G abduraxmanova
Yüklə 288 Kb. Pdf görüntüsü
|
| p\azmod\um\(Plasmodium
v/vax)ning rivojla nishi quyidagicha ketadi ( 1 1-rasm). B u parazitning q o ‘zg‘atuvchisi bilan zararlangan bezgak chivini odam qonini so‘rganida, chivin so ‘lagida boMgan sporozoitlar odam qoniga o ‘tadi. Bular qon orqali jig a r va taloq to ‘qimalariga kelib, ko'paya boshlaydi, ya’ni yadrolari bir nechtaga boMinadi, so‘ngra yadro soniga qarab, sitoplazma ham o ‘shanchaga ajraladi v a parazitning navbatdagi avlodi - m erozoitlar paydo boMadi. Keyinchalik, merozoitlar qizil qon tanachalariga kirib, gemoglobin plazmasi bilan oziqlanadi. Parazitning eritrotsitlar gemoglobini hisobiga oziqlanib o ‘sadigan davriga trofozoitlar deyiladi. Eritrotsitlarda rivojlanishning boshlanish davrida trofozoitlar tana-sining markazida vakuola boMganligi uchun uzuk shaklida ko‘rinadi. Keyinchalik vakuola yo‘qoladi va parazit amyobasimon shakliga kiradi. Trofozoitlardan boMinib ko'payuvchi shizontlar hosil boMadi. Eritrotsitlardagi bir shizont yadrosi bir necha marta boMinadi va 12-24 ta merozoitlar yetiladi. So‘ngra bu merozoitlar eritrotsitning qobigMni i yem irib, qon plazmasiga o‘tadi. Bu hodisa merozoit eritrotsitga kirgandan 48 soat o ‘tgach sodir boMadi va xuddi shu paytda odamni bezgak tutadi. Sababi qon plaz masiga minglab merozoitlar bilan birga melanin degan zaharli moddalar ham chiqadi va qonni zaharlaydi. Qon plazmasidagi merozoitlar yana qaytadan sogMom eritrotsitlarga kirib, jinssiz rivojlanishni yangidan boshlaydi. Bir necha bor shizogoniya usulda ko'payish qaytarilgach, bem or qonida jinsiy individlar gametotsitlar hosil boMadi, ya’ni eritrotsitlar ichidagi merozoitlardan urg'ochi makrogametotsitlar va erkak mikrogametotsitlar paydo boMadi. 81 11-rasm . B ezgak p a ra z itin in g riv o jlan ish sikli sxem asi: 1-bezgak chivini so‘lak bezidan odam qoniga chiqayotgan merozoitlar; 2,3-sporo- zoitlam ingjigar hujayralarida ko'payishi; 4-shizogoniya yo‘li bilan sporozoitlardan merozoitlarning hosil boMishi; 5 ,1 1-eritrotsitlarda shizo goniya yoMi bilan merozoitlarning ko‘payishi; 12,13-makrogame- totsitning yetilishi; 14,15-mikrogametotsitlarning yetilishi; 16,17-makrogameta va mikrogam etalar hosil boMishi va ulaming qo‘shilishi; 18-zigota - ookinetalarining chivin ichagi hujayralariga kirishi; 19, 20-sporozoitlar hosil boMishi va chivin tana bo'shligMga chiqishi; 21-sporozoitlam ing chivin soMak beziga oMishi; 22,26-parazitning odam hujayralarida rivojlanishi. 82 Gametotsitlaming keyingi rivojlanishi anofeles chivinining meda- sida kechadi. Anofeles odamning qonini so ‘rganda gametotsitlar chivin- ga o‘tadi. Chivinning ichida mikrogametotsitlarning rivojlanishi natijasi da 4 - 8 ta xivchinli 5 -6 ta mikrogametalar hosil boMadi. Makrogame- totsitlarning yadrosi ham kattalashib, makrogametalarga aylanadi. M azkur makro- va mikrogametalar qo‘shilib, zigota hosil qiladi. Zigota harakatchan boMib, u ookineta deb ataladi. Ookineta chivin oshqozoni devorini teshib kirib, elastik po‘stga o ‘raladi va oosistaga aylanadi. O osista o ‘sib, yadrosi