0f11aztitul(1-7)

110 
 
 
 
Əvvəlki dərsdə dəyişən cərəyan dövrəsinin xüsusi, demək olar, ideallaşdırılmış 
hallarını  araşdırdınız.  Real  dəyişən  cərəyan  dövrələri  isə  eyni  zamanda  rezistor, 
sarğac və kondensatorlar sistemindən ibarət olur. Fərz edək ki, bu hissələrdən ibarət 
ardıcıl  dövrə  EHQ-si  harmonik 
  qanunu  ilə  dəyişən  cərəyan  mən-
bəyinə qoşulmuşdur 
(c)
. Belə dövrədən 
qanunu ilə dəyişən 
cərəyan keçəcəkdir. Burada 
 dövrədəki cərəyan şiddəti ilə mənbəyin ucların-
dakı ümumi gərginlik (EHQ) rəqsləri arasında mövcud olan müəyyən faza sürüşmə-
sidir.  
 
Om qanununa görə, dəyişən cərəyan şiddətinin və EHQ-nin (və ya dəyişən cərəyan 
dövrəsinin uclarındakı ümumi gərginliyin) amplitud qiymətləri bir-biri ilə əlaqəlidir: 
 ə  
.  1  
Burada 
  dəyişən  cərəyan  dövrəsinin  uclarındakı  ümumi  gərginliyin  am-
plitud qiyməti, 
 dəyişən cərəyan dövrəsinin tam müqavimətidir. 

 Dəyişən cərəyan dövrəsinin tam müqaviməti – dövrənin uclarındakı ümumi gər-
ginliyin amplitud qiymətinin dəyişən cərəyan şiddətinin amplitud qiymətinə nisbətinə 
bərabər olan  fiziki kəmiyyətdir:  
. 
Sonuncu bərabərliyin surət və məxrəcini 
√2 bölsək, Om qanununun dəyişən cərəyan 
şiddəti və gərginliyin (EHQ) təsiredici qiymətləri üçün də ödənildiyi alınar:
.
 
Ardıcıl birləşdirilmiş aktiv, tutum və induktiv müqavimətli dövrənin tam müqa-
viməti həmin müqavimətlərdən asılıdır: 
1
.  2  
(c)
 
R 
L
U
R
U
L
U
C
C

5. Cədvəl qiymətlərindən istifadə edərək Om qanununa əsasən rezistor, sarğac və kon-
densatordan keçən cərəyan şiddətini hesablayın. Alınan qiymətləri 1 multimetrinin göstə-
ricisi  ilə  müqayisə  edin.  6.  EHQ-nin  rəqs  tezliyini  artırmaqla  təcrübəni  daha  2  dəfə 
təkrarlayın. 7. Dövrədən rezistoru açıb aktiv müqaviməti kəskin azaldın (
→ 0) və bu 
halda cərəyan şiddətinin amplitud qiymətinin necə dəyişdiyini izləyin. 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Dəyişən cərəyan mənbəyinin EHQ-nin rəqs tezliyinin artması ilə dövrədəki cərəyan şid-
dəti və hər bir qurğuya (rezistor, kondensator və sarğaca) düşən gərginlik necə dəyişdi? 
 Dövrədə aktiv müqaviməti kəskin azaltdıqda  (rezistoru çıxarmaqla) dəyişən cərəyan 
şiddətinin amplitud qiyməti necə dəyişdi? Niyə? 
 Dəyişən cərəyan dövrəsində Om qanunu ödənildimi?  
  LAYİHƏ

---

111 
 
 
Burada  
  dəyişən cərəyan dövrəsinin reaktiv müqavimətidir. (2)-ni 
(1)-də nəzərə alsaq, dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanununu belə də yazmaq 
olar: 
.  3  
 
Qeyd.  Yuxarıdakı  ifadələri  cərəyan  şiddəti  ilə 
gərginlik  arasındakı  faza  fərqini  nəzərə  almaqla 
dəyişən  cərəyan  dövrəsinin  hissələrindəki  gərgin-
liklərin  vektor  diaqramına  əsasən  almaq  olar 
(d)
. 
Diaqramdan görünür ki: 
,
,
,
. 
(2) ifadəsində aşağıdakı uyğun gərginlik düşküləri-
ni nəzərə alaq: 
,
∙ ;
,
∙
;
,
∙
. 
∙
∙
∙
1
,  
Vektor diaqramından istifadə edərək güc əmsalı təyin edilə bilər: 
cos
,
. 
 
