1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
141
Ata yumaqlanar, Oğul budaqlanar. Və yaxud: Qələmin ucu, Qılıncın gücü.
Başqa bir misal: Alim qələmlə, Tacir sələmlə.
Bu cür hikmətləri anlamayan, öz gücünü, hünərini bilməyən adamlar satirik şeirlərdə olduğu kimi, güclü istehzaya məruz qalır, hamını özünə güldürür, onu açıqdan-açığa məsxərəyə qoyurlar.
Ayranı yox içməyə, Kür axtarır keçməyə. Və yaxud: Qudurasan ay qurbağa, Gəlir adam vurmağa.
Klassik ədəbiyyatla təmasda yaranan mənzum atalar sözləri də mövcuddur:
Gir Məcnun gözünə, Bax Leylinin üzünə.
142
Bəzən mənzum atalar sözünün hər beytinin birinci misrasından fərqli olaraq, ikinci misrasının sonunda rədif işlənir və çox zaman atalar sözündəki mətləbi həmin rədif tamamlayır. Bu cür mənzum atalar sözlərində, demək olar ki, təkamül hələ tam başa çatmamışdır. Bəlkə də, həmin mənzum atalar sözü məzmununa uyğun olaraq elə belə qalacaqdır. Bu proses bizə bəlli olmayan bir şəkildə, folklorun daxili qanunlarına uyğun olaraq, öz təkamülünü və inkişafını, yaxud da sabitliyini qoruyub saxlayacaqdır. Əlbəttə, hər bir folklor nümunəsi ilkin olaraq, bir fərd tərəfindən deyilir, söylənir və yaradılır. Lakin bu zaman-zaman ağızda-dildə gəzir, nəsildən- nəsilə, əsrdən-əsrə dəyişmələrə məruz qalır, cilalanır, bəzən bir ifadəsi, misrası dəyişir, folklor qazanında qaynayıb bişəndən sonra bitkin bir folklor nümunəsi kimi qəbul olunur, həmin gündən yaşamaq hüququ qazanır və həyat vəsiqəsi alır. Nəzmlə-şeirlə deyilən söz daha təsirli olur və söz insanın qanına, iliyinə işləyir. Dahi şairimiz Nizaminin əsrləri yarıb gələn poeziyasında belə bir hikmət var:
İstəsən övladın ola pak ürək, Bir ana, bir ata tanısın gərək.
143
Atalar sözünün də özünəməxsus deyim tərzi vardır. Bir mənzum atalar sözündə deyilir: Ərə də bir dəfə, Gora da bir dəfə. Ön qafiyə, son rədif, sözlərin qeyri-adi düzülüşü, deyim tərzi, sözlərin bu şəkildə ifadə olunması, sözün insan tərbiyəsində nə qədər güclü rol oynadığını əyani şəkildə sübut edir.
Söz hədəfi sərrast vurur və insan zehnində, şüurunda, qəlbində dərin iz buraxır. “Kitabi-Dədə Qorqud” kimi şifahi və yazılı ədəbiyyatımızın ölməz abidəsində də atalar sözləri tağ daşları yerində işlənir. Orada oxuyuruq: “Əl-aqibət uzun yaşın, Ucu ölüm, axırı ayrılıqdır”.
Mətləb şeirlə mənzum atalar sözləri ilə tamamlanır: Gəlimli, gedimli dünya, Son ucu ölümlü dünya. 28
Yenə həmin abidənin müqəddiməsində:
28 Kitabi Dədə Qorqud, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, Bakı, 1962, səh.156.
144
Ayağım başmaq, Yüzüm, yaşmaq görmədi. 29
İkinci misradakı “Görmədi” rədifi təkamülünü başa çatdırdıqdan sonra birinci misra da “görmədi” rədifini qəbul edəcəkdir. Bu beyt o zaman tam şeirə çevriləcəkdir. Əlbəttə, bu beş-üç günün işi deyil, bu yaradıcılıq prosesi qərinələri, əsrləri arxada buraxa bilər. Bəlkə də heç dəyişməz, necə varsa elə qalar. Xalq nəyi necə deməyi, öz mətləbini qarşıdakına necə çatdırmağı yaxşı bilir.
“Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsində şifahi xalq ədəbiyyatının bir çox janrlarından, o cümlədən atalar sözlərindən əzəmi dərəcədə istifadə olunmuşdur. Tədqiqatçı-alim Kamil Vəliyevə görə: “Dədə Qorqud”da hazır şəkildə istifadə edilən atalar sözləri türkdilli xalqların ilk şeir örnəkləridir”. 30
Qorqud”da misra sabit deyil”. 31
“Dədə Qorqud” şeirlərinin bu keyfiyyəti qeyri-bərabər hecalı mənzum atalar sözlərinin
29 Kitabi-Dədə Qorqud, Bakı, Gənclik, 1978, səh.17. 30 Kamil Vəliyev. Dastan poetikası, Yazıçı, Bakı, 1984, səh.108. 31 Yenə orada. Səh.10.
145
təbiətinə çox uyğun gəlir. Ümumiyyətlə, heca vəzni
Azərbaycan şeirinin təbiətindən doğmuşdur. Samət Əlizadənin 1964-cü ildə nəşr etdirdiyi “Oğuznamə”də təxminən iki min atalar sözü və məsəl cəmləşir. Samət Əlizadə yazır: “Oğuznamə” ulu babalarımızın dil və təfəkkür incilərini sistemli şəkildə bizə çatdıran, Azərbaycan və türk dilləri tarixini müxtəlif cəhətdən öyrənmək işinə xidmət edəcək çox qiymətli yazılı ədəbi abidədir”. 32
içərisində qulaq qafiyələri daha çox diqqəti cəlb edir. Həmin atalar sözü xüsusi ahəngi və səsi ilə həmqafiyə olduğunu biruzə verir. Daha çox müəyyən poetik əsərdən qopub yaddaşlarda qalmış hazır misraları xatırladır. Ayrı-ayrı misraların məna yükü də diqqəti cəlb edir. Bay qaftan geysə, qutlu olsun deyərlər, Yoxsul qaftan geysə “qandan buldun” - deyərlər. 33 Və yaxud: Sevgi səni sevəni iki dişli qarı isə, Sevmə səni sevməyəni, Göydən enən hürisə. 34
32 Oğuznamə. B.Yazıçı, 1987, Müqəddimə: müdrikliyin sönməyən işığı. Səh. 15. 33 Oğuznamə, səh.72. Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|