0f11aztitul(1-7)

91 
 
 
 
ELEKTROMAQNİT 
RƏQSLƏRİ 
ELEKTROMAQNIT 
DALĞALARI 
DƏYİŞƏN 
CƏRƏYAN 
Fəslin “Anlayışlar xəritəsi”
 
 
tutum 
müqavimətdir: 
  
Om qanunu: 
 
 
Rəqs 
konturu 
alınır
məcburi
rəqslər
ödənilir
 
 
 
 induktiv 
müqavimətdir: 
  
 
 
aktiv 
müqavimətdir: 
~   
ödənilir
xüsusi halları
Orta güc: 
2
 
Cərəyan şiddəti və 
gərginliyin təsiredici 
qiymətləri: 
√2
;
√2
 
xarakteristikası
 
fəzada yayılması
; 
; 
cos
2
; 
Ф
Ф cos
2
; 
.
2
; 
.
2
. 
harmonik 
dəyişir
2 √
rə
qs
 p
er
iodu
 
 Radiodalğalar: 
0,1

30 000   
 Mikrodalğalar: 
10

10    
 İnfraqırmızı şüalanma: 
10

10    
 Görünən işıq: 
0,76 ∙ 10

0,4 ∙ 10  m 
 Ultrabənövşəyi şüalanma: 
10

10
 
 Rentgen şüalanması: 
10

10
  
 Qamma () şüalanma: 
10

10
  
 
şkalası
İşığın 
dispersiyası 
İşığın 
difraksiyası 
İşığın 
interferensiyası 
İşığın polyarizasiyası 
İşığın dalğa 
təbiəti  
 



 

 
∆

2
∙ 2  
∆

2
2
1  
max və min-luq şərti 
max
-luq şərti 
asılıd
ır
 
  LAYİHƏ

---

92 
 
3.1. SƏRBƏST ELEKTROMAQNİT RƏQSLƏRİ 
 
  Mexaniki rəqsi hərəkət –  cismin və ya cisimlər sisteminin tarazlıq 
vəziyyəti ətrafında gah bu, gah da digər istiqamətdə yerdəyişmə-
sidir. 
  Periodik  rəqsi  hərəkət  –  cismin  və  ya  cisimlər  sisteminin 
bərabər zaman fasilələrindən sonra təkrarlanan rəqsidir. 
  Sərbəst  rəqslər  –  qapalı  sistemdə  daxili  konservativ  qüv-
vələrin təsiri nəticəsində baş verən rəqslərdir. 
  Harmonik  rəqs  –  sərbəst  rəqs  edən  sistemin  vəziyyətini 
xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlərin zamandan asılı olaraq 
sinus və ya kosinus qanunu ilə dəyişdiyi rəqslərdir. Aşağıdakı 
şəkildə    kosinus  qanunu  ilə  dəyişən  koordinatın  qrafiki 
verilmişdir: x
x
cosωt. 
 Amplitud – rəqs edən cismin tarazlıq vəziyyətindən ən böyük yerdəyişməsidir. 
 Rəqs tezliyi – ədədi qiymətcə 1 saniyədəki rəqslərin sayına bərabər olan fiziki kəmiyyətdir:  

N
t
. 
 Rəqs periodu – bir tam rəqsə sərf olunan zamandır:   
T
t
N
. 
Rəqsin tezliyi ilə periodu qarşılıqlı tərs kəmiyyətlərdir:  
T
1

və ya 
1
T
. 
 Dövri tezlik – rəqs tezliyindən 2π dəfə böyük kəmiyyət olub fiziki mənaca rəqqasın  6,28 
saniyədə (2π
6,28) saniyədə neçə rəqs etdiyini göstərir: ω
2π.
 

 
Zəlzələ hadisəsi, tar və
kamança simlərinin, 
qavalın səsi, Günəş 
işığı, rentgen şüalan-
ması və s. – tamamilə 
fərqli fiziki proseslər-
dir. Lakin onları vahid 
əlamət birləşdirir. 
 Bu əlamət nədir? 
 
