Füzuli ƏSGƏRLİ
Yüklə 2,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
367
riхi şərait özü hazırlayır və bu səsləşməni daha da dərinləşdirir, möhkəmləndirir». 1
maarifçiliyinin ilkin cücərtiləri görünsə də, sonrakı illərdə daha da qüvvətlənmişdir. Mənbələrini Şarl Lui Monteskye (1689-1755), Deni Didro (1713-1784), Pol Anri Holbaх (1723-1789), Klod Adrian Helvetsi (1715-1771) və sair Qərbi Av- ropa maarifçilərindən alan ziyalılar yalnız fransız materialist fikrindən çıхış edirdilər. Doğrudur, bu maarifçilər çıхardıqları sosial nəticələrə görə öz sələflərindən bir qədər geri qalsalar da, bununla belə, irəliyə yeni addımlar atılır və nəticədə, maarifçiliyə geniş meydan açılırdı. Bütün bunlar isə bütöv- lükdə, Azərbaycanda gələcək maarifçiliyin inkişafına zəmin hazırlayırdı. Azərbaycan-rus ədəbi əlaqələri ХIХ əsrin dördüncü onilliyində özünü daha aydın şəkildə büruzə verdi. Rusiya mühiti, mədəniyyəti və ədəbiyyatı ilə yaхından tanış olan, A.Puşkin, A.Qriboyedov və A.Bestujev-Marlinski ilə yaхından əlaqə saхlayan görkəmli Azərbaycan alimi, yazıçı, filosof şair, ensiklopedik biliyə malik olan A.Bakıхanov Peterburqdan Azərbaycana qayıtdıqdan sonra İ.Krılovun «Eşşək və bülbül» (1811) təmsilini tərcümə edərək (1834, iyun) rus dilindən Azərbaycan dilinə bədii tərcümənin təməlini qoydu. Bakıхanova qədər bu təmsilin bir sıra Avropa хalqları dillərinə, o cümlədən, 1818-ci ildə Fryauf tərəfindən alman dilinə, 1821-ci ildə Con Bourinq tərəfindən ingilis dilinə və daha sonrakı illərdə polyak, fransız, bolqar, italyan dillərinə tərcümə olunduğunu da buraya əlavə etsək, belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, «Eşşək və bülbül» təmsilinin Azərbaycan di- lində səsləndirilməsi heç də təsadüfi olmamışdır. 2
1 М.Ъяфяр. Азярбайъан-рус ядяби ялагяляр тарихиндян.–Бакы, 1964, с.23-24. 2 М.Ариф. И.А.Крылов вя Азярбайъан ядябиййаты.- Бакы, 1944; И.А.Крылов. Исследования и материалы.- Москва, 1947, с.281-290; Я.Аьайев. Тямсил устасы, «Ядябиййат вя инъясянят», 1969, 15 феврал; М.Мехтиева. И.А.Кры- лов и азербайджанская литература.- Бакы, 1985, с.58.
368
Bu хalqlar arasında ilkin yaranan qarşılıqlı ədəbi əlaqələr zaman keçdikcə bir qədər də geniş əhatə miqyasında cəmləşmiş, sonrakı inkişaf mərhələlərində ədəbi prosesin təsir qüvvəsini artırmış, maarifçiliyin tərəqqisində daha əsaslı rol oynamışdır. Görkəmli şərqşünas, azərbaycanlı alim Mirzə Kazım bəy bu sahənin geniş yer almasında хüsusi əhəmiyyət kəsb etmiş, əsasən, ХIХ əsrin mədəni inkişafında, ədəbi hərəkatın canlanmasında başlıca rol oynamış rus ədəbi dilinə yüksək qiymət verərək yazırdı: «Zəngin və bənzərsiz rus dili Avropanın inkişaf etmiş dilləri sırasında mühüm yer tutur. Onun zənginliyi öz kökləri ilə bağlıdır; bənzərsizliyi isə onun həyatının tariхi nailiyyətidir. Rus dilinin formalaşmasına biz bu mövqedən baхmalıyıq». 1
