GeçMİŞİ, bugüNÜ ve geleceğİ

DÎVÂNÜ LÛGATİ’T-TÜRK’TEKİ “KOḌURÇUK” KELİMESİNİN KÖKENİ 

ÜZERİNE 

U L U S L A R A R A S I   S E M P O Z Y U M  

“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” 

(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih) 

 

resimleri, bebek, oyun suretleri, çocuk oyuncağı, bübek oyunu; çadır, hayal. 

—  Puppenbilder, Spielbilder, Kinderspiel; Zelt” (Kúnos 1902:133);  

Çağdaş  Türk  Yazıdillerinde:  Kırgızcada  kuurçak  “Bebek ,  kukla” 

(Yudahin  1998:  II,  530),  Kazakçada  kuvırşak  “ Kız  çocuklarının  oyuncağı, 

bebek” (Koç  vd.  2003:  298)  olarak  geçer.  Tatarcada  kurçak  “be bek  ve 

kukla”  (Abdullin  vd.  1979:  II,  195);  Başkurtçada  kursak  “ 1.  Kukla;  2. 

Kukol’nıy” (Ahmerov ed. 1958: 350), Özbekçede kurçok “K ukla” (Akobirov 

1988:663),  Türkmencede  gurcak  “k ukla,  kukol’nıy”  (Baskakov  ed. 

1968:212),  Türkiye  Türkçesinin  Manisa  (Akhisar)  ağzında  kurçak,  korçak 

“he ykel” (DS  2009:IV,  3007),  Yeni  Uygurcada  koçak  ve  korçak  “k ukla, 

çocuk oyuncağı” (Necip 1995: 241, 244) şekillerinde görülmektedir. 

 Ayrıca H. Baydemir de “ Özbek Koğırçak (Kukla) Tiyatrosu” başlıklı 

çalışmasında Borovkov ve Sakaoğlu’nın çalışmalarına dayanarak söz konusu 

kelimenin  M.  Th.  Houtsma’nın  sözlüğünde  kogurçak,  kavurcak,  kabarcuk 

“ Hayal  oyunu”  (Houtsma,  Eine  Türkisch-Arabisches  Glossar),  Pavet  de 

Courteille’nin  sözlüğünde  kavurcak  “ Çocuk  oyuncağı  bebekler,  Çin 

gölgeleri  oynatanların  perde  arkasında  gösterdikleri  kavurcağı  (Çin 

gölgelerini)  oynatana  derler”  (Pavet  de  Courteille,  Dictionnaire  Turc-

Oriental), Bombaci’de, kurçak, kavurcak “ Tanrılar ve ölüler için kullanılan 

törenler ile ilgilidir” (Alessio On Ancient Turkish Dramatic Performances) 

(Borovkov  1961:  207-208;  Sakaolu  2003:  24)  şekillerinde  açıklandığını 

belirtmiştir (bk. Baydemir 2011:63-74).  

Görüldüğü gibi eski ve yeni sözlüklerin birçoğunda sözcük, daha çok 

Divanü  Lûgat-it-  Türk’te  belirtilen  “ bebek,  kukla”  anlamıyla  yaygınlık 

göstermektedir. Bu sözcüklerin hepsinin bir kökten türediği ve zamanla Türk 

dünyasının  muhtelif  bölgelerine  yayıldığı  anlaşılmaktadır.  Kelimenin 

kökeniyle ilgili yukarıda da belirtildiği gibi bazı görüşler mevcuttur. Örneğin 

Clauson,  kelimenin  kökeninin  belirsiz  olduğunu  ifade  etmiştir  (Clauson 

1972:  606)

2

.  Räsänen  ise  Moğolca  kökenli  qaurmag,  qugurmag  “a sılsız, 

yalan” kelimeleriyle  ilişkili  olduğunu  belirtmiştir  (1969:220b).  Bir  diğer 

ilginç  görüş  de  Mahmut  R.  Gazimihâl’a  aittir.  Gazimihâl,  koğırçuk 

sözcüğünün  bütün  söyleyiş  biçimleri  ile  kukla  ve  Rus  tiyatro  tarihinin 

menşeine ait kogolnaya sözcüklerinin hepsinin aslında kuğ ortak kökünden 

türediğini belirtir (Gazimihâl 1959: 1926). En son Ercilasun ve Akkoyunlu 

tarafından  okunanan  DLT  sözlüğünde koḍurçuk  kelimesiyle  ilgili  dipnotta 

kelimenin  muhtemel  etimolojisi  koḍur+çuk  (*koḍur  ~  koḍuz  “du l  kadın”) 

şeklinde  açıklanmış  ve  bu  kelimelerin  Hakasçadaki  hozındı  “boşanmış 

kadın”  kelimesiyle  karşılaştırılması  gerektiği  belirtilmiştir  Ercilasun  ve 

Akkoyunlu 2014:220). 

