G abduraxmanova

(sporoplazma)
bor.
Bu tipga 2 ta sin f va 70 dan ortiq urug‘ kiradi. M ikrospori­
diyalam ing hayot sikli ham miksosporidiyalamikiga o‘xshash boMadi. 
U lar sporasining katta qismini bitta otuvchi kapsula va qalin qobiq 
egallagan. Ikki yadroli amyobasimon m urtak ju d a kichik boMib, sodda 
tuzilgan. Spora hayvon hazm organiga tushganida ancha uzun otuvchi 
tola ajratib chiqaradi va qobiqdan ajralgan amyobasimon tanacha hay- 
vonning to ‘qim a va hujayralariga kirib rivojlanadi, ya’ni ular jinssiz yoM 
bilan ko‘payib, sporalar hosil qiladi. Ichak bo‘shligMga tushgan sporalar 
tashqariga chiqarib yuboriladi. M ikrosporidiyalaming ayrim vakillari, 
masalan, 
Nosema bombycis
tut ipak qurtining turli ichak to ‘qimalarida 
parazitlik qilib, ularda xavfli oMat-qoradog‘, qorason (pebrina) kasal­
ligini vujudga keltiradi (16-rasm).
T ut ipak qurti nozemasi 
(Nosema bombycus)
ifloslangan tut bargi 
orqali ipak qurtiga yuqadi. Ichak epiteliysi orqali qonga o‘tgan parazit 
qurtning hamma organlarini zararlaydi. Kasallangan qurtlam ing terisi 
qoram tir dogMar bilan qoplanadi. Bunday qurtlar axlati orqali tashqi 
m uhitga ju d a ko‘p sporalar chiqadi va boshqa qiirtlami ham zararlaydi. 
Kasallangan qurtlar ko‘pincha halok boMadi. K uchsiz zarar-langan 
qurtlar halok boMmasdan, pilla ichida g ‘um bakka aylanadi. G ‘umbakdan 
nozem a bilan zararlangan kapalak chiqadi. Kapalak esa zararlangan 
tuxum q o ‘yadi. Shunday qilib, kasallik nasldan-naslga o ‘tadi.
Ipak 
qurti 
kasalligining 
qo‘z g ‘atuvchisi 
-
nozemaning 
biologiyasini 1849-1858-yillarda fransiyalik olim L. Paster o ‘rgangan. 
T ut ipak qurti nozemasi ifloslangan tu t bargi orqali ipak qurtiga o ‘tadi. 
Ichak epiteliysi orqali qonga o ‘tgan parazit qurtning barcha organlarini
93

---

zararlaydi. L. Paster parazitning nasldan-naslga o‘tishini aniqlab, 
kasallangan tuxum lardan sog‘ tuxum lam i ajratib olish usulini ishlab 
chiqqan. Bu usuldan hozirgacha gren zavodlarida foydalaniladi. Bu 
kasalning nomini nozem atoz deyiladi.
16-rasm . M ik ro sp o rid iy a.
A-mikrosporidiya sporasining tuzilish sxemasi:
1-yadrosi; 2-otuvchi ipi. B-Nozema 
(.Nosema bombycis)
bilan 
kasallangan tut ipak qurti ichagi epiteliyasi kesmasi (ichak epiteliyasi 
kesmasida parazitning shizontlari va sporalari aks ettirilgan).
Qoradog6 (pebrina) kasalligiga qarshi kurashish uchun, avvalo, 
ipak qurti urug‘ini ochirishga qo‘yishdan oldin uni yaxshilab tekshirish 
kerak. U rug‘ zavodlarida faqat sog‘lom tu t ipak qurti kapalaklarini 
ajratib, ulardan urug‘ olish lozim.
A salarilam ing o ‘rta ichagi epiteliy hujayralari, b a’zan malpigi 
naychalari, gemolimfasi, tuxumdonlari va so‘lak bezlarida asalari noze­
masi 
(Nosema apis)
parazitlik qiladi. Oval shakldagi parazitning 
uzunligi 5 -6 mkm bo‘lib, ichak hujayralarining yem irilishiga sabab 
bocladi. Zararlangan arilar ichburug* kasalligiga yoMiqib; kuchsizlanadi; 
yaxshi ucholmaydi va ko‘pchiligi halok boMadi.
Shuning uchun bu kasallikka qarshi kurashish choralaridan biri 
kasallangan asalarilar oilalari dezinfeksiya qilinishi kerak. Kuchli 
zararlangan oilalam i qirib tashlashga to ‘g ‘ri keladi.
M ikrosporidiyalam ing ba’zi bir turlari MDH mamlakatlarining 
shimoliy hududlarida ko‘llarda yashovchi ayrim tur baliqlam ing mus- 
kullari va biriktiruvchi to ‘qimaIarida parazitlik qiladi va baliqchilik
94

---

xo‘ja!igiga katta zarar yetkazadi. Ayrim turlari hatto ovlanadigan va 
ko‘ida boqiladigan mollyuskalar, qisqichbaqasimonlar va mo‘ynali 
hayvonlarda ham parazitlik qilib, katta iqtisodiy zarar yetkazadi.
Shimoliy daryolarda yashaydigan baliqlaming ba’zi turlari 
mikrosporidiyalar bilan kasallanishi natijasida ko‘plab (25-50% ) halok 
boMishi aniqlangan. Ular odamni ham zararlashi va hatto oMimga olib 
keiishi mumkinligi aniqlangan.
Asalari va tut ipak qurtida m ikrosporidoz kasalligiga qarshi kura­
shish asosan profilaktika tadbirlaridan iborat. Zararlangan ari oilalari 
dezinfektsiya qilinadi. Kuchli zararlangan oilalami qirib tashlashga 
to ‘g ‘ri keladi. T ut ipak qurtida pebrina kasalligini oldini olish maqsadida 
kapalak tuxum lari tekshirishdan o ‘tkazib turiladi. Parazit sporasi 
topilgan partiyalardagi tuxumlar kuydirib tashlanadi. M ikrosporidiyalar 
orasida har xil parazit chuvalchanglar va bo‘g‘imoyoqlilarda parazitlik 
qilib, ulam i yoppasiga qirilib ketishiga sabab boMuvchi 300 dan ortiq 
turi aniqlangan. Shuning uchun oxirgi yillarda mikrosporidiyalar 
yordam ida zararkunanda va parazit hayvonlarga qarshi biologik kurash 
choralarini ishlab chiqish borasida ham tadqiqot ishlari olib borilmoqda.
95

---

K IP R IK L IL A R (C E L IO PH O R A ) Y O K I IN F U Z O R IY A L A R
(IN F U S O R IA ) T IP I
Infuzoriyalar tipi vakillari koMmak suvlardan tortib dengiz, okean- 
largacha boMgan ham m a suvlarda va nam tuproqlarda uchraydi. 7500 ga 
yaqin turi bor. B a ’zi turlari esa um urtqasiz va umurtqali hayvonlarda 
ham da odam larda parazitlik qiladi.
Kiprikli infuzoriyalar sinfidan biri ixtioftirius