1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Arzu cavab verir
- Arzu cavabında
244
Qız da oğlanı cavabsız qoymur, bədahətən deyir: Əzizinəm, çilovdan, Çil kəklikdən, çil ovdan, Tərlan özgə malıdı, Ac qalma, ye çilovdan.
Dilin
zənginliyi sayəsində poetik biçimli şeir şəkillərinin meydana çıxması üçün yeni imkanlar açılır. Bayatı getdikcə daha məzmunlu, şəkli cəhətdən bitkinləşir və yeni-yeni qolların, şaxələrin yaranmasına səbəb olur. Qızılgül kolu kimi sağa-sola qol- budaq atır. Bayatılı hekayətlərdə getdikcə bayatıların da sayı artır. “Nərgizlər” hekayəti buna misal ola bilər: Nişanlı qız və oğlan çəmən seyrinə çıxırlar. Yazbaşı olur, bənövşələr, nərgizlər bir-birinə göz vurur. Oğlanla qızın görüşüb söhbət etdiyi yerdə kəndlərindən olan bir kişi bura gəlir. Qız tez altı taxta tumanı oğlanın başına atıb, onu gizləyir. Bunu görən kişi bir bayatı çəkir: Əzizinəm, nərgizlər, Top-top bitər nərgizlər. Əsrəmiş maya gördüm, Qoltuğunda nər gizlər.
245
Qız görür ki, çuğul kişi kəndə tərəf xəbərə qaçır. Qız tez oğlanı tumanın altından çıxarır. Kişini geri çağırır və bir bayatı çəkib bildirir ki, bu özgəsi yox, nişanlımdır:
Gedən, getmə, dayan, dur, Hər iş mənə əyandır. Nə çox tənə vurursan, Öz nərim, öz mayamdır. Qız bununla belə, çuğul kişinin bayatısını da cavabsız qoymur:
Əzizinəm, nərgizlər, Top-top bitər nərgizlər. Sənin kimi çuğulu, Torpaq alar, yer gizlər.
Bu bir içim su qədər boy-buxunu olan bayatılar hadisələrə yovuşaraq, epik
yaradıcılıqla birləşərək dastan yaradıcılığına doğru gedir. “Torpaq alar, yer gizlər” misrası “Dədə Qorqud” oğuznamələrinin sonundakı “Cahannamə” yarpaqlarını xatırladır. “Dədə Qorqud” çeşməsindən lirik-epik janrlarımızın hamısı öz qədərincə sərbəst içmişdir. Bayatıların epik-lirik yaradıcılığa qoşulması “Yaxşı-Yaman” (Lələnin dastanı), çoxvariantlı “Arzu-Qəmbər”, “Aşıq və Yaxşı”
246
(Sarı Aşığın dastanı) kimi bitkin, yetkin bayatılı dastanların yaranmasına rəvac vermişdir. “Arzu-Qəmbər”in Şamaxı variantında on beş, Gəncə variantında on, Bakı variantında yeddi, Qarayazı variantında doqquz bayatı vardır. 79 Azərbaycan “Arzu Qəmbər”inin süjetlərində müəyyən fərqli fikirlər olduğu kimi, bənzərsiz bayatılar da mövcuddur. Hətta bu bayatılar İraq-Kərkük “Arzu-Qəmbər”indəki, krım-tatar folkloruna aid edilən variantlardakı bayatılardan da xeyli fərqlənir. Bizim üçün maraqlı olan odur ki, Qaqauz folklorunda da tək-tək “Arzu- Qəmbər” dastanları ilə səsləşən bayatılar özünü mühafizə edib saxlaya bilmişdir. Məsələn: Ay da var, amber kibi, Ortası çember kibi. Kız, ben sana aşık oldum, Harzı ilə Kamber kibi. 80
Bu faktın özü sübut edir ki, “Arzu- Qəmbər” dastanı vaxtı ilə türk xalqları
79 Xalqın söz mirvariləri, (Toplayanı və tərtib edəni Sədnik Paşa Pirsultanlı), “Azərnəşr”, 1999, səh.52-66 80 Qaqauz türkleri. Tarih-folklor və halq edebiyyatı, “Türk dünyası” nəşri, Ankara, 1991, səh. 155.
247
arasında geniş yayılıbmış. Biz, hətta Qaqauz maniləri-bayatıları içərisində deyişmələrə də rast gəlirik:
taşı misin? Bir kaç mani soylesam, Cibində taşım misin.
Cəvahir taşıyım da. Bir kaç mani söyləsən, Cibimde taşıyım da.
Birinci şəxs qarşısındakından soruşur ki, sən mani (mani söyləyənlərin) başısanmı, sən cəvahir daşısanmı, əgər bir mani söyləsəm, məni qiymətli daş kimi cibində gəzdirərsənmi? Qarşıdakı cavab verir ki, mən özüm mani (bayatı) söyləyənlərin başçısıyam, özüm cəvahir daşıyam. Lakin sən bir mani söyləsən, onu cibimdə daşıyaram. Anlaşılır ki, bu iki gəncin-qızla oğlanın deyişməsidir. Son yetmiş ildə türk xalqlarının özünün genetik (qan yaddaşı), tipoloji əlaqələrini qoruyub yaşatsa da, mədəni əlaqələri, folklor əlaqələri qırılmış, bir-birinə qaynayıb-qarışa bilməmişdir. Lakin aydınca hiss olunur ki, bu
248
əlaqələr əski çağlarda daha möhkəm olmuşdur. Hətta, Krım-Tatar və Azərbaycan “Arzu-Qəmbər”lərində elə şeir şəkillərinə rast gəlirik
ki, artıq o nümunələr bayatı məcrasından çıxmış kimi görünür. Məsələn: Dastanın Gəncə variantında toy zamanı Qəmbər Arzunun atının cilovunu çəkir, at Qəmbərin dabanını ayaqlayıb yaralayır. Qəmbər buna etiraz edir və deyir: Al geyirsən, əsdirirsən, əmim qızı, Səbri-qərarım kəsdirirsən,əmim qızı. Çərpəndimi basdırırsan, əmim qızı. Arzu cavab verir: Çərpəndini basdırram, əmi oğlu.
Dastanın Bakı variantında həmin şeir bir az fərqli şəkildədir: Qəmbər deyir: Əsdirirsən, əsdirirsən, Tellərini kəsdirirsən, Tələsirsən getməyə, Ayağımı basdırırsan.
Əsdirmirəm, əsdirmirəm, Tellərimi kəsdirmirəm. Tələsmirəm getməyə, Ayağını basdırmıram.
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|