218
Bir at mindim başı yox,
Üzük tapdım qaşı yox.
Burda bir gözəl ölmüş,
Yanında qardaşı yox.
Bu bayatıda izaha ehtiyacı olan ikinci
misradır: “Üzük tapdım qaşı yox”. Belə bir el
sözümüz var: “Üzük qaşı ilə, qız qardaşı ilə
qiymətli olur”. Bu vaxtsız ölmüş gözəlin bir
faciəsi də odur ki, o özündən əvvəl qardaşını
itirmiş, qaşsız üzük kimi qalmışdır. Bu faciəli
mənzərəni seyr edən və ya bayatını düzüb
qoşan kəs də son beytdə qardaşsız qızın halına
yanaraq, məhz hər şeyi açıq deyir:
Burda bir gözəl ölmüş,
Yanında qardaşı yox.
Başqa bir misal:
Mən aşiqəm, tamam qan,
Oxu dərsin, tamam qan.
Bir dərya var, lil axır,
Biri də var tamam qan.
Mətləb son iki misradadır. Burada qanlı
müharibələrdən söhbət gedir. Bildirilir ki,
“ölkənin biri yavaş-yavaş qarışıb, suyu
bulanmağa, lil axmağa başlayıb, o birində isə
tamam qandı”, qan tökülür, dəryası-dənizi
qana boyanıb. Eyni ölkənin daxilində gedən
faciələr, qan-qadalar isə başqa şəkildə
mənalandırılır:
219
Mən aşiqəm, tamam qan,
Oxu dərsin, tamam qan.
Bir dərya var, lil axır,
Bir cülgəsi tamam qan.
“Cülgə”-Kür kimi çaylardan kiçik su
arxı çəkib, cülgələr-gölməçələr, su tutarlar
yaradılır ki, onunla bostan suvarılsın, qoyun-
quzu içsin. Iri çayların onlara xatası
dəyməsin. Burada “cülgə” başqa mənada,
bütöv ölkənin bir parçası kimi verilmişdir.
Bu bayatının bir əhəmiyyəti də “cülgə”
ifadəsini yaşatmasıdır. Tükənməz folklor
xəzinəmizdə bu cür əvəzsiz incilər, böyük
sənətkarlıqla yaradılmış bayatılar, bayatı-
bağlamalar çoxdur.
Bütün bunlar Sarı Aşıq və Xəstə
Qasım kimi nəhəng sənətkarların yaradı-
cılıqları üçün bir qaynaq, qida mənbəyi
olmuşdur. Xalq ədəbiyyatından bəhrələnən
sənətkarların yaradıcılığı ölməzlik qazanır,
zaman-zaman yaşayır və sahibinə böyük
şöhrət qazandırır.
Şifahi və yazılı poeziyamızda heca
vəznli şeiri kamilləşdirən, ərsəyə çatdıran və
onun yüksək inkişafını təmin edən M.P. Vaqif
yaradıcılığı üzərində Xəstə Qasımın müsbət
təsiri vardır.
220
Bütün bunları xalq poeziyasının, aşıq
şeirinin yazılı ədəbiyyat üzərində güclü təsiri,
bir-birinə dərindən qovuşması, birinin digəri
üçün tükənməz qaynaq rolu oynaması kimi
başa düşmək lazımdır. Bu, şifahi və yazılı
poeziyada heca vəzninin yeni qüdrət, güc
qazanması və rəvac alması, yeni sənət inciləri
yaratmaq üçün imkan tapması deməkdir.
XI
yüzillikdə
yaşamış
Mahmud
Kaşqarinin (1029-1126) “Divani lüğətit-türk”
(Türk dillərinin lüğəti) əsəri təkcə türkdilli
xalqların dilinin yox, həm də folklorumuzun
ana qaynağıdır. Bu divanda yeddi və səkkiz
hecalı “qoşqu” nümunələri verilmişdir. Bunlar
heca vəznində olsalar da, bizim anlayışımızda
olan qoşma deyildir. Kaşqarinin dediyi
“qoşqu” qoşulan, düzülən, söylənən, bəda-
hətən deyilən şeir anlamındadır. Həm də bu
şeirin avaz və ahəngləri-“küy” adlanır.