                                                           

2

  Bk.  Baydemir,  Hüseyin,  “ Özbek  Koğırçak  Tiyatrosu”,  Uluslararası  Sosyal  Araştırmaları 

Dergisi, Sayı 17, C. 4, 2011. ss. 63-74 

Sayfa 790 / 847

---

Mayrambek OROZOBAYEV

 

U L U S L A R A R A S I   S E M P O Z Y U M  

“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” 

(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih) 

 

Bu  görüşlerden  en  dikkate  alınması  gereken  Räsänen’in  görüşüdür. 

Gerçekten  de  Moğolcada  “ aldatmak,  hile  yapmak” anlamlarında  qagur-  ya 

da  hagur-  kelimesi  mevcuttur.  Ancak  hem  Türkçede  hem  de  Moğolcada 

fiilden isim türeten bir -çuk ya da -çak eki görülmemektedir. Diğer Ercilasun 

ve Akkoyunlu tarafından belirtilen koḍur+çuk (*koḍur ~ koḍuz “du l kadın”) 

yaklaşımının anlamsal açıdan ilişkilendirmek zordur. 

Bu  durum  bizi  koḍurçuk  kelimesinin  kökeniyle  ilgili  yeni  bir  arayış 

içerisine girmemize vesile olmaktadır. Kanaatimizce, koḍurçuk kelimesinin 

kökü  olduğu  düşünülen  koḍur  kelimesi,  günümüz  Kırgızcasındaki  kuur 

“e skimiş,  kurumuş  deri” (Yudahin  1985:455)  kelimesinden  başka  bir  şey 

değildir. Kırgızcadaki kuur kelimesinin daha eski dönemlerde “ eskimiş ya da 

kullanılmış  keçe”  anlamında  da  kullanıldığı  ihtimali  yüksektir.  Çünkü 

göçebe toplumlarda her türlü günlük gereksinimler (kıyafet, eşya, oyuncak) 

için en çok tercih edilen malzeme deri, keçe ve ahşaptır. Hâlbuki Kâşgarlı 

Mahmut  koḍurçak’ın  özellikle  keçeden  yapıldığını  belirtmiştir.  Kırgızların 

eski göçebe hayatında özellikle fakir aileler kuur ton “de ri cüppe”, kuur şım 

“de ri  pantolon”  giydikleri  hakkında  bilgiler  vardır.  Bu  deri  (kuur)  çocuk 

oyuncagı  olan  koḍurçak  “ kukla”  yapımında  da  kullanılmış  olma  ihtimali 

vardır.  Ayrıca  Kırgızcadaki  kuur  kelimesiyle  aynı  kökten  geldiğini 

düşündüğümüz bir  başka  kurmuşu  “k eçeden  yapılmış  kemer;  bir  eski  keçe 

parçası”  kelimesi  de  mevcuttur.  Bu  kelimenin  eski  şeklinin  kuurumsu 

(
kurmuşu  şeklini  aldığı  düşünülmektedir.  Bu  durumda  kelimenin  kökünün 

yine kuur > kur’a dayandığını söyleyebiliriz. Buna eklenen -(u)msu ekinin 

ise  adlara  ve  sıfatlara  gelerek  kelimeye  “be nzerlik,  andırma”  anlamlarını 

katar.  (Örn.:  ağacımsı,  hamurumsu,  sarımsı  vs.)  Öte  yandan  Çağatay 

Türkçesi  sözlüğü  olarak  bilinen  Abuşḳa  Lügati  sözlüğünde  “Ac em 

dervişlerinin  bir  keçeyi  uzun  kesip  yine  yer  yer  kesip  başlarına  sardıkları” 

şey  (Kaçalin  2011:970)  anlamında  bir  ḳurçuḳ  kelimesi  de  mevcuttur.  Bu 

kelimenin kökünün de “k eçe parçası” anlamında eski bir *koḍur kelimesine 

dayanma ihtimali yüksektir.      

 Sonuç  

Sonuç  olarak  Türk  dili  ve  kültürü tarihimizin  en  büyük  yapıtı  olan 

Divanü  Lügati’t  Türk’te  geçen  ve  günümüze  kadar  uzanan  koḍurçuk 

kelimesinin  kökeni  henüz  tam  anlamıyla  aydınlığa  kavuşturulmuş  değildir. 

Ancak  kanaatimizce  ta  11.  yüzyıllardaki  çocuk  oyuncağı  olarak  kullanılan 

koḍurçuk isimli oyun aletinin özellikle üretilmiş standart bir alet değil, her 

göçebe çocuğunun içerisine bir şey koyup ona keçe ya da eskimiş yumuşak 

deri parçasından kılıf yapıp kukla (bebek) şekline sokarak oynadığı bir oyun 

aleti  olduğudur.  Büyüklerin  ona  taktığı  isim  de  muhtemelen  “ küçük  keçe 

parçası”  ya  da  “ küçük  deri  parçası”  anlamlarında  gelen  koḍurçuk 

kelimesidir.  

Sayfa 791 / 847

---