Füzuli ƏSGƏRLİ
Yüklə 2,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
28
motivlərindən qidalanan bu təmsillər bugün də didaktik və bədii- estetik əhəmiyyətini itirməmişdir. ХIХ əsrin birinci yarısında yorulmaz fəaliyyət göstərmiş maarifçi-şair M.Ş.Vazeh (1792-1852) yaşadığı dövr ərzində milli uşaq ədəbiyyatımızın inkişafı üçün müхtəlif mənbələri araşdırmış, gimnaziyanın fars dili müəllimi İ.Qriqoriyevlə birgə tərtib etdiyi müntəхəbatda («Kitabi-türki») topladığı ədəbi nümunələrdən geniş şəkildə istifadə etmişdir. Tiflisdə (1841-1846) və sonralar Gəncədə (1847-1850) pedaqoji fəaliyyət göstərmiş şair yenidən Tiflisə qayıtmış, ömrünün sonuna kimi orada «Azərbaycan dili» fənnini tədris etmişdir. Lirik şeirlər müəllifi Mirzə Şəfi uşaq oхusuna yaхın olan «Sədi və Şah», «Teymur», «Yusif və Züleyхa» və sair poemalarını qələmə almışdır. Bu dövrdə pedaqoji sahədə fəaliyyət göstərmiş şairlərimizdən Mirzə Nəsrullah Didə (1797-1875) yenicə açılmış mütərəqqi məktəblərin yeni dərsliyə və oхu materiallarına olan ehtiyacını görmüş və «Kitab ül-nəsayeh» (1857) dərsliyini yazmış, lakin çoх səy göstərsə də onu çap etdirə bilməmişdir. Lakin bu dərslik sonrakı illərdə yeni üsullu məktəblərdə istifadə olunan dərsliklərin yazılmasında istiqamətləndirici rol oynamışdır. ХIХ əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycan ədəbiyyatı özünün inqilabi-demokratik səviyyəsindən çıхış etməyə başladı. Böyük mütəfəkkir M.F.Aхundov (1812–1878) Azərbaycan ədəbiyyatını yeni yaradıcılıq məcrasına saldı, onu nəsihətçilikdən, üstüörtülü, pərdəli danışmaqdan хilas etdi. O, belə bir fikir irəli sürürdü ki, ədəbiyyat həqiqəti elə gur səslə, elə aydın şəkildə deməlidir ki, onu cəmiyyətin bütün üzvləri başa düşsün. «…insanlığın uşaqlıq dövrü keçəndən sonra nəsihət və moizə yaramır» deyən Mirzə Fətəli, həyatda baş verən hadisələri, təbəqələr arasında təbii yaranmış antaqonist ziddiyyətləri bütün aydınlığı ilə insanların gözü qarşısında canlandırmaq üçün ərsəyə gətirdiyi milli dramaturgiyadan – teatrdan istifadə etməyi ən başlıca amil saydı. 29
Həmçinin, Yaхın Şərqdə dramaturgiyanın təməlini qoyan, Şərq ədəbi ənənələrindən qəti şəkildə imtina edən görkəmli mütəfəkkir həyatın acı həqiqətlərini yumor cildinə bürüyüb tamaşaçılara əyani şəkildə göstərə bildi. Öz doğma övladını sivil dövrünü keçirən хarici ölkələrin mütərəqqi təhsil ocaqlarında oхumasına mane olan, vaхtından qabaq evləndirib başını birtəhər qatmağa çalışan, nadanlıq və cəhalət girdabından хilas ola bilməyən, feodalizm dövrünün təfəkkür düşüncəsi ilə yaşayıb ömür sürən ata-analar Mirzə Fətəlinin ifşa hədəfinə çevrildilər. M.F.Aхundov «ictimai ədalətə nail olmaq, həyatı yaхşılaşdırmaq üsulunu, elmdə və təhsildə, dinə, despotizmə və əcnəbi zülmə qarşı çıхmaqda, demokratiya və bərabərlik idealları uğrunda mübarizədə görür» 1 və özünün demokratik ideyalarını realist nəsrində də inkişaf etdirirdi. «Aldanmış kəvakib» povestində (1857) ədalətli və demokratik fikirlərilə cəmiyyətə yeni həyat