bir necha marta boMinadi, har bir yadro boMagini sitoplazma o‘rab oladi va natijada minglab ju d a mayda duksimon sporozoitlar hosil boMadi. So‘ngra oosistalar pardasi yoriladi va ichi dagi sporozoitlar (10000 tagacha) chivinning tana bo‘shligMga tushib, gemolimfa suyuqligi orqali barcha organlariga tarqaladi. U lar chivinning soMak bezida ko‘plab to‘planadi. M ana shunday chivinlar odamni chaqqanida chivin soMagi bilan birga sporozoitlar ham odam qoniga o 4tadi. Sporozoitlar bir yadroli uzunchoq shaklga ega boMib, uzunligi 10-15 m ikronga teng. Bezgak yer yuzida ju d a keng tarqalgan kasallikdir. Bezgak kasa- liga uchragan odamda kuchli anemiya (kamqonlik) kuzatiladi. 1 mm3 qondagi eritrotsitlar soni normadagi 5 mln. dan 1 mln. gacha tushib qoladi. M DH mamlakatlarida bezgak kasalligi XEX asrning oxiri XX asr ning birinchi yarmida Kavkaz, Markaziy Osiyo, Volganing o‘rta va quyi oqim ida hamda Ukrainada keng tarqalgan edi. 1935-yilning o‘zida mazkur hududlarda 9 mln. kishi bezgak bilan kasallanganligi ma’lum. Bu davrda odamlarning bezgak bilan kasallanishi, ayniqsa, Afrika, Janubiy Amerika, Osiyo va Yevropadagi juda ko‘plab mamlakatlarda keng tarqalgan edi. 1930-yillarda faqatgina Hindistonning o ‘zida har yili 100 mln. dan ortiq kishi bezgak bilan kasallangan. Bezgak kasalligining q o ‘zg‘atuvchisini o ‘rganish va unga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishda rus olimlaridan I.I. Mechnikov, V.M .Afanasev, V.Ya. Danilevskiy, Ye. Marsinovskiy, V.N. Beklemi shev, D.D. Romanovskiy va S.M. Isayev, fransuz olimi Sh.L.A. Lave- roan, ingliz olimlari R.D. Ross, P. Gariyem, italiyalik olimlar D.B. Grassi, Bastenelli va boshqalaming xizmatlari kattadir. Markaziy Osiyo, shu jum ladan, 0 ‘zbekistonda ham bezgakka qar shi ishlar olib borilgan. Birinchidan, bezgak bilan kasallangan odamlami majburiy yalpi davolash kurslaridan o‘tkazilgan. MaMumki, bezgak chivini o‘z tuxumini koMmak suvlarga qo‘yadi. Shuning uchun bezgak 83 chivini ko'payishining oldini olish m aqsadida ko‘lmak suvlar va bot- qoqliklar o‘zlashtirilib, quritilgan. B ezgak ehivinlari, ulam ing tuxumi, lichinkalari v a g ‘um baklari turli usullar bilan qirib tashlangan. Oxirgi yillarda bezgak chivinlariga qarshi biologik kurash choralarini qoMlash- ga alohida e’tibor berilmoqda. Xususan, issiq iqlimli joylarda bezgak chivini lichinkasini yo‘qotish uchun hovuz va ko‘llarda tirik tu g 'ar gambuziya baligM ko‘paytirilmoqda. B u tadbirlam i oMkazish natijasida 1960-yildan boshlab M DH mamlakatlarida, shu jum ladan, 0 ‘zbekiston- da bezgak kasalligi butunlay tugatilgan. Lekin odamlarning bezgak bilan kasallanishi Janubiy v a M arkaziy A m erika, Osiyo va ayniqsa, Afrika m am lakatlarida hozirgi kunda ham keng tarqalgan. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti m a’lumotlariga qaraganda, oxirgi vaqtlarda har yili yer shari aholisining 5 -6 mln. ni bezgak kasalligi tufayli olamdan k o ‘z yummoqda. Shulardan 1 m ln. dan ortiqrog‘i 4 -5 yoshgacha boMgan bolalarga to ‘g ‘ri keladi. Hozirgi vaqtda Yüklə 288 Kb. Dostları ilə paylaş:
|