1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
173
vermək arzusundayıq. Dördüncü iqlim padşahı qızına bildirir ki, “əsl qızılı məhəkə çəkək”. Qız onun sorağı ilə gələn oğlana bir cüt ləl göndərir. Nizami rəmzi dillə, poetik şəkildə qələmə alınan bilməcəni belə başlayır: Qız: Xəzinədarına bir cüt ləl verdi, Qonağın yanına onu göndərdi. Sonra da tapşırdı: bunları dərhal, Çatdırıb qonağa cavabını al.
Xəzinədardan ləlləri alan oğlan iki ləlin üstünə üç cəvahir qoyub, qıza göndərir:
Beş ləli görüncə daşqəlbli nigar, Onları çəkməyə tez verdi qərar.
Qız o beş ləli toz kimi əzir və onun üstünə bir ovuc şəkər səpib, oğlana göndərir. Oğlan bunun mənasını başa düşür. Süd tələb edir, ləl tozu ilə şəkər tozunu südə qatıb qıza göndərir, qız südü içir, dibində qalan ləli xəmir tək yoğurur. Onu tərəzidə çəkir, tərəzidə düz gəlir. Qız bu dəfə oğlana üzük göndərir, oğlan üzüyü alıb barmağına taxır. Qıza bir dürr göndərir. Qız dərhal mücrüsünü açıb, ona bərabər bir dürr seçir. Qız bundan çox sevinir.
174
Dürləri sırğa kimi alıb taxır, muncuğu qolbağ tək qoluna taxır. Sonra qız üzünü atasına tutub deyir:
Bəsdir, naz etdiyim mənim bu qədər, Mənə ər tapıldı belə, yaxşı ər, Tapmazlar ölkəni əgər gəzsələr, Olsam da kitaba, biliyə məftun, Elmdə zərrəsi olmaram onun.
Atası bu rəmzi sual-cavablarla maraq- lanır. Qızın rəmzi sirləri açması, təhlili, doğrudan da, insanı duyğulandırır. Nizaminin böyük ilhamla təsvir etdiyi o bədii
nümunəni burada
tam vermək
qərarındayıq:
Dedi: - Yoxlamaqçün onu lap əvvəl, Sırğamdan göndərdim ona iki ləl. Deyirdim ki, ömür çox uzun deyil, İki günlük ömrü sən qənimət bil, O, ikinin üstə qoyub üçü də, Dedi, gəlib keçər olsa beş gün də. Əzib o dürləri döndərdim una, Sonra qarışdırıb şəkər tozuna. Dedim ki, şöhrətlə bəzənib ömür, Necə ki, şəkərlə qarışıbdı dürr. Əfsunun, kimyanın hünəri deyil,
175
Onları ayırsan, bunu yaxşı bil. O, südü gətirib araya saldı, Şəkər tez əridi, dürlərsə qaldı. Söyləyirdi, dürrə qatılsa şəkər, Süd qatsan şəkəri mütləq əriyər. Haman piyalədən süd içib o an, Dedim: südəmər önündə inan. Üzüyü göndərdim bildirdim ona, Nigahçün razılıq mən verdim ona. O gövhər göndərib rəmz ilə dedi, Gövhər tək tayımı tapmaq çətindi, Mən açıb mücrünü tapdım gövhəri, Onun gövhərinin lap bərabəri. Hər iki gövhəri göndərdim, o da, Gördü üçüncüsü, yoxdu dünyada. Göy muncuq tapdırdı o cavan həmən, Qorusun o bizi qoy bədnəzərdən. Mən də göndərdiyi muncuğu aldım, “Razıyam” deyərək qoluma saldım. Onun sevgisinə məskəndir sinəm, Onun məhəbbəti mənim xəzinəm. 46
Bilməcə
ilə tapmacanın fərqini, mahiyyətini açmaq üçün Nizaminin “Yeddi gözəl”indəki bilməcənin geniş şərhini
46 Nizami. “Yeddi gözəl” poeması, Bakı, Yazıçı, 1992, səh.165- 168.
176
verməyi zəruri bildim. Təfərrüata varmalı oldum. Bilməcə insan zəkasını geniş mənada sınağa çəkir. Tapmacalarda olduğu kimi, burada əlamətlər əsas olmur, burada tərəflər rəmzlərlə danışırlar. Rəmzlərin açımı həyati- fəlsəfi məna daşıyır. Bunlar tapmaca sualları deyil, burada böyük sirr olan məsələlərin mahiyyəti açılır. Azərbaycan məişət nağıllarında bu cür dərin məzmunlu bilməcələrə sıx-sıx rast gəlirik. Əlbəttə, burada genişliyi ilə nağılın məzmununu, bilməcələrin təhlilini vermək niyyətində deyiləm. “Dərzi şagirdi Əhməd” altı ay Şah Abbasın onu döydürməsinə dözür, lakin öz yuxusunu inad göstərib danışmır. Bu müddətdə şahın qızı Pəri Soltanla Əhməd arasında eşq macərası baş verir. Qəflətən Firəng padşahının oğlu Pəriyə elçi göndərir. Ya onların bilməcəsinə bu ölkədə kimsə cavab verməli, ya Pərini verməli, yaxud da yeddi ilin baci-xəracını verməlidi. Firəng padşahının oğlu qırx gənc göndərir, iyirmisi qız, iyirmisi oğlan. Hamısı bir boyda, oxşar, bunları seçmək lazımdır. Əhməd bunların əlinə özü hazırladığı suyu tökür, oğlanları və qızları seçə bilir.
177
İkinci dəfə üç at göndərirlər, boyları, rəngləri eyni. Biri biryaşar, biri ikiyaşar, biri də üçyaşar. Əhməd bir qab süd, bir qab arpa, bir qədər də yonca qoyur. Biryaşar südə, iki yaşar arpaya, üç yaşar da yoncaya tərəf gedir. Firənglilər üçüncü dəfə
üç alma
göndərirlər. Almanın biri bu ilki biri keçən ilki, biri də inişilki. Əhməd qaba su tökdü. Bu ilki alma qabın dibinə endi, keçən ilki gah batdı, gah üzdü, inşilki isə ipək kimi suyun üzündə üzdü. Əhməd ağlının gücü ilə üç bilməcəni məharətlə açır və Şah Abbasın qızı Pəri Soltanı alır. Şah soruşduqda ki, o yuxu nə idi? Əhməd bildirir ki, bu günkü toy. Bilməcələrdə dərin mətləblər gizlənir, onları açmaq hər kəsin işi deyil. “Çil madyan” və başqa nağıllarımızda insanı düşüncə qarşısında qoyan, sınağa çəkən dərin mündəricəli bilməcələr çoxdur. Onu da bilmək lazımdır ki, bilməcələr nəsrlə olur. Nizaminin bilməcələri nəzm şəklində qələmə alması, onun şair səlahiyyətidir. Lakin bilməcələr nağıl və rəvayətlər daxilində nəsrlədir. Azərbaycan nağıllarının davamlı araşdırıcısı Nurəddin Seyidov tapmaca ilə bilməcəni bir-birindən fərqləndirmir. Hətta, “İlyasın nağılı”nda verilmiş bilməcəni – Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|