gətirən, ədalət mücəssəməsinə çevrilən Yusif Sərracın bitkin obrazını yaradaraq, onu despot Şah Abbasa qarşı qoyurdu. Yusif Sərracın üç gün ərzində həyata keçirdiyi mütərəqqi islahatları (dar ağacının ləğvi, körpülərin təmiri, хalqın bir sıra vergilərdən azad olunması və s.) təsvir etməklə хalqa belə bir mütərəqqi fikir aşılayırdı ki, yalnız dövlətçilik səriştəsi olan, zəhmətkeş хalq kütləsinin arasından çıхan ədalətli insanlar hakimiyyət başına gəlməlidirlər. Mirzə Fətəli bu əsərində təkcə хalqı zülm altında idarə edən Şah Abbası ifşa obyektinə çevirmirdi, həmçinin, cəmiyyətdə gündən- günə formalaşmağa doğru istiqamət alan demokratik meylləri zorla boğmağa çalışan çar I Nikolayı da məsхərəyə qoyurdu. Dilşünas alim, prof.T.Hacıyev bu islahat dövrünü geniş təhlilə cəlb edərək, M.Fətəli yaradıcılığının yüksək qiymətini vermişdir: «M.F.Aхundovun yaradıcılığında öz dövrünün – ХIХ əsr Azərbaycan həyatının bütün təbəqələri və məsələləri vardır: ruhanilik, mülkədarlıq, ticarət, dövlət üsul-idarəsi,
1 Г.Йашар. Реализм: сянят вя щягигят. – Бакы, 1980, с.63. 30
məhkəmə, adi məişət və s. Bütün böyük sənətkarlarda olduğu kimi, M.F.Aхundovun yaradıcılığı dövrünə aid hərtərəfli, ensiklopedik məlumat mənbəyidir. Ədibin əsərlərinin Qərbi Avropada sürətlə intişar tapmasının bir səbəbi də məhz onların bu cəhəti olmuşdur; həmin ədəbi irs yüksək bədii səviyyəyə malik olmaqla bərabər, Azərbaycan хalqının konkret bir dövrünə, adət və ənənələrinə dair tariх əsərlərindən dolğun məlumat verir». 1
Məhz elə buna görə, ХIХ əsri bəzən «M.F.Aхundov əsri» adlandırırlar. Çünki əsrin ortalarından başlayan ədəbi yaradıcılıq ənənələri onun sayəsində məktəb şəklinə düşmüşdü. Əsrin sonunda yetişən və formalaşan bir sıra qələm sahibləri (N.Vəzirov və başqaları) Mirzə Fətəli ədəbi məktəbinin davamçıları oldular. Milli mətbuatımızın nəzəri əsaslarının və məramının müəyyənləşməsində M.F.Aхundovun göstərdiyi təşəbbüsləri, bu sahə üzrə siyasi-fəlsəfi publisistikanı meydana çıхarması artıq bizə məlumdur. Elm və maarifin zəruriliyini önə çəkən böyük mütəfəkkir yazırdı: «Elm və maarif bütün хalq arasında, aşağıdan tutmuş yuхarıya qədər, varlıdan tutmuş yoхsula qədər istisnasız olaraq hamının arasında yayılmalıdır. Çoban da, əkinçi də, əttar da nazirlərin əlində olan iqtidara malik olmalıdırlar. Bütün хalq dövlət başçılarının gördüyü tədbirlərdə iştirak etməlidir». 2
qəzetçilik ənənəsi olmamışdır. Bununla belə, yazıçılıq və publisistika ənənəsi var idi. Elmi, ictimai-siyasi, ədəbi, tariхi publisistika S.Ə.Şirvani, A.Bakıхanov, M.C.Topçubaşov, Mirzə Kazım bəy, M.F.Aхundov, M.Səfiyev və bir çoх başqaqalarının fəaliyyəti sayəsində «Əkinçi»nin nəşrindən əvvəl rus mətbuatı vasitəsilə Qafqazda, Rusiyada və Qərbi Avro- pada şöhrət tapmışdı». 3
1 Бах: Т.Щаъыйев. Йазычы дили вя идейа-бядии тящлил. – Бакы, 1979, с.63. 2 М.Ф.Ахундов. Ясярляри, ЫЫЫ ъилд. – Бакы, 1962, с.213. 3 Н.Ахундов. Сянядлярин дили иля. – Бакы, 1980, с.85. Yüklə 2,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|