 
 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 7 və 10
 
  LAYİHƏ

---

93 
 
 
 
Tutumu C olan kondensator və L induktivli sadə elektrik 
dövrəsinə nəzər yetirək 
(c)
. Belə elektrik dövrəsi LC-konturu 
adlanır.  Əgər  LC-konturunda    kondensator  yüklənərsə,  o, 
dərhal boşalmağa və sarğacdan isə cərəyan keçməyə başla-
yar. Öz-özünə induksiya hadisəsinə görə sarğacdakı cərəyan 
şiddəti tədricən artır və kondensator tam boşaldıqdan sonra 
maksimal qiymətə  çatır (
d 
və
 e
). Lakin bu cərəyan öz-özünə induksiya nəticəsində öz 
istiqamətini saxlamaqla boşalmış kondensatoru yenidən yükləməyə başlayır və cərəyan 
şiddəti tədricən azalır. Kondensator lövhələri başlanğıc miqdarda, lakin əksişarəli yüklə 
tam dolduğu an cərəyan şiddəti sıfıra bərabər olur 
(f)
. Kondensatorun sarğac vasitəsilə 
yenidən yüklənməsi periodik olaraq təkrarlanır (
g 
və
 h
) . 
 
 
Beləliklə, LC-konturunda elektrik və maqnit sahələrinin, onları xarakterizə edən 
kəmiyyətlərin – elektrik yükünün, cərəyan şiddətinin, gərginliyin və s.-nin periodik 
dəyişməsi baş verir. Bu halda deyilir ki, ideal LC-konturunda sərbəst elektromaqnit 
rəqsləri  yaranmışdır.  Ona  görə  də,  adətən,  belə  LC-konturu  ideal rəqs konturu 
(enerji itkisi baş verməyən kontur) adlanır. 
 Sərbəst elektromaqnit rəqsləri – rəqs konturunda kənar mənbələrdən enerji alma-
dan elektrik və maqnit sahələrinin, onları xarakterizə edən kəmiyyətlərin – elektrik 
yükünün, cərəyan şiddətinin, gərginliyin və s.-nin periodik dəyişməsidir. 
Mexaniki rəqslər və elektromaqnit rəqsləri fərqli təbiətə malik olsalar da, onlar 
materiyanın  malik  olduğu  vahid  periodiklik  xassəsini  xarakterizə  etdiyindən  bu 
C
L 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Yüklənmiş kondensator sarğaca birləşdirildikdə ossiloqrafın ekranında nə müşahidə 
olundu?  
 Təcrübədən hansı nəticəyə gəlmək olar: yüklü kondensator və sarğacdan ibarət dövrədə 
nə baş verdi? 
Yüklü kondensator və sarğacdan ibarət 
dövrədə nə baş verdi? 
Təchizat:
 
sabit cərəyan mənbəyi,  rəqəmsal ossiloqraf 
SIGLENT 
SHS1102,
 kondensator (100 mkF), sarğac, ikiqütblü elektrik açarı, 
birləşdirici naqillər. 
Cihazın təsviri. Ossiloqraf (lat. “oscillo” –  rəqs  edirəm + yun. 
“qraf“ – yazıram) – girişinə verilən elektrik siqnallarının  zaman-
dan asılı parametrlərinin rəqsini ekranında müşahidə etməyə, yaz-
mağa və ölçməyə imkan verən  qurğudur 
(a)
. 
İşin gedişi: 1. Şəkildə təsvir olunan sxemə əsasən elektrik döv-
rəsi qurun 
(b)
. 2. Açarı 1 vəziyyətinə gətirməklə kondensatoru 
yükləyin. 3. Sonra açarı 2 vəziyyətinə keçirməklə kondensatoru 
sarğaca birləşdirin və ossiloqrafın ekranını izləyin.  
(a) 
(b) 
(d)     
 
 (e)     
 
 (f)     
 
 (g)
  
 
 (h)
 
 
q
m
 
– q
m
 
– q
m
 
q
m
 
(c) 
sarğac
kondensator 
ARAŞDIRMA  
1 
  LAYİHƏ

---