0f11aztitul(1-7)

113 
 
3.6. ELEKTRİK ENERJİSİNİN ÖTÜRÜLMƏSİ. TRANSFORMATOR 
 
 Tam dövrə üçün enerjinin saxlanması qanununa görə, tərpən-
məz metal naqildən elektrik cərəyanı keçdikdə, o iş  görür. Bu 
iş  onun  daxili  enerjisinin  artmasına  –  naqildən  istilik  ayrıl-
masına sərf olunur:  
.
 
 Cərəyanlı naqildə ayrılan istilik miqdarı cərəyan şiddətinin kvadratı, naqilin müqaviməti 
və cərəyanın keçmə müddətinin hasilinə bərabərdir: 
. 
Kəmiyyətlər arasındakı bu münasibəti təcrübi olaraq ilk dəfə ingilis alimi C. Coul və rus 
alimi E. Lens müəyyən etdiyindən o, Coul-Lens qanunu adlandırılmışdır.   
  Cərəyanlı  naqildə  ayrılan  istilik  miqdarı  cərəyan  şiddətinin  kvadratı,  naqilin  müqa-
viməti və cərəyanın keçmə müddətinin hasilinə bərabərdir. 
Paralel birləşdirilmiş naqillərdə gərginlik  eyni olduğundan  onlarda ayrılan istilik miq-
darları bu naqillərin müqavimətləri ilə tərs mütənasibdir (gərginlik  dəyişmədiyindən): 
.
 
 

 
Müasir  nəhəng  elektrik  stansiyalarında  elek-
trik enerjisi bir neçə min volt gərginlik altında 
hasil  olunur.  Lakin  bu  enerjini  uzaq  məsafə-
lərdəki məntəqələrə ötürmək üçün onun gər-
ginliyi daha yüksək gərginliyə qədər yüksəldi-
lir. Elektrik enerjisi lazımi yerə çatdırıldıqdan 
sonra isə onun gərginliyi yenidən azaldılır.   
  
 Elektrik enerjisi böyük məsa-
fələrə niyə yüksək gərginlik 
altında ötürülür? 
 Elektrik enerjisi lazımi yerə 
çatdırıldıqdan sonra gərginlik 
niyə yenidən azaldılır? 
 Gərginliyin artırılıb-azaldılması 
necə həyata keçirilir? 
 
Elektrik enerjisinin ötürülməsi 
Dəyişən cərəyan generatorundan alınan elektrik enerjisini naqillər vasitəsilə uzaq 
məsafələrə ötürdükdə onlarda istilik ayrılması şəklində enerji itkisi baş verir. Ayrılan 
istilik miqdarı Coul–Lens qanununa əsasən müəyyən edilir:  
∙
∙ .  1  
(1) düsturundan göründüyü kimi, enerji itkisinin azaldılması üsullarından biri na-
qillərin en kəsiyinin sahəsini (S) artırmaqdır. Lakin bu üsul praktik cəhətdən əlverişli 
deyildir, çünki belə olduqda naqillərin kütləsi xeyli artar və onları saxlaya bilən nə-
həng dirəklər hazırlamaq lazım gələr.  
Enerji itkisinin azaldılmasının ən səmərəli üsulu dəyişən cərəyanın gücünü sabit 
saxlayıb gərginliyi artırmaqdır: 
∙ ∙ .  2  
Ona görə də elektrik stansiyalarında istehsal olunan 
1225
gərginlikli dəyi-
şən cərəyanı uzaq məsafələrə ötürmək üçün onun gərginliyi yüzlərcə kilovolta qədər 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 8
  LAYİHƏ

---

114 
 
yüksəldilir. Belə cərəyan yüksək gərginlik xətləri ilə lazımi məntəqəyə çatdırıldıq-
dan  sonra  isə  o,  yenidən  alçaldılaraq  istehlakçıya  (istifadəçiyə)  verilir.  Deməli, 
elektrik enerjisinin ötürülməsində gərginliyi artırıb-azalda bilən zəruri elementsiz – 
transformatorsuz keçinmək olmur 
(a)
.  
 
Transformator 
 Transformator (lat. “transformo” – çevirirəm) – dəyişən cərəyanın gücünü və tez-
liyini sabit saxlamaqla onun gərginliyini azaldıb-artıra bilən elektromaqnit qurğusudur
. 
Transformatorun sxematik təsviri və elektrik dövrəsində şərti işarəsi şəkildə təsvir 
edilmişdir (
b
 və 
c
). O, iki sarğacı olan qapalı polad lövhələrdən ibarət içlikdən (1) 
ibarətdir. Birinci sarğac (2) giriş sarğacı adlanır və dəyişən cərəyan mənbəyinə, ikin-
ci sarğac isə (3) çıxış sarğacı adlanır və ümumi müqaviməti 
 olan işlədicilər ilə 
yüklənir. 
 
