0f11aztitul(1-7)

101 
 
Keçirici kontur induksiyası   olan bircins maqnit sahəsində 
 dairəvi tezliyi ilə 
fırlandıqda konturu kəsən maqnit seli harmonik qanunla dəyişir: 
Ф
BS cos
Ф
.  2  
Elektromaqnit  induksiya  qanununa  görə  konturda  periodik  qanunla  dəyişən  EHQ 
əmələ gəlir: 
∆Ф
∆
Ф′
Ф

Ф
.  
Bunun nəticəsində konturun qütblərində sinus qanunu ilə dəyişən gərginlik yaranır: 
sin
.  3  
Əgər generator modelindəki konturun qütblərinə elektrik işlədici, məsələn, elektrik 
lampası qoşularsa, ondan harmonik qanunla dəyişən induksiya cərəyanı keçər – lam-
pa periodik olaraq gah parlaq işıqlanar, gah da sönər 
(d)
: 
sin
.  4  
 
 
(2), (3) və (4) ifadələrində 
Ф,  və
 uyğun olaraq maqnit selinin, gərginliyin 
və cərəyan şiddətinin ani qiyməti, 
Ф ,
 ə
uyğun kəmiyyətlərin maksimal 
(amplitud) qiymətləri, 
gərginliklə çərəyan şiddəti arasında faza fərqidir. 
Dəyişən cərəyan generatoru iki hissədən ibarətdir: stator adlanan tərpənməz hissə 
və rotor adlanan tərpənən hissə. Stator keçirici dolaqlardan ibarət sarğacdan, rotor 
isə stator içərisində fırlana bilən sabit maqnitdən ibarət olur. İstilik elektrik stansiya-
larında iki maqnit qütblü rotordan ibarət generatordan istifadə olunur 
(e)
.  
 
(d)
 
2
 
 
 
 
 
 
O
 

– 
 
4
3
4
 
 
Rotor – generatorun fırla-
nan hissəsi olub, sabit 
maqnitdən və ya elektro-
maqnitdən ibarətdir. 
(e) 
Stator – generatorun 
tərpənməz hissəsi olub 
keçirici dolaqlardan 
ibarətdir. 
  LAYİHƏ

---

102 
 
Belə rotor 
3000
ö
ə
50
ö
 etməklə, maqnit qütblərini saniyədə 50 dəfə də-
yişir. Nəticədə generatorda 50 Hs tezliki dəyişən cərəyan alınır. Lakin su-elektrik 
stansiyasında  (SES-də)  istifadə  olunan  hidrogeneratorların  rotorunu  elə  də  böyük 
sürətlə fırlatmaq mümkün deyildir. Odur ki, hidrogeneratorlar ikiqütblü deyil, çox 
qütblü  rotorla  təchiz  edilir.  Nəticədə  kiçik  sürətlə  fırlanan  çoxqütblü  rotoru  olan 
generatorda yüksək tezliklə dəyişən elektrik cərəyanı almaq mümkündür 
(f)
.  
 
 
Dəyişən cərəyanı xarakterizə edən digər kəmiyyətlər. Naqildən cərəyan keçdik-
də  elektrik  enerjisinin  daxili  enerjiyə  çevrilməsi  prosesi  baş  verir,  nəticədə  naqil 
qızır. Dəyişən cərəyan dövrəsində ani gücün periodik dəyişməsinə baxmayaraq, orta 
güc istənilən periodda sabit qalır:  
∙
2
∙ cos
.  5  
Burada 
cos
güc əmsalı olub dövrədə elektrik enerjisinin hansı hissəsinin dön-
məz olaraq daxili və ya mexaniki enerjiyə çevrildiyini göstərir. (5) ifadəsini belə də 
yazmaq olar: 
√2
∙
√2
∙ cos
cos
.  6  
(6) ifadəsindəki 
√
 və 
√
nisbətləri uyğun olaraq dəyişən cərəyan şiddətinin və gər-
ginliyin təsiredici qiymətləri adlanır: 
√
   və  
√
.  7  

  Cərəyan şiddətinin təsiredici qiyməti –  naqildə eyni zaman müddətində  dəyişən 
cərəyanın ayırdığı qədər istilik miqdarı ayıran sabit cərəyan şiddətinə bərabərdir.  

  Dəyişən cərəyan dövrələrində istifadə olunan ampermetr və voltmetr cərəyan 
şiddəti və gərginliyin təsiredici qiymətlərini ölçür.  
 
 
SES hidrogeneratorları (fraqment) 
Hidrogeneratorun sxemi 
N
N
N
N 
S 
S 
S 
S 
(f)
 
  LAYİHƏ

---

103 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?
İş vərəqində “Dəyi-
şən cərəyan”ın anla-
yış xəritəsini qurun.
 
Layihə.
“Cərəyanların  müharibəsi”. Elektron  resurslardan  isti-
fadə etməklə ABŞ ixtiraçıları Tomas Edisonun “sabit cə-
rəyanın istehsalı və istismarı sistemi” və Nikola Teslanın 
“dəyişən  cərəyanın  istehsalı  və  istismarı  sistemi”  adlı 
kəşfləri  arasında  100  ildən  çox  davam  edən  rəqabət 
haqqında referat hazırlayın.
 
 
 
Həyatla əlaqələndirin
. 
Şəkildə sabit cərəyan generatorunun sadələşdirilmiş 
sxemi  təsvir  edilmişdir 
(g)
.  Onu  dəyişən  cərəyan 
generatorunun sadələşdirilmiş sxemi (bax:
 c 
və ya 
d
) 
ilə müqayisə edin. 
  Bu  generatorların  quruluşları  arasında  fərq  nədə-
dir? 
 Necə olur ki, generatorların birində sabit, digərində 
dəyişən cərəyan alınır? 
(g)
 
Qapalı konturda dəyişən cərəyanın alınmasını izah edin 
Məsələ. Bircins maqnit sahəsində fırlanan konturda dəyişən induksiya cərəyanının alın-
masını mövzuda verilən sxemə əsasən izah edin (bax: sxem 
d
). 
Nəticənin müzakirəsi: 
  Bircins  maqnit  sahəsində  fırlanan  konturun  hansı  halında  onda  yaranan  induksiya 
cərəyanı maksimal qiymətə malik olar? Niyə? 
 Kontur 2 və 4 vəziyyətində olduqda onun C və D tərəfindən keçən induksiya cərə-
yanının istiqaməti haqqında nə deyə bilərsiniz?  
ARAŞDIRMA 
2
 
TƏTBİQETMƏ 
 
Özünüzü qiymətləndirin: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1 
Rəqs konturunda sönməyən elektromaqnit rəqslərinin alınması 
necə təmin olunur?  
 
 
 
2 
Dəyişən cərəyan generatorunun işini hansı təcrübə ilə model-
ləşdirmək olar? 
 
 
 
3 
EHQ-nin zamana görə dəyişməsi 
120
80  qanunu 
ilə verilmişdir. EHQ-nin rəqslərinin amplitudunu, period və 
tezliyini təyin edin. 
 
 
 
4 
Verilən qrafikə əsasən:  
a)  gərginliyin rəqslərinin 
amplitud qiymətini təyin 
edin;  
b) bu rəqslərin period və 
tezliyini təyin edin; 
c) gərginliyin zamandan 
asılılıq tənliyini yazın. 
 
 
 
 
5 
İşıqlandırma  dövrəsində  cərəyan  şiddəti  10  A-dir.  Bu  zaman 
onun amplitud qiyməti nəyə bərabərdir? 
 
 
 
U,V 
t, san 
0,04
0,02
  LAYİHƏ

---