1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
183
bitkinin, göy cisimlərinin və s. müəyyən əlamətləri, nişanələri büruzə verilir ki, bununla da bu biri tərəf qarşıdakı tərəf müqabilinin suallarını zehninin, ağlının, biliyinin gücü ilə cavablandıra bilir. İnsan beynini, zəkasını sınağa çəkmək, işlətmək yolu ilə təbiət və cəmiyyət haqqında öz
bilik xəzinəsini zənginləşdirir, öz
təfəkkürünün inkişafına meydan verir, hazırcavablıq qazanır. Məqsədimiz tapmacaların şifahi ədəbiy- yatımızdakı mövqeyini müəyyənləşdirmək, yaxud da onun insan zəkasını, ağlını inkişaf etdirmək sahəsindəki əhəmiyyətindən bəhs etmək deyildir. Məqsədimiz Azərbaycan folkorunun ana qoynunda pərvəriş tapan heca vəznli tapmacaların təkamül və inkişafını, tapmacaların öz ibtidai şəklindən çıxaraq, bayatı
biçimli bayatı
tapmacalara, qıfılbəndlərə çevrilməsini, heca vəznli şeirin zirvəsi olan qoşmaya qovuşması prosesini izləmək, nəhayət, aşıq poeziyasında qoşma- qıfılbənd kimi şeir şəklinin yaranması üçün bir zəmin olduğunu araşdırıb üzə çıxar- maqdan ibarətdir. Kərkük folklorunun tədqiqatçısı, türk alimi Dr. Çingiz Ketene bildirir ki, mənzum
184
bilməcələr vəznli və qafiyəlidirlər 51 . Əlbəttə, o, mənzum tapmacalardakı vəzndən, qafiyə sistemindən söz açır. Onu da xatırladır ki, Kərkük folklorunda “bilməcə və ya tapmaca” adı müştərək işlənməkdədir. Lakin onun gətirdiyi misallar hamısı tapmacadır və içərisində bir dənə də olsun bilməcə yoxdur. Kərkük folklorunun bilicisi və
araşdırıcısı professor Qəzənfər Paşayev yazır: “Kərkük tapmacaları da bizdə olduğu kimi, həm nəzmlə və həm də nəsrlədir. Lakin nəzmlə olan tapmacalar daha çoxdur. Bunlar iki və daha artıq misralı, vəzn və qafiyəsi yerli yerində olan parçalardan ibarətdir” 52 .
tapmacaları içərisində elə örnəklərə rast gəlmək olur ki, bu mətnlər az qala “Dədə Qorqud” söyləri (şeirləri) ilə üst- üstə düşür, onları bir-birindən ayırmaq, fərqləndirmək, seçmək çətinlik törədir. Üslubi xüsusiyyətləri, deyim tərzləri onları oğuz söylərinə (şeirlərinə) yaxınlaşdırır, bir-birinə bağlayır.
51 Dr. Çingiz Ketene. Kərkük xalq ədəbiyyatından seçmələr, TÜrk dünyası ədəbiyyatı, Ankara, 1990, səh. 128 52 Qəzənfər Paşayev. Kərkük tapmacaları haqqında (müqəddimə), Kərkük tapmacaları (tərtib edəni Qəzənfər Paşayev), Bakı, 1984, səh. 4
185
Məhz həmin nümunələr o zaman təkrar olunur ki, tapmaca deyən şəxs onu aça bilmir, tapmaca deyəni sıxma-boğmaya salırlar. O zaman tərəf müqabillər söz güləşdirir, bir- birlərini qınayır, sözlə məsxərəyə qoyur, tənəli ifadələr işlədirlər. Məsələn:
Mən mindim ala ata, Sən mindin qotur bəgirə. Mən zaxtaladıqca 53 baldan yağ yeyərəm, Sən zaxtaladıqca qanla ayran yeyərsən. Və yaxud: Mən çağırdım at gəlsin, Sən çağırdın it gəlsin. Mənim üçün bir al at gəldi, Sənin üçün bir tazı gəldi. Mən mindim al ata, Sən mindin tazıya 54 .
“Kitabi-Dədə Qorqud”un “Salur Qazan dustaq olub oğlu Uruz çıxardığı” boyda oxuyuruq:
İt kimi gu-gu edən çirkin xırslı! Küçücük donuz şülənli!
53 Zaxtaladıqca-yəni çalxaladıqca 54 Bu bədii nümunə Qəzənfər Paşayevin toplayıb tərtib etdiyi “”Kərkük tapmacaları kitabından götürülmüşdür. Bax: səh.4
186
Bir torba saman döşəkli! Yarım kərpic yastıqlı! Yonma ağac tanrılı! Köpəyim kafir! Oğuzu görürkən, səni öyməyim yox 55 . Bir sözlə, hər iki şeir parçasında qarşıdakı düşmən obrazına çevrilir, söz deyən isə, özündə cəsarət tapır, özünün yaxşı keyfiyyətlərini göz önünə gətirir. Özü ata minir, namərd, aciz hesab etdiyi şəxs isə tazıya minir. Cəsarətlinin payına at, acizin payına tazı düşür. Qazan xan isə düşmən hesab etdiyi kafirin iyrənc sifətini, özündən, Oğuz ellərindən çox fərqli
olan xüsusiyyətlərini bir-bir sadalayır. Kərkük folklorundan alınan örnəkdə də qarşıdakının çalxalanmış ayran içdiyi, özünün isə bal, yağ yediyi söylənilir. Hər necə olsa da, bu paralelin, müqayisənin özündə də genetik yaddaşdan gələn bir şey var. Bunların ən azı folklorda qan yaddaşının izləri olduğunu da unutmaq olmaz. Qədim nişanələri, adət-ənənələrin izlərini, arxaik deyimləri çox zaman əlyetməz, ünçatmaz, təkamüldən qalmış, inkişafının axarı dəyişmiş
55 Kitabi-Dədə Qorqud, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı 1962, Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|