1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
178
“Tapmaca şəklində verilən suallar” adlandırır. Gəlin, birlikdə diqqət yetirək, görək qızın bilməcələrini tapmacanın da köynəyinə sığışdırmaq olarmı? Bir də ki, yuxarıda qeyd etdik ki, tapmacanı açmaqda müəyyən əlamətlər rol oynayır, bilməcə isə rəmzlərlə danışır. “İlyasın nağılı”ndakı gözəl qız şahları, şahzadələri, vəzir, vəkil oğlanlarını çətin suallarla boş qaytarır. Nəhayət, bağban oğlu İlyasın qabağına qız qayçı, kağız, bir top iynə, bir də nar göndərir. İlyas mətləbi anlayıb iynələrin hamısını narın üstünə sancır, kağızı qayçı ilə kəsib doğradıqdan sonra sualın cavabını izah edib deyir: iynələri narın üstünə vurdum ki, yəni bədənimi oxlasalar da məndən sirr ala bilməzlər, qayçı ilə kağızı doğradım ki, bədənimi kağız kimi doğrasalar da heç kimə sirr vermərəm. 47
Aydınca görünür ki, bu bilməcə uşaqlar üçün deyilən tapmaca deyil. Lakin bir həqiqəti də bilmək lazımdır ki, müəyyən mərhələdən sonra bilməcələr nə qədər yüksək mövqe, səlahiyyət qazansa da,
47 Nurəddin Seyidov. Azərbaycan nağılları haqqında, Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, Az.EAN, Bakı, 1961, səh.113.
179
onun başlanğıcı tapmacalarla bağlıdı və onun ibtidai, sadə formaları üzərində öz inkişafını təmin etmişdir. Hər halda bilməcələr öz varlığında tapmaca nüvəsini qoruyub saxlayır. Tapmacalar uşaq folkloruna daxil olduğu halda, bilməcələr ondan kənardır. Bilməcənin fəlsəfi qatı dərindədir. Tapmacalara xeyli yaxın olan yanıltmaclar da uşaq folkloruna aiddir. Lakin yanıltmaclar da iki cür olur. Onun birincisi, uşaqların tələffüzünü nizama salmağa xidmət edir. Məsələn: Atı min, iti qov, İti qov, atı min, Atı min, iti qov, İti qov, atı min.
Tapmaca balacaları sual, düşüncə qarşısında qoyur, lakin yanıtmac dili dolaşıb sözü yanlış deyəni, yəni “iti min, atı qov” deyəni gülüş obyektinə çevirir. Bir də var qüsur dildə deyil, beyində, şüurdadır. Belə hallarda beyinlə dilin, yəni nitqin əlaqəsi pozulur, tələffüzdə dolaşıqlıq yaranır. Elə olduqda uşağın tələffüzü ilə yanaşı, şüurun artması, düşüncəsinin, zehninin yaxşılaş- masına xidmət
edən başqa
formalı yanıltmaclardan istifadə olunur. Tələffüzə
180
xidmət edən yanıltmac iti, sürətlə deyildiyi halda,
beyinlə, şüurla
əlaqədar olan yanıltmaclar dialoq, deyişmə şəklində aparılır. Tələffüzlə bağlı yanıltmac bir fərd, şüurun nizama salınması ilə bağlı yanıltmac isə iki şəxs tərəfindən icra olunur. Məsələn: Birinci şəxs deyir: - Ağaca çıxdım, İkinci: - Mən də, mən də. Birinci: - Armudun dərdim, İkinci: - Mən də, mən də. Birinci: -Armud kal idi, İkinci: -Mən də, mən də.
Əgər ikinci şəxs bir qədər məşqdən sonra yetişibsə, cavab verir və ucadan deyir:
- Sən də, sən də.
Lakin ikinci şəxs yenə də sözləri mexaniki təkrarlayırsa, “mən də, mən də” deyib yerində durursa, həqiqətən, gülüş obyektinə çevrilir. Yanıltmacın islahedici, öyrədici gücü doğurduğu gülüşdədir. Ətrafdakılar gülür, yanlışlıq yapan, səhv edən nəyə güldüklərini anlayır, dərk edir. Bundan sonra səhv
181
etməməyə, gülüş hədəfi olmamağa çalışır. Yanıltmacların nəzmlə olan hissəsi də çoxdur. Məsələn: Aşçı Həsən aş asdı, Asanda ağlı çaşdı. Boz atın, boz torbasın, boş as, başından, Islat gətir, yaş as, başından. Mil-milit, qapıya kilit, Ya bunu tap, ya da burdan it. Qara qar yağacaq, Qara gün doğacaq.
Uşaq folkloru nümunələri içərisində uşaqların özlərinə məxsus yaradıcılıqları da vardır. Bunların çoxu uşaq oyunları zamanı söylənən bədii şeir parçalarıdır. Məsələn: -Bənövşə -Bəndə düşə, Bizdən sizə kim düşə?
Bu səpkili şeirlər bu qəbildəndir. Çoxşaxəli, çoxşəkilli, rəngarəng folkloru- muzun
sərgilənmiş mənzərəsinə diqqət yetirən yazıçı-alim Mir Cəlal Paşayev yazır: “Xalqın sözlərinin tematik cəhətdən təsnifatı çətindir. Çünki, bunların əksəri çoxtərəfli, çoxcəhətlidir. Həm məişəti, həm tarixi, həm də fəlsəfəni, dil, ədəbiyyat məsələlərini əhatə
182
edir, mahiyyət etibarı ilə bunların məzmunu həyatdır, mənası həyatın fəlsəfəsidir” 48 . Məhz
bu baxımdan yanaşdıqda tapmaca, bilməcə və minarələrin sərhədlərini tam aydınlaşdırmaq, doğrudan-doğruya, xeyli çətinlik törədir. Professor Paşa Əfəndiyev tapmacalardan bəhs edərək yazır: “Tapmacaya belə tərif vermək olar: tapmaca insanların düşüncəsini yoxlamaq məqsədilə düzəldilən bu və ya digər hadisə və əşyanın poetik təsviridir”. 49
“Xalq ədəbiyyatımızın janrları içərisində ən az tədqiq olunan və demək olar ki, heç öyrənilməyəni tapmacalardır” 50 . Nədənsə, bu istiqamətdə olan tədqi- qatlarda tapmaca ilə bilməcələr arasındakı fərqə diqqət
yetirilməmişdir. Beyində, düşüncədə çeviklik yaradan, təbiət və cəmiyyət haqqında insanların anlayışını, müfəssəl bilik və məlumatlarını az bir zaman daxilində üzə çıxaran tapmacaların folklor janrları içərisində öz xüsusi yeri vardır. Tapmacalarda hər hansı əşyanın, canlının,
48 Mir Cəlal. Xalqın idrakının qığılcımları, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 24 aprel, 1976 49 Paşa Əfəndiyev. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, “MAarif” nəşriyyatı, Bakı, 1981, səh 104. 50 Yenə orada, səh 104. Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|