1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
203
Sarı Aşığın cinaslı bayatıları elə sənətkarlıqla qurulmuşdur ki, deyəndə qarşıdakı yerindəcə donub qalır. Aşıq, qaz binə bağlar, Meylin Qəzbinə bağlar. Gözüm yaşı göl olar, Ördək, qaz binə bağlar. Göz yaşının axıb sel, göl əmələ gətirməsini hələ Sarı Aşıqdan əvvəl də çoxları deyib, amma göz yaşından əmələ gələn göldə ördəyin, qazın məskən salıb binə bağlaması, üzüşməsi orijinal bir bədii lövhə kimi məhz Sarı Aşığa məxsusdur. Sarı Aşığın eşq, məhəbbət, sevgi yanğısı nələr yaratmamışdır. Mən aşıq, genə xar, Araz Kürdə gen axar. Cəfanı bülbül çəkər. Gülü qucar genə xar.
Daha bir bayatı-bağlamada isə obrazlılıq o dərəcədə güclüdür ki, onu açmaq güclü dərrakə tələb edir. Mən aşiqəm ustakar, Nədən olsun usta kar? Süd istər, məmə istər, Şagird laldı, usta kar. Bu bayatı-bağlama ana ilə uşaq haqqında düzəldilmiş bayatı-bağlamadır. Uşaq acıb məmə istəyir, süd istəyir. Lakin
204
şəyird olan körpənin dili açılmamışdır. O, laldır. Usta olan ana isə yatdığı üçün kardır. Xalq nəyi yaradırsa, düşünüb yaradır və hər bir folklor nümunəsinə bədii kamillik bəxş edir. Əlbəttə, bayatı janrı özü xüsusi bir sahədir və heca vəzninin inkişaf tarixində onun özünəməxsus yeri vardır. İraq-Kərkük folklorunda, onun
xoryatları-bayatıları içərisində Sarı Aşığın bayatıları ilə yanaşı dura biləcək nadir incilərin olması bizi sevindirir, coşdurur, qanadlandırır. Məsələn: Yaz, yara, Sinəmdə var yüz yara, Leylanın bir zülfünü, Məcnun verməz yüz yara. Və ya: Ay demərəm, Can versəm, ay demərəm 59 , Hüsnün durarkən gözəl, Aya mən, Ay demərəm. *** İstər gül, Bülbül ağlar,istər gül, Həyatın sonu ölüm, İstər ağla, istər gül.
59 Yəqin ki, oy demərəmdi, qafiyə xatirinə ay qalmışdır.
205
*** Necə dağlar, Qarşıda necə dağlar. Yetim yanağı bilir, Göz yaşı necə dağlar. ***
XVII əsrin nəhəng simalarından olan Sarı Aşığın bayatı yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Sarı Aşıqdan əvvəl və sonra yaşayıb yaratmış bayatı yaradıcılarından heç biri onun fəth etdiyi zirvəyə yüksələ bilməmişdir 60 . Sarı
Aşığın yaradıcılıq çeşməsi özündən sonra gələn sənətkarlar üçün bir qaynaq rolu oynamışdır. Sarı Aşıqdan sonra sənət meydanına gələn Tikmədaşlı Xəstə Qasımın bu zəngin söz xəzinəsindən bəhrələnməyinə inanmamaq olmaz. Qoşma-qıfılbənd, təcnis üçün özül daşı olan Sarı Aşığın bayatı- bağlamaları Xəstə Qasım kimi böyük sənətkarın diqqətindən kənarda qala bilməzdi. Xəstə Qasımın şeir yaradıcılığına baş vursaq, yəqin ki,
fikir və
mülahizələrimizi əyaniləşdirməyə, nəsə deməyə imkan əldə edə bilərik.
60 Sədnik Paşayev. Azərbaycan folkloru və aşıq yaradıcılığı, ADUN, Bakı, 1989, səh 41
206
Xəstə Qasım hələ qoşma-qıfılbəndlərə, təcnislərə, cığalı təcnislərə girişməzdən əvvəl qəribə bir şeirlə məşq edir və o şeirdən özünün də xoşu gəlir. Həmin şeir aşıq poeziyasında xüsusi məzmuna və deyim tərzinə malik bitkin bir əsəridir. “Gizlənər” rədifli bu qoşma qəribə bir şəkildə qurulmuşdur. Məzmun çalarına görə, minarələri, bayatı-bağlama deyişmələri xatırladır. Özü sual
verir, özü
də cavablandırmağa çalışır. Bu, Xəstə Qasım qıfılbəndlərinə gedən yolun başlanğıcıdır: O necə quş idi yaz gələr bağa, Sinəmi çəkiblər düyünə, dağa. Bir şana, bir bafta, bir də cığa, Bu üçü bir olsa, teldə gizlənər. ***
O necə quş idi anasın əmər, Havada dövr edər şəms ilə qəmər. Bir qılınc, bir xəncər, bir də kəmər, Bu üçü bir olsa, beldə gizlənər. *** Aladır gözləri şəhlayı-nərgiz, Sənin tək bir gözəl bulunmaz hərgiz. Bir bulaq, bir hovuz, bir də ki, kəhriz, Bu üçü bir olsa yerdə gizlənər. ***
207
Yar ki, yara şirin verər salamı, Təbibimsən özün bağla yaramı. Bir oğru, bir əyri, bir də haramı, Bu üçü bir olsa kolda gizlənər. *** Xəstə Qasım deyər: ləbi ballı qız, Bu şirin göftarlı, üzü xallı qız. Bir qələm, bir davat, bir də kağız Bu üçü bir olsa əldə gizlənər 61 . Xəstə Qasımın bu şeirini, Sarı Aşığın bayatı-bağlamalarından ayıran birinin qoşma, o birinin bayatı şəklində olmasıdır. Xəstə Qasım bu qoşmanı sazın iştirakı ilə, sazın kök və pərdələrinin köməyi ilə yaratmışdır. Xalq poeziyasının düzgü, bayatı, mənzum atalar sözü, bağlama-bayatılarından fərqli olaraq qoşma, qoşma-qıfılbənd, təcnis sazın
bəhrəsidir. Qoşmanın sazla bağlı olmasını heca vəznli qoşmamızın ilk yaradıcılarından olan Şah İsmayıl Xətai deyir:
Bir gün ələ almaz oldum mən sazım, Ərşə dirək-dirək çıxar avazım.
61 Xəstə Qasım (tərtib edəni Sədnik PAşayev), Gənclik , Bakı, 1975, səh 34 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|