G abduraxmanova

Entamoeba
girgivalis
am yoba turini 1849-yilda moskvalik professor Gross tish 
karioziga uchragan bemordan topgan.
X iv ch in lilar (M astig o p h o ra) k e n ja tip ig a 8000 dan o rtiq ' tur 
kiradi. X ivchinlilar tabiatda ju d a keng tarqalgan, ular h a r xil muhitda 
hayot kechiradi va xilma-xil tuzilishga ega boMgan b ir hujayrali 
hayvonlardir. H am m a xivchinlilam ing harakat organoidlari bitta yoki bir 
nechta xivchinlar hisoblanadi. X ivchinlar sitoplazm adan hosil boMgan 
qilga o ‘xshash ingichka o‘simtalardan iborat. X ivchinlilar sitoplazmasi 
ham birmuncha quyuq gomogen ektoplazm a va donador suyuqroq 
endoplazm aga ajraladi. Ektoplazm aning sirtqi qavati qattiq va elastik 
qobiq - pellikulani hosil qiladi. K o‘pchilik xivchinlilar tanasi doimiy 
shaklga ega bo‘lishi bilan sarkodalilardan farq qiladi. Shu bilan birga, 
ayrim xivchinlilar tanasida qattiq qobiq boMmaydi va ular sarkodalilarga 
xos boMgan psevdopodiylar hosil qilish xususiyatiga ega.
K o ‘pchilik turlari dengizda yashaydi va planktonning asosiy 
qismini tashkil etadi. Chuchuk suv havzalarida ham xivchinlilar keng 
tarqalgan. Suv havzalarida xivchinlilam ing turlari va ularning massasi 
suvning organik chiqindilar bilan ifloslanishiga bogMiq boMadi. Xiv-
60

---

chinlilar orasida ko‘p turlari har xil hayvonlar va odamlarning ichagi, 
qoni, terisi va jinsiy bezlari yoMida parazitlik qiladi. Oziqlanish va 
moddalar almashinuvi xususiyatlariga binoan xivchinlilar kenja tipi 2 ta 
sinfga boMinadi: o ‘sim liksim on xivchinlilar (Phytomastigina) va 
hayvonsimon xivchinlilar (Zoomastigina).
O ‘sim liksiinon x ivchinlilar (P hytom astigina) sinfi vakillari hu- 
jayrasida yashil rang beruvchi xromatoforalar boMadi. Ham m a yashil 
xivchinlilar yashil o‘sim liklar singari yorugcda karbonat angidrid gazi, 
suv va boshqa mineral moddalardan organik moddalar sintezlaydi, ya’ni 
fotosintez orqali avtotrof oziqlanadi. Ular fotosintez jarayonida kraxmal 
yoki unga o ‘xshash m odda param ila sintezlaydi. 0 ‘simliksimon 
xivchinlilar tuzilishiga ko‘ra bir hujayrali suvo‘tlariga o'xshaydi.
O 4sim liksim on xivchinlilarga 
yashil evglena, volvoks va boshqa
turlar kirib
, 
ular erkin holda yashaydi.
H ayvonsim on x ivchinlilar (Z oom astigina) sinfi vakillari asosan, 
yakka holda yashaydi. Ular barcha hayvonlar singari geterotrof oziq­
lanadi. Hayvonsimon xivchinlilar sinfi orasida chuchuk suv havzalarida 
erkin hayot kechiradigan turlari bilan bir qatorda odam va hayvonlar 
organizmida parazitlik qiladigan turlari ham bor.
Kinetoplastidalar (Kinetoplastida) turkumining ayrim turlarigina 
erkin holda yashaydi. K o‘pchilik turlari esa parazitlik qilib hayot 
kechiradi. B u turkum ning tripanosom alar (
Trypanosoma
) urugMga k i­
ruvchi. turlari odam va umurtqali hayvonlar qonida, orqa miya 
suyuqligida va boshqa organlarida parazitlik qilib, ogMr kasalliklami 
keltirib chiqaradi.
Tripanosom alam ing tasm aga o ‘xshash yassi tanasi 15-40 mkm 
keladi. Oldingi tom onida joylashgan bitta xivchini tanasining yonidan 
orqaga qarab yo‘naladi. Xivchin yupqa toMqinlanuvchi membrana yor­
dam ida ektoplazm aga tutashgan. Bazal tanachasi (kinetoplast) endop- 
lazmada xivchinning asosida joylashgan.
O dam larda parazitlik qiladigan tripanosom alam ing quyidagi turlari 
ancha yaxshi o 4rganilgan:
1). Afrika uyqu kasalligining qo‘zg‘atuvchisi -
Tripanosoma gam
- 
biense
;
2). Chagas kasalligining q o ‘zg‘atuvchisi — 
Tripanosoma cruzi;
3). U yqu kasalligining rodeziya shaklini keltirib chiqaradigan -