ular
chalkashib, aralashib ketgan. Deyarli barcha milliy va xalqaro ko„lamdagi
xalokatlardan so„ng tekshiruv hisobotlarida shu narsa qayd etilgan: oldindan
ogohlantiruvchi signallarning barbod bo„lishi bir vaqtning o„zida bir necha xatolar
qilinganing natijasida yuzaga kelgan.(CHernobil 1986. USSR; 9/11 in the USA,
east-Asian tsunami 2004).
Biz oldindan ogohlantirishlarning barbod bo„lishini qanday tahlil qila olamiz,
agar ular aralashib ketgan bo„lsa? Xar xil xolatlarda barbod bo„lgan oldindan
ogohlantirishlarning har bir faktorini alohida va muammoli nuqtasini metodologik
tomondan qo„rib chiqish va ularni tushunishga xarakat qilishimiz zarur, bu
xolatlarni tizimli ravishda kelajakdagi FUQARO MUXOFAZASIning oldindan
ogohlantiruvchi strategiyani ishlab chiqayotganimizda hisobga olishimiz zarur
2
.
_________________
2
Christe Pursiainen (ed.) assisted by Per Francke. Early Warning and Civil Protection. NORDREGIO 2008
(инг.тилидан тарж.24 б.)
Dostları ilə paylaş: |