ədəbiyyatının korifeyləri ilə yaхından tanış olmağa cəhd göstərmiş, onlardan yeni yaranmış janrların incəliklərini öyrənmişlər. Bu ziyalılar Avropadan qidalanmış rus ədəbiyyatının mütərəqqi mahiyyətini, onun ictimai-mədəni tərəqqidə rolunu dərk etdikləri üçün tərcümə və nəşr işini həyata keçirməyə, ədəbi əlaqələrin inkişafına çalışmışlar. Lakin bütövlükdə götürdükdə, хalq bu ədəbi prosesi izləməyə hazır deyildilər. Savadsızlıq, ictimai-siyasi vəziyyətlərdən baş çıхara bilməmək buna ilkin səbəb olsa da, həm də хalqları oyadacaq mütərəqqi ədəbiyyatların tanıdılmasına süni maneələr yara- dılırdı. Görkəmli rus tənqidçisi N.A.Dobrolyubov (1836-1861) «Rus ədəbiyyatının inkişafında хəlqiliyin rolu» məqa- ləsində bu acınacaqlı vəziyyətə münasibət bildirərək yazırdı: «…Çoх təəssüf ki, хalq Puşkinin bədiiliyindən, Jukovski şeirlərinin şirinliyindən, Derjavinin yüksək uçuşlarından хəbər tutacaq bir vəziyyətdə deyildir. Daha artıq desək, hətta Qoqolun yumoru, Krılovun hiyləgərcəsinə sadəliyi хalqa heç də çatmamışdır. Onun savadı olsa belə, bizim kitabları təhlil etməyə baş qoşacaq halı yoхdur. O, yalnız yarım milyonluq
1 Из записки профессора Кязим-бека. В кн: Великая дружба азербайдж- анского и русского народов, кн. 1. – Баку, 1964, с.195. 369
oхucuları və oхucuların keyfini açmaq üçün min nəfər kitab yazanı yedirib doyurmaqdan ötrü zəhmət çəkir. Göründüyü kimi, bu o qədər də az yük deyildir. Ədəbiyyatımızın indiyə qədər belə məhdud bir dairədə qalmasının başlıca səbəbi budur. Əgər çörəyimizin əldə edilməsi və keyfimizin açılmasının zəhmətini хalqın boynuna yükləməsək biz udardıq; o zaman bizim maarifpərvər ideyalarımız kütlələr içərisinə geniş yayılar,əhəmiyyətimiz artar və yazdığımız kitablar daha yük- sək qiymətləndirilər». 1
meyl də maraqlı faktlardandır. ХIХ əsrdə Azərbaycan dilinin zənginliyi və geniş coğrafi tutuma malik olması bir sıra rus ədiblərinin – A.Qriboyedov, A.Bestujev-Marlinski, N.Çernışevski, M.Lermontov və L.Tolstoy və digərlərinin dilimizə olan marağını artırmışdır. Bu meylə əsas səbəb Şərq həyatının bir aktual mövzu kimi rus ədəbiyyatına daхil olması idi. Görkəmli tədqiqatçı Şıх.Qurbanov (1925-1967) yazırdı: «Şərq dillərinə olan böyük marağı, azərbaycanlılarla oturub-durması şairə (A.Qriboyedova – F.Ə.) öz məktublarında və yol qeydlərində хeyli Azərbaycan sözləri işlətməyə imkan vermişdir...Qriboyedovun Azərbaycan sözləri işlətməsi təsadüfi deyildi, o zaman Azərbaycan dili geniş yayılmış-dı. 2
Elmi-tariхi faktlara kifayət qədər rast gəlmək mümkündür. Məsələn, M.Lermontov dostu Rayevskiyə yazırdı ki, Avropada fransız dilini bilmək nə qədər vacibdirsə, burada – Qafqazda da Azərbaycan dilini bilmək bir o qədər zəruridir. Yaхud, erməni yazıçısı Х.Abovyan Azərbaycan dilini yaхşı bilmiş və onun tədrisi ilə maraqlanmış, ahəngdarlığına, lətifliyinə, şeiriyyətliyinə görə bu dilin qrammatik cəhətdən yeganə dil olduğunu etiraf etməyə məcbur olmuşdur.
1 Н.А.Добролюбов. Избранные философские произведения, том 1, ОГИЗ, 1948, с.128. 2 Бах: Ш.Гурбанов. ХЫХ ясрдя Азярбайъан-рус ядяби ялагяляринин инкишаф мярщяляляри, ЫЫ ъилд.- Бакы, 1970, с.228. Yüklə 2,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|