1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
192
Səndən xəbər alıram, Bu daş neçə yaşardı? Cavab: Düşübdü, ha düşübdü, Qəmbər həddə düşübdü. Dünya peyda olanda, Bu daş bura düşübdü. Başqa bir misal: Sual:-Mən aşiq, adı nədir? Alovu, odu nədir? Çəngi çaxmaq, tükü qov, Bu quşun adı nədir?
Cavab:-Aşıq, nə müşgül işdi? Bir ocaq yandı, keçdi. Çəngi çaxmaq, tükü qov, Səməndər adlı quşdur.
Bunlar sonralar oğlan-qız deyişmə- lərinə geniş təkan vermiş, onların inkişafı üçün özül olmuşdur. Xalq ədəbiyyatından çeşnilər alan Sarı Aşıq minarə deyişmələrin bitkin nümunələrini yaratmışdır. Məsələn: Qız: -Aşıq, bənək-bənəkdir, Xalın bənək-bənəkdir, Səndən soruşum, aşıq, Araz necə sənəkdir?
193
Aşıq: -Ay qız, bənək-bənəkdir, Xallar bənək-bənəkdir. Çağır Araz dayansın, Ölçüm, neçə sənəkdir.
Elə də Kür haqqında: Sual:-Demə ki, odu, budu, Sözümün canı budu. Qoy səndən bir soruşum, Kür necə batman sudu? ***
Cavab:-Mən aşiqəm, aş üstə, Aş bişirrəm, daş üstə. Sən o Kürü əyləsən, Mən ölçərəm, baş üstə. Və yaxud: Sual:-Mən aşiq, beçə verər, Sana gör neçə verər, Yarpaqsız ağac bitər, Torpaqsız beçə verər.
*** Cavab:-Mən aşiq, beçə verər, Ucların haça verər, O maral buynuzudur, Torpaqsız beçə verər.
194
Gördüyünüz kimi, minarələr özünə- məxsus məzmuna və şəkli xüsusiyyətlərə malikdir. Sarı Aşığın bir-birindən gözəl və təsirli deyişmələrində hərbə-zorba ünsürləri də vardır. Doğrudur, aşıq heç kəsə meydan oxumur. Əksinə, ona meydan oxuyurlar. Lakin o, sərrast cavabları ilə həmişə üstünlük qazanır. Azərbaycan folkloru antologiyasının (İraq-Türkmən cildində) Qəzənfər Paşayev bayatı-bağlamalara aid nümunələr vermişdir: Lələm elin aşına, El toplaşar başına. Nə əli, nə ayağı, Gedər əkin başına.
Və yaxud: Gözəl məndən nar istər, Bağım yoxdu, bar istər. Əkilməmiş bostanı 58 , Toxumsuz xiyar istər. (dombalan) Başqa bir misal: Nədəndi, Incili sədəf nədəndi,
58 Azərbaycan folkloru antologiyası (İraq-Türkmən cildi), tərtibçilər f.e.d professor Qəzənfər Paşayev, dr. Əbdüllətif Bəndəroğlu, Bakı, 1999, səh 24
195
Bir şüşədə iki löyün süd Qarışmayır nədəndi? (yumurta)
Doğrudan da, folklor ədəbiyyatın özüdür, canıdır, havası, suyu və həyatıdır. Bitib tükənməyən Azərbaycan folklorunda nə yoxdur?! Dilin bütün incəlikləri atalar sözlərində, tapmacalarda, bayatılarda, xalq düzgülərində cilalanır, gözəlləşir, könüllər oxşayır, insana bədii-estetik zövq verir. Azərbaycan tapmacaları içərisində nəzmlə olanları daha çox maraq doğurur. Tapmacalar ayrı-ayrı şeirlərin əlamətləri əsasında qurulur, hər şey üstü örtülü şəkildə verilir. Həmin əlamətlərin köməyi ilə də tapmacanın cavabı tapılır. Suda bitər, Suda itər. (buz) Və yaxud: Hazar hazara gedər, Mehdi bazara gedər, Anası üç yaşında, Oğlu bazara gedər. (üzüm) Yanıltmaclar uşaqların tələffüzünün, nitqinin inkişafında nə qədər əhəmiyyətli rol
196
oynayırsa, tapmacalar da onların fikrinin, zehninin itiləşməsinə, xəyallarının qanadlanmasına, düşüncə və biliklərinə o dərəcədə müsbət təsir edir. Kəpənək haqqında tapmaca: Torpaq deyil, daş deyil, Quru deyil, yaş deyil. Buynuzu var qoç deyil, Qanadı var quş deyil. Arı haqqında: Yola xalça döşəlidi, Bir anadan yüz oğul, Hamsı bir peşəlidi. Kəklik haqqında: Dağdan gəlir Banı xanım, Əlləri xınalı xanım. Dindirirsən fors eyləyir, Tükləri tehranı xanım. Barama qurdu haqqında: Bir quşum var alaca, Gedər qonar ağaca. Özünə bir ev tikər, Nə qapı qoyar, nə baca. Üzərlik haqqında: Ilim-ilim düyməsi, Ilim xatın düyməsi. Hər kəs onu tapmasa, Yeddi ilin xəstəsi.
197
Göy, Yer, ulduzlar və Ay haqqında: Min minara, Dibi qara, Yüz min çiçək, Bir yarpaq. Günəş haqqında: Yaxşı gözəldi, hamıya baxır, Üzünə baxanı yandırır, yaxır. Bulud haqqında: Ayağı yoxdu, qaçır, Qanadı yoxdu, uçur.
Qafiyəsi, rədifi yerində olan, avazla deyilən ildırım, mancanaq haqqında tapmaca:
Dağdan gəlir, dağ kimi, Qolları budaq kimi. Əyilir su içməyə, Bəyirir oğlaq kimi. Göz haqqında: Bir güzgüm var qapaqlı, Dörd qırağı saçaqlı. Qızıl haqqında: Əriməz küpə, Çürüməz küpə, Min il qalsa, Çürüməz küpə.
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|