Şəkildə  rezistorun  müqavimətinin  üç  qiyməti  üçün  dəyişən  cərəyan  şiddətinin 
amplitud qiymətinin EHQ-nin tezliyindən asılılıq qrafiki təsvir edilmişdir 
(e)
. Qra-
fikdən görünür ki, aktiv müqavimət azaldıqca (
) cərəyan şiddəti rəqs-
lərinin amplitud qiyməti artır. Cərəyan şiddətinin amplitud qiyməti o zaman kəskin 
artır  ki,  dövrənin  tam  müqaviməti  minimum  olsun, 
yəni: 
1
0

. 
Bu zaman dəyişən cərəyan  şiddətinin və  mənbəyin 
EHQ-nin rəqslərinin tezliyi ( ) dövrənin sərbəst məx-
susi rəqslərinin tezliyi (
) ilə üst-üstə düşür – rezo-
nans hadisəsi baş verir:   
. 
(e)
 
 
 
 
 
(d)
U
L, m 
– U
C, m
0

0
I
m
 
U
R m
 
U
m
U
L m
U
C, m
 
  LAYİHƏ

---

112 
 
 
Məsələ.  Verilən dəyişən cərəyan dövrəsindəki ele-
mentlərin xarakteristikalarına görə təyin 
edin:  
a)   və   müqavimətlərini;  
b) dövrənin tam müqavimətini;  
c) dəyişən cərəyan şiddətinin amplitud və 
təsiredici qiymətini;  
d) dövrənin güc əmsalını.  
  
Nəticənin müzakirəsi: 
 Əgər dəyişən elektrik mənbəyi sabit cərəyan 
mənbəyi ilə əvəz olunarsa, eyni hesablamaları 
aparmaq olarmı? Niyə? 
Həyatla əlaqələndirin. 
Elektriklər  dəyişən  cərəyan  dövrəsində  cərəyan  şiddəti  ilə  gərginlik  rəqsləri  arasındakı 
faza sürüşməsini artırmaq üçün dövrənin böyük induktiv müqavimətə malik elementlərinə 
(elektrik mühərriki, transformator və s.) ardıcıl olaraq kondensator qoşurlar. 
 Elektriklər dəyişən cərəyan dövrəsində cərəyan şiddəti ilə gərginlik rəqsləri ara-
sındakı faza sürüşməsini niyə artırırlar?  
 
Özünüzü qiymətləndirin: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1 
Dəyişən cərəyan dövrəsində ardıcıl birləşdirilən element-
lərdə cərəyan şiddətlərinin eyni fazada rəqs etdikləri qəbul 
olunur. Niyə?  
 
 
 
2 
Ardıcıl  birləşdirilmiş  elementlərdən  ibarət  dəyişən  cərə-
yan dövrəsində tam müqavimət nəyə bərabərdir? 
 
 
 
3 
Kondensator və sarğacın uclarındakı gərginliyin rəqsləri-
nin dövrədəki dəyişən cərəyan şiddətinin rəqslərinə nisbə-
tən faza sürüşməsi nə qədərdir?  
 
 
 
4 
Dəyişən cərəyan dövrəsi ardıcıl birləşdirilmiş rezistordan 
(R=1 kOm), tutumu 0,1 mkF olan kondensatordan və in-
duktivliyi 0,5 Hn olan sarğacdan ibarətdir. Dövrə tezliyi 

1
 olan mənbəyə birləşdirilmişdir.  Təyin edin: 
a) dəyişən cərəyan dövrəsinin tam müqavimətini; 
b) dövrənin reaktiv müqavimətinin sıfıra bərabər olduğu 
  tezliyini.  
 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ? 
İş vərəqində “Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanunu” mövzusunda 
esse yazın. 
 
 
 
ARAŞDIRMA 
2 
TƏTBİQETMƏ  
Sarğacın 
induktivliyi  
5 Hn
 
Kondensatorun 
tutumu 
100 mkF
 
Dəyişən cərəyan 
mənbəyi 
u = 17 sin314t 
Rezistorun 
müqaviməti 
1 kOm 
Açar
  LAYİHƏ

---