Dəyişən cərəyan birinci sarğacdan keçəndə polad içliyi və onunla birlikdə ikinci sar-
ğacı qapayan dəyişən maqnit seli yaradır. Hər iki sarğacdan eyni maqnit seli keçdiyin-
dən, onların hər bir dolağında 
∆Ф
∆
 bərabər olan induksiya EHQ yaranır. Əgər bi-
rinci sarğacda   dolaq, ikinci sarğacda   dolaq olarsa, sarğaclarda yaranan induksiya 
EHQ uyğun olaraq: 
∙
∆Ф
∆
 ə
∙
∆Ф
∆
. 
Sarğaclarda yaranan induksiya EHQ-nin nisbətinə bərabər olan kəmiyyət trans-
formasiya əmsalı ( ) adlanır: 
.  3  
Transformator boş-boşuna  işlədikdə, yəni  çıxış sarğacı  açıq  olduqda   
0  
həmin sarğacın uclarındakı gərginlik | |
| | olur. Bu zaman giriş sarğacında da 
(a)
 
25 kV
400 kV
12 kV
 
220V
 
İstilik elektrik 
stansiyası 
Yüksəldici 
transformator 
Yüksək gərginlik 
xətləri 
Alçaldıcı 
transformator
Alçaldıcı 
transformator 
İstehlakçı 
~
~
 
~
 
 
~
 
 
 
(b) 
(c) 
 
  LAYİHƏ

---

115 
 
cərəyan şiddəti sıfıra yaxınlaşir:
 → 0. Ona görə də giriş sarğacının uclarındakı gər-
ginlik | |
| | olur. Beləliklə, transformasiya əmsalı üçün alınır ki: 
.  4  
(4) ifadəsindən görünür ki, əgər 
 ə
 olarsa, bu halda 
 
olur – transformatorun çıxışındakı gərginlik girişdəki gərginlikdən kiçik olur. Belə 
transformator alçaldıcı transformator adlanır.  
Əgər 
 ə
 olarsa, bu halda 
 olur – transformatorun çıxı-
şındakı gərginlik girişdəki gərginlikdən böyük olur. Belə transformator yüksəldici 
transformator adlanır. 
Transformatorun aktiv müqaviməti sıfıra yaxın olduğundan o, normal yüklənmə 
rejimində işlədikdə giriş və çıxış sarğaclarının dövrələrindəkı güc təqribən bərabər 
olur: 
. Belə olduqda məlum olur ki, transformator sarğaclarındakı dəyişən 
cərəyan şiddəti onların uclarındakı gərginliklə tərs mütənasibdir: 
 ə  
.  5  
Deməli, transformatorun aşağı gərginlikli sarğacında cərəyan şiddəti yüksək, yu-
xarı gərginlikli sarğacında isə cərəyan şiddəti alçaq olur. Bu səbəbdən dolaqlarının 
sayı az olan alçaq gərginlikli sarğacdakı naqilin en kəsiyi yüksək gərginlikli sarğacın 
naqilinə nisbətən daha qalın olmalıdır.   
Transformatorun FİƏ-si belə təyin olunur: 

2
1
∙ 100%
2 2
1 1
∙ 100%.  6
 
Qeyd. Transformatorun çıxış sarğacı işlədiciyə qoşularsa, transformasiya əm-
salı: 
.  7
 
Burada 
 ikinci sarğacın müqavimətidir. 
 
 
Hansı transformatorun işini yoxladınız?  
Təchizat: universal transformator:  laboratoriya dəsti 
(d)
. 
İşin gedişi:  
1. U şəkilli polad içliyin  bir qoluna elektrik çəngəli olan 
giriş sarğacını, digər qoluna isə elektrik qaynaq sar-
ğacını (çıxış sarğacı) yerləşdirin. İçliyi qapayıb sıxac-
larla bərkidin.   
ARAŞDIRMA 
 
TƏTBİQETMƏ 
 
2. Giriş sarğacını 
~220  gərginlikli şəbəkəyə birləşdirin və qaynaq sarğacının dəstəyini 
sıxmaqla onun sıxaclarına bərkidilən polad mismarların uclarını bir-birinə toxundurun. 
Baş verən hadisə üzərində müşahidə aparın. 
(d) 
  LAYİHƏ

---