1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İnsanın qüdrəti
239
“Hava” sevda mənasında olduğundan əlavə, hadisəyə bir incəlik verir, ikinci bir məna kəsb edir. Bülbül yarının qoxusunu havadan almışdır. Bülbül, “hələ qış idi, gəldi”. Hələ bu söz nə yeni, nə də dərin məna ilə dolu sözdü. Lakin burada, belə bir yerdə onun necə işləndiyinə diqqət verin! Görün dörd səsdən yaranmış bir söz nələr ifadə edə bilər. Bir anlığa “hələ” sözünü burdan götürün. “Qış idi gəldi”. Amma, qışda bülbül gəlməz. Onun gülə olan məhəbbəti nə qədər böyükdür ki, bülbülü qışda gəlməyə məcbur etmişdir. 77
bayatılarımızın timsalında özünü təsdiq etmiş, bayatının lirik növə daxil olan bir janr kimi nə qədər böyük bədii imkanlara malik olduğunu əyani şəkildə göstərmişdir. Bayatı kiçik lirik şeirdir. Lakin bu lirik şeir öz bədii imkanlarına malik olduğunu əyani şəkildə göstərmişdir. Öz bədii tutumu, məzmunu, lirizmi, emosionallığı və estetik gücü ilə Azərbaycan xalq şeir nümunələri içərisində möcüzələr yaratmışdır. Bayatı bir söz-termin kimi həm “köhnə, boyat” kəlməsi ilə əlaqələndirilmiş, həm totem adı kimi
77 İraq-Kərkük bayatıları, Bakı, “Yazıçı”, 1984, müqəddimə yazanı Rəsul Rza- “Uzaq ellərin yaxın təhfələri
240
mənalandırılmış (Mahmud Kaşğari), həm də Oğuz xanın nəvəsi, Gün xanın ikinci oğlu Boyatın, sonralar isə əski azərbaycanlıların soy kökündə əhəmiyyətli rol oynamış eyni adlı qəbilə, tayfa, elin adı ilə bağlanmışdır. (Salman Mümtaz). Bayatıların ən qədim növlərindən olan Saya isə, eyni zamanda, el nəğməkarı, aşığın əcdadı, ulu babası sayılmış, bu ifaçı-sənətkar bir çox soylar, boylar, dastanların yaradıcısı, müəllifi kimi dəyərləndirilmişdir. 78
Hazırda Azərbaycanın Ağdam, Ucar və Şamaxı rayonlarında, eləcə də Dərbənddə Boyat adlı kəndlərin mövcud olması da bu fikrr həqiqətə yaxınlaşdırır.
Əzizim, qurud aşı, Yeməyə qurud aşı. İnsanın könlü olsa, Göyərdər quru daşı.
Əzizim, səksəndi gün, Ay doğdu, səksəndi gün.
78 İraq-Kərkük bayatıları, Bakı, “Yazıçı”, 1984, müqəddimə yazanı Rəsul Rza- “Uzaq ellərin yaxın töhfələri”, səh.16-17.
241
Camalın bədirləndi, Ay doğdu, səksəndi gün.
Əzizim, kimsə yada, Tor qurub kim səyyada? Nə kimin kimsəsiyəm, Nə salır kimsə yada.
*** Mən aşiqəm azalmaz, Xotkar payı az olmaz. Aşıq bir şam görübdü, Yanar, yağı azalmaz.
Söyüdün göyü balam, Dibinin şöyü balam. Boyunda gözüm qaldı, Tez ol, bir böyü balam.
Getdikcə bayatıların quruluşunda bir mürəkkəblik özünü göstərir. Elə laylaların özündə nəqarətin əlavəsi ilə misraların sayı artır, bayatının yeni bir şəkli-laylalar meydana çıxır. Məsələn:
Ay belə tək-tək doğar, Gün belə tək-tək doğar.
242
Sənin kimi oğulu, Analar tək-tək doğar. Laylay, balam, a laylay, Laylay, gülüm, a laylay.
“Haxışta” sözünün əlavəsi ilə, rəqslə bağlı bayatının əsasında yeni şeir forması yaranmışdır. Bayatı janrının yeni bir qolu olan “Haxıştalar” bilavasitə rəqslə-oyunla bağlı şəkildə meydana çıxmışdır: Yoldakı quş üzümü, haxışta, Yola dikdim gözümü, haxışta. Gözlərəm, yarım gəlməz, Öldürərəm özümü, haxışta.
“Ay gülüm ey”də rəqslə-oyunla bağlı şəkildə, həm də “haxışta”lardan fərqli şəkildə formalaşmışdır. Məsələn: Arxalığın dizdən yar, Gülüm ey, ay gülüm ey. Gəl qapıda gizlən yar, Gülüm ey, ay gülüm ey. Anam sənə nə dedi? Ayaq kəsdin bizdən, yar. Gülüm ey, ay gülüm ey.
Bayatı lirik janrdır. Lakin bayatıların da epik şəklinə rast gəlirik.
243
Mən aşiqəm, don qara, Qofta yaşıl, don qara. Ay Allah, sənə qurban, Yaxşını yaxşıya yaz, Donqarı da donqara.
Heca vəzninin bayatı möcüzəsi təkcə bunlar deyil. Heca vəzninin bayatı möcüzəsi neçə-neçə bayatılı hekayət və dastanlar yaratmışdır. Bayatılı hekayətlərdən bir nümunə:
İki dost olur. Bunlar küçədə-bayırda görüşürlər. Bir gün bunlardan biri arvadını və yeniyetmə oğlunu götürüb dostunun evinə qonaq gedir. Dostunun özü və ailəsi qonaqları mehribanlıqla qarşılayır. Onların gəlişi münasibətilə ev sahibəsi çilov hazırlayır. Xörək qabağa gəlir. Adamlar əllərini çilova atırlar. Elə bu vaxt ev sahibinin qızı qapıdan içəri daxil olur. Oğlan həyəcanlanır, özünü ələ ala bilmir, bədahətən deyir: Əzizinəm, çilovlar, Çil kəkliklər, çil ovlar, Gözə tərlan göründü, Əldə qaldı çilovlar.
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|