1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
228
- Beyrək gedəli Bambam təpə başına çıxdınmı, qız?
Qarılatıb dörd yanına baxdınmı qız? Qarğı kimi qara saçını yoldunmu qız? Güz alması kimi al yanağın yırtdınmı qız? (Gələnlə gedəndən Beyrək xəbərini sordunmu qız? Sevdigim Bamsı Beyrək deyü-ağladınmı qız?) Qız, (çün) sən ərə varırsan, (barmağındakı) Altun üzük mənimdir, ver mana qız 70 -dedi. Banuçiçəyin cavabı da həyəcanlıdır, könlünün həsrət yanğısı ondan da güclüdür:
-Beyrək gedəli Bambam təpə başına çıxdığım çox. Qarğı kimi qara saçımı yolduğum çox. Güz alması kimi al yanağımı yırtdığım çox Gələnilə gedəndən sorduğum çox, Qara gözdən acı yaşı tökdüyüm çox. Vardı gəlməz bəy iyidim, Xan iyidim Beyrək-deyə ağladığım çox 71 . “Aşıq Qərib” dastanında da eyni məqamın təsvirinə rast gəlirik. Diqqət verilsə görərik
ki, Banuçiçəklə Şahsənəmin
70 “Kitabi-Dədə Qorqud”, Gənclik, Bakı, 1962, səh 65 71 Yenə orada, səh 65
229
cavablarını bir-birindən seçmək olmur. Elə bil ki, Şahsənəm Qəribin yox, Bamsı Beyrəyin suallarına cavab verir: Evimizin dalı xırda təpələr, Orda yağış yağsa burda səpələr. Mücrümdə qalıbdır almaz küpələr, Heç birin taxmadım, yar sən gedəli.
Cavabları bir-birindən söy və qoşmanın şəkli xüsusiyyətləri ayırır. Tədqiqat üçün ən kiçik izlər, əlamətlər, işartılar da böyük əhəmiyyət kəsb edir, böyük məna və məqsəd daşıyır. Folklorumuzun bilicisi, onun dərin zəkalı araşdırıcılarından biri olan akademik Mirzə İbrahimov yazır: “Heç şübhəsiz bayatılar, müdrik xalq məsəlləri, nağıllar bir adamın, iki adamın yox, yüzlərlə, minlərlə adamın iştirakı ilə yaranmışdır, yəni ümumxalq şüurunun, ümumxalq bədii təfəkkürünün məhsuludur. Həm də bayatı, ağı, gəraylı kimi şeir formaları birdən-birə əmələ gəlməmişdir, yavaş-yavaş, on illər, yüz illər ərzində bədii sözün ibtidai təşbehlər, oxşatmalar şəklində daha dolğun və mürəkkəb ifadə vasitələrinə doğru tədricən təkamülü
230
nəticəsində formalaşmışdır” 72 .
ədəbiyyatının varlığından doğan kiçik və sadə folklor janrları yeni keyfiyyətlər, çalarlar, məna və məzmun qazana-qazana təkmilləşmiş və yeni bitkin janrların, o cümlədən, şeir formalarının yaranıb üzə çıxmasına səbəb olmuşdur. El arasında belə bir ifadə var: “Mənə qara təppəcə gəlmə” 73 . Məlumdur ki, forma aktiv, məzmun passiv olur. Daha doğrusu, forma tez dəyişir, məzmun gec. Bu o deməkdir ki, folklorda ibtidai şəkildə yaranan nümunələr itib batmır, bu və ya digər şəkildə formasını dəyişsə də, məzmununu saxlayır, əlbəttə, bu məzmun yeni keyfiyyətlər də qazanır. Tapmacalar da bayatı-bağlamalara çevrildiyi kimi, cinaslı bayatılarla qovuşduğu kimi, qara təppəcələr də bayatılar içərisində minarələrə, bayatı deyişmələrə üz tutmuş, bunlar da öz növbəsində, aşıq yaradıcılığında əvvəl bayatı hərbə-zorbalarına, sonra da qoşma hərbə-zorbalarına çevrilmişdir. Bayatıların bütün incəliklərinə damar-damar
72 Mirzə İbrahimov. Aşıq poeziyasında realizm, EAN, Bakı, 1966, səh. 21-22 73 Qara böyük,təppəcəninə əsli yəqin ki, tapmacadır. Bu ifadə qərb dialektində belə işlənir. Ümumi mənası budur: mənim qabağımı qara iri tapmaca ilə kəsmə, qabağıma yekə tapmaca dığırlama.
231
bələd olan Sarı Aşıq minarələrin, bayatı deyişmələrin yaranmasına rəvac verdiyi kimi, bundan sonra yaradıcılığa başlayan, Sarı Aşıq yaradıcılığını sevən və ona bir qaynaq kimi yanaşan, ondan faydalanan Xəstə Qasım da aşıq poeziyasında bayatı hərbə-zorbalarla yanaşı, qoşma-qıfılbəndlərə meydan vermiş və özü də onların ən gözəl nümunələrini yaratmışdır. Xəstə Qasımın yaratdığı hərbə- zorba bayatı və qoşmalar Ləzgi Əhmədlə deyişmədə tam üzə çıxır və öz qüdrətini göstərir. Bayatı hərbə-zorba: Ləzgi Əhməd: Dədəsən, dədə Qasım, Yandırram, oda, Qasım. Ləzgi Əhməd əlindən, Gedərsən dada, Qasım. Xəstə Qasım: Əhməd, belin dağa ver, Hirsinə qadağa ver. Qurtarsan bu Qasımdan, Bir ye, beş sadağa ver.
Xəstə Qasımın qoşma hərbə-zorbası ölməz bir sənət nümunəsi olmaqla yanaşı, aşıq poeziyamızda özündən sonra gələn sənətkarlar üçün bir örnək olmuşdur:
232
Ləzgi Əhməd, mənəm Fizuli nəsli, Bəhrilərdə mən ümmanam, sən nəsən? Dərin kitabları məna eylərəm, Söz anlayan, dərd qananam, sən nəsən?
Bu hərbə-zorbada Xəstə Qasım özünün “Füzuli nəsli”ndən olduğunu deməklə, həm də xalq yaradıcılığı ilə yanaşı, yazılı ədəbiyyat qaynaqlarından da dərindən bəhrələndiyini bildirmək istəmişdir. “Büllur qaşlı, qızıl cildli kitabı, zərli qələmdanı”-olan Xəstə Qasım dövrünə görə mükəmməl mədrəsə təhsili görmüş, istedadlı aşıq-şair olmuşdur. Xəstə Qasım, kəsilibdir, gülabım, Qızılgültək çəkilibdir gülabım, Billur qaşlı, qızıl cildli kitabım, Yoxdur zərli qələmdanım əlimdə.
Öz sağlığında çox şey itirən Xəstə Qasım, gör özündən sonra nələr itirmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq, Xəstə Qasım Azərbaycan xalq
ədəbiyyatında, aşıq
poeziyasında nəinki, öz mövqeyini, ucalığını saxlamış, hətta, özündən sonra sənət meydanına gələn sənətkarlara da işıq tutmuş, yol göstərmişdir. Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|