Qazaxıstanda və Orta Asiyada “Qorqud küyü”
adlanan həmin melodiya dombra və dütar
simli çalğı alətlərində bu gün də ifa olunur.
İstər Alp Ər Tonqaya deyilən qoşqu olsun
(yeddi hecalı), istərsə səkkiz hecalı başqa
qoşqu olsun bunlar bizim anlamımızdakı
qoşma deyildir. Məsələn:
Alp Ər Tonqa öldümü,
Yaman dünya qaldımı?
221
Zaman üçün aldımı?
Artıq ürək yırtılır.
O zamankı simli çalğı alətlərinin indiki
qoşmanı yaratmağa mkanı çatmazdı. Heca
vəznli xalq poeziyasının o dövrdə nəyə gücü
çatırdısa, onun təkamülü, inkişafı nəyə qadir
idisə, onu da yaratmışdır.
Heca vəznli şeirimizin zirvəsi olan
Dədə qoşmanı, məhz, Ana saz yaratmış, Dədə
qoşma və Ana saz nəfəs-nəfəsə dayanaraq
qoşmanın çoxçeşidli forma və şəkillərini, bir-
birindən qiymətli çoxsayda saz havalarını
yaratmışlar.
Sazın-sözün incəliyinə dərindən bələd
olan sevimli şairimiz Hüseyn Arif: “Dədə
qoşma ancaq doqquz telli sazın törəməsidir”-
deyərək, tövsiyə edirdi ki: “Səməd Vurğunun
dilinin, şeiriyyətinin incəliklərini açmaq üçün,
birinci növbədə, aşıq şeirinə istinad etmək,
sazdan yapışmaq lazımdır.Biz ana dilimizin,
milli
təfəkkürümüzün
yad
təsirlərdən
qorunması üçün saza borcluyuq”
64
.
Saz və söz, saz və qoşma ekiz doğul-
muş, bərabər doğulduqları kimi, bərabər də
yaşayır, ölməz sənət inciləri yaradırlar. Heca
64
Hüseyn Arif. Dədə Qoşma, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti,
11 yanvar 1980
222
vəznli qoşma sazın bəhrəsidir, onun dünyaya
gətirdiyi şeir möcüzəsidir.
Akademik Mirzə İbrahimov bu münasi-
bətlə yazır: “Aşıq şeirini çox zaman adi
danışıq dilindən seçmək olmur. Eyni
zamanda, bu şeirlərdə hecanın ən oynaq, ən
ifadəli vəznləri işlədilir”
65
.
Aşıq yaradıcılığından böyük heyran-
lıqla danışan, onun paklığına, duruluğuna,
zənginliyinə diqqət yetirən yazıçı-alim Mirzə
İbrahimov sözünə davam edərək yazır:
“Xalqın sinəsindəki duyğulardan yaranan bu
sənət dağlardan qaynayıb tökülən qüdrətli bir
çaya oxşayır. Bu çayı bulandırmaq çətindir.
Əsrlər uzunu yaranıb inkişaf etmiş aşıq
yaradıcılığı istər məzmunu, istərsə forması
etibarı ilə zəngin və rəngarəngdir”
66
.
Adəm Ata Həvva ananı öz qabırğa-
larının arasından çıxardığı kimi, saz da
qoşmanı öz taxta qabırğaları arasından
çıxarmışdır.
Əsrlərdən bəri çağlayıb gələn, sellənən,
göllənən, süzülə-süzülə durulan, çeşmələnən
xalq ədəbiyyatı yeni-yeni janrların, müstəqil
şeir formalarının yaranması üçün münbit
65
Mİrzə İbrahimov. Xəlqilik və realizm cəbhəsindən, Azərnəşr,
Bakı, 1961, səh 450
66
Yenə orada, səh 451
Dostları ilə paylaş: |