G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

7. 0 ‘rta maktab yosh davri. 
Bu davr 12 yoshdan to 15 yoshgacha davom 
etadi. Bu davr jad al o'sish va tana vaznining ortishi bilan tavsiflanadi. 
T ana proporsiyalari sekin-asta voyaga yetgan inson ko'rsatkichlarig a 
yaqinlashadi. Jinsiy voyaga yetish (o 'g 'il bolada 13-14, qiz bolada 11-12 
yosh) va jinsiy bezlar gorm onlarining t a ’sirini ortishi ostida qalqonsim on 
bezning funksiyalari kuchayadi, timus qayta rivojlanishga (involyutsiyaga) 
uchraydi. Bosh m iya k atta yarim sharlarining qobig'i «organizm ning 
barcha funksiyalarini bosh boshqaruvchisi va taqsimlovchisi» sifatida 
f a o liy a t k o 'r s a t a d i. Q o 'z g 'a lis h va to rm o z la n is h ja r a y o n la r i 
m uvozanatlasha boradi, farqlash va um umlashtirish funksiyalari, ayniqsa, 
ikkinchi signal tizimining rivojlanishi tufayli m urakkablashadi.
8. Yuqori maktab yoki o 6spirinlik yosh davri. 
Bu davr qiz bolada 13 
yoshdan to 18 yoshgacha, o 'g 'il bolada 15-16 yoshdan to 19-20 yoshgacha
47
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

d av o m etad i. U sh b u d av r jin siy bezlar fu n k siy a sin in g k u ch ay ish i, 
ikkilamchi jinsiy yakunlanishi bilan tavsiflanadi. Boshqa ichki sekretsiya 
bezlarining, ayniqsa, gipofiz va qalqonsim on bezning funksiyalari ham
kuchayadi. Barcha a ’zolar va tizim lar funksiyasi, uzluksiz rivojlanish 
oqibatida, sezilarli darajada takom illashadi.
Iqlim va iqtisodiy sharoitga qarab qizlarda jinsiy yetilish taxm inan 
12-14 yoshdan boshlanib, 16-18 yoshlarda tugaydi, o 'g 'il bollalarda 13- 
15 yoshdan boshlanib, 18-20 yoshlargacha davom etadi. Eng avvalo jinsiy 
belgilar paydo bo'ladi: qovg'a va q o 'ltiq d an jun chiqa boshlaydi, qizlarda 
sut bezlari k a tta la sh a d i, o 'g 'il b o lalar ovozi d o 'rilla b q oladi. Jinsiy 
bezlarning yetilganlik alom ati: qizlarda hayz k o 'rish , o 'g 'il bolalarda 
ixtilom boshlanadi.
O 'sm irning vazni ortadi, bir yilda taxm inan 3-5 kg semiradi. O 'sm irlar 
uchun tez o'sish, gavda proporsiyasining buzilishi xarakterli. U larning 
b o 'y i bir yilda tax m in a n 10 sm o 's a d i, o 'g 'i l b o la la rg a q a ra g a n d a
qizlarning z o 'r berib o 'sishi e rta ro q boshlanadi. O 'sm irlard a gavda, 
to'q im a va a ’zolarning barcha qismlari tez o'sadi va rivojlanadi, ularning 
uzunlashishi yaqqol seziladi. O 'g 'il b olalarning tanasi, q o 'l, oyoq va 
chanoq ko'ndalangiga biroz o'sgach cho'ziladi. Yuz o'zgaradi, k o 'k ra k
qafasi shakli kattalarnikiga o'xshab qoladi. G avdaning ayrim qism larini 
notekis o'sishi harakatlar uyg'unligining vaqtincha buzilishiga olib keladi. 
O 'sm ir b e so 'n aq a y va q o 'p o l b o 'lib qoladi. 15-16 yoshdan so 'n g bu 
hodisalar sekin-asta o 'tib ketadi. Bu davrda o'sm irlarning p artad a to 'g 'ri 
o 'tiris h ig a a h a m iy at berish k erak , ch u n k i gavdasin i n o t o 'g 'r i tu tib
o'tirish, um urtqa pog'onasi qiyshayib qolishiga olib keladi.
Chin tovush boylam lari hayotning birinchi yilida va 14-15 yoshda 
ayniqsa tez o'sadi. 12 yoshdan boshlab tovush boylam lari o 'g 'il bolalarda 
qizlarga nisbatan uzun b o 'lad i, o 'g 'il bolalarning ovozi do'rillashi shu 
bilan izohlanadi.
O 'sm irlarda o 'p k a tez o 'sadi, umumiy hajmi kengayadi, 12 yoshga 
yetganda uning o'pkasi chaqaloqnikiga qaraganda 10 m arta kattalashadi.
O'smirlarning turli a ’zolarida funksonal o'zgarishlar kuzatiladi. Y urak 
hajmi kattalashadi, «yoshlar yuragi» yoki «o'smir yuragi» hosil bo'ladi, quloq 
solganda shovqin eshitiladi. K o'pchilik holatlarda qon bosimining oshishi 
(yoshlar geppertoniyasi), yurakning kuchliroq tepishi, tomirninng tez urishi 
kuzatiladi (bazan bosim pasayib, puls siyraklashadi), hansirash, chakka sohasi 
og'rishi mumkin. Ayrimlarida to'satdan qisqa muddat bosh aylanishi, xushdan
48
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ketish (ko'pincha qizlarda), m e’da ichak yo'llarining har xil bo'lim larida 
qisilish holati kuzatiladi. Uzoq vaqt tik turganda, qimirlamay o'tirganda 
bosh aylanishi, yurak va qorin sohalarida noxush sezgi paydo bo'ladi. 
M ajburan uzoq vaqt tik turganda ayrim o'smirlar xushidan ketishi va qusishi 
mumkin. Ularning rangi oqaradi, q o 'l barmoqlari muzdek bo'lib qoladi, 
b a ’zan k o'kim tir rangga kirishi ham mumkin. Bu hodisalaring barchasi 
yotgandan so'ng o'tib ketadi. Bunday o'smirlarda juda k o 'p terlash, qizil 
dermograflzm (teriga tim oq bilan chizganda qizil yo'l qoladi), kayfiyatining 
darrov o'zgarishi kuzatiladi. Bunday hodisalarga shu yoshga xos vegetativ 
asab tizimi va endokrin tizimning beqarorligi, ruhiy va jismoniy zo'riqish 
sabab bo'ladi. Yosh ulg'ayishi bilan bu alomatlar, odatda o'z-o'zidan o'tib 
ketadi, ammo shunday hodisalar paydo bo'lganda uning haqiqiy sababini 
aniqlash uchun, albatta, shifokorga uchrashi lozim.
M oskvada yosh fiziologiyasi va jism oniy tarbiya instituti tom onidan 
1965-yilda yoshga oid davriylik m uam m olariga bag'ishlab o'tkazilgan 
sim pozium b archa ilm iy, t a ’lim, dav o lash va boshqa tash k ilo tla rg a
quyidagi yoshga oid davriylik sxemasidan foydalanishni tavsiya qilgan:
1. Yangi tug'ilgan davr - birinchi 10 kun;
2. G o 'd ak lik yosh davri - 1 yoshgacha;
3. Ilk bolalik davri - 1-3 yosh;
4. Birinchi bolalik davri - 4-7 yosh;
5. Ikkinchi bolalik davri - o 'g 'il bolalar 8-12 yosh, qiz bolalar 8-11 
yosh;
6. O 'spirinlik davri - o 'g 'il bolalar 13-16 yosh, qiz bolalar 12-15 yosh;
7. N avqironlik davri - o 'g 'il bolalar 17-21 yosh, qiz bolalar 16-20 
yosh;
8. Yetuklikning birinchi davri: erkaklar 35 yoshgacha, ayollar 21-35; 
ikkinchi davr: erkaklar 36-60 yosh, ayollar 36-55 yosh;
9. Qarilik yoshi-erlcaklar 61-71 yosh, ayollar 56-74 yosh;
10. Keksalik yoshi-erkaklar va ayollar 90 yoshgacha;
11. U zoq um r ko'ruvchilar - erkaklar va ayollar 90 yosh va undan 
yuqori.
Keyinchalik har bir yoshga oid davrni eksperimental asoslash paytida 
ushbu davriylikka aniqlik kiritilishi mumkin.
49
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

IIIBOB. NERV SISTEMASINING FIZIOLOGIYASI