1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
223
şərait yaratmışdır. Mərasimlər, sayaçılar, ata sözləri, tapmacalar, əsatir və əfsanələr, rəvayətlər, nağıllar, söyləmələr, lətifələr xalq ədəbiyyatının varlığından doğmuşdur. Folklor janrları içərisində kiçik və ya böyük təsadüfi heç nə yoxdur, onların hərəsi bir zərurət nəticəsində yaranmışdır. Layla- dırsa, körpənin yatmasına, oxşamadırsa, körpənin yenidən həyata hazırlanmasına, yanıltmacdırsa, uşağın düzgün tələffüzünə, nitqin aydınlığına, səlisliyinə, tapmacadırsa, dünyagörüşünün formalaşmasına, təbiət və cəmiyyət haqqında geniş məlumata malik olmasına xidmət edir. Eləcə də, mərasimlər əcdadlarımızın inam və etiqadlarını yaşadır. Mövsüm və məişət mərasimlərinin özü də insanı təbiətlə, cəmiyyətlə vəhdətdə, daimi təmasda olmağa öyrədir. Insan günəşli günlərin, yağmurun sürəkli davam etməsini istəmir, mötədillik, bezdirici olmayan, əkini, biçini becərməyə imkan verən mülayim və əlverişli şərait istəyir. Uca dağlardan, xalqın tapındığı müqəddəs yerlərdən inamı olan pak insanlar xurcun-xurcun xırda daş gətirib, elat camaatına paylayır. Davamlı quraqlıq keçəndə daşın birini suya atıb deyir: Dağlardan daş gəlibdi, Gözündə yaş gəlibdi.
224
Bu sözləri deyir və üzünü göyə tutub, ulu tanrıdan yağış diləyir. Əksinə, yağmurlar ara vermədikdə daşın birini oda atır və deyir: Dağlardan daş gəlibdi, Od, atəş gəlibdi. Yenə də üzünü göyə tutub günəşin çıxmasını arzulayır. Istər mərasim nəğmələri olsun, istərsə də başqa-başqa folklor janrları olsun, bunlar bir toplumun içində, ürəyində, zehnində yaşayır, bu ona yadigar qalmış mənəvi dəyərlərdir. Onun dünəni, bu günü və sabahıdır. Əsrdən-əsrə qətrə-qətrə, yığıla-yığıla gələn, cilalanan, qızıllaşan, zəngin bir xəzinəyə çevrilən folkorumuzda nə yoxdur? Folklorumuzun daxilində cilalanan, yeniləşən, təkamülünü davam etdirən xalq mərasimləri də yaradıcılıq prosesində öz forma və məzmunlarını dəyişmişdir. Mövsüm mərasi- minə daxil olan əski saya sözləri bayatı formalı sayaçı oxşamalarına çevrilmişdir. Folkorşünas-alim, professor Mürsəl Həkimov haqlı olaraq yazır: “Sayaçı sözü, bizdə Sayanın el nəğməkarı-aşığın ən ulu babası olmasına heç bir şübhə yeri qoymur 67 ”. 67 Xalq deyimləri və duyumları, “Maarif” nəşriyyatı, (Toplayıb tərtib edəni Mürsəl Həkimov), Bakı, 1986 səh 10
225
Əski sayaçı sözünə diqqət yetirək: Salamməleyk, say bəylər, Bir-birindən yey bəylər. Saya gəldi, gördünüz, Salam verdi aldınız. Alnı təpər qoç quzu, Sayaçıya verdiniz. Səfa olsun yurdunuz. Ulamasın qurdunuz. Ac getsin avanınız 68 ,
Nəhayət, sayanın kimdən qaldığı soruşulur: Bu saya kimdən qaldı? Adəm Atadan qaldı. Adəm Ata gələndə, Qızıl öküz duranda, Buğda sünbül salanda, Dünya binnət olanda, Musa çoban olanda. Bu əski sayaçı sözlər bizi iki cəhətdən maraqlandırır, bir sonra yaranan sayaçı sözlərdən şəkli xüsusiyyətlərinin fərqi, bir də qədim izləri özündə qoruyub saxlaması. Sayaçı da ozan kimi “alnı təpəl qoç quzu” alır. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı “Bamsı Beyrək” boyunun bir məqamına baxın:
68 Avan-ziyankar canavar
226
Qız, ozanı öz ağası Beyrəyə oxşadıb deyir:
-Çalma ozan, bir zaman ayıtma ozan! Ağam Beyrək gedəli bizə ozan gəldiyi yox. Əynimizdən qaftanımızı aldığı yox. Başımızdan gecəliyimizi aldığı yox! Buynuzu burma qoçlarımızı aldığı yox 69 .
Xalq öz sayaçısına “Alnı təpəl qoç quzu”, ozanına da “Buynuzu burma qoç” ənam vermiş, eyni dərəcədə söz yaradıcısı kimi əziz tutmuş, yaşatmışdır. Özan söyləri (şeirləri) öz ömrünü aşıq qoşmasına verdiyi kimi, əski sayaçı sözlər də öz yerini sayaçı oxşamalara vermişdir. Dərindən diqqət yetirsək və öyrənsək görərik ki, hər bir əski ənənələrin, hər şeyin, hər mətləbin əski abidələrimizdə az və ya çox dərəcədə izi qalıb. Sayaçı oxşamalarına bir nümunə: Nənəm, a narınc qoyun, Yunu bir qarış qoyun, Çoban səndən küsübdü, Südün ver barış qoyun.
69 “Kitabi-Dədə Qorqud”, Gənclik, Bakı, 1977, səh 64
227
Məzmunca fərqlənsə də, quruluşu etibarı ilə sayaçı oxşamaları da bayatılara, bağlama-bayatılara bənzəyir. Azərbaycan folklorunun əski çağlarını öyrənməkdə “Kitabi-Dədə Qorqud” və Nizami “Xəmsə”si ən mötəbər mənbədirlər. Xüsusilə, anadilli “Dədə Qorqud” boylarına nəzər saldıqda şifahi xalq ədəbiyyatımızın keçdiyi yolu, onun inkişaf mərhələlərini izləməklə, eyni zamanda, onun nəyi itirdiyini, nəyi qazandığını müqayisə edə-edə öyrənə bilirik. Bu yolla getdikdə həm heca vəznli şeirimizin inkişaf mərhələlərini, folklor təfəkkürünün qazandığı yeni məzmunu yaşadan və inkişaf etdirən onun gözəl ənənə- lərinin olmasıdır. Bu ənənələrdən biri əski çağlarla bu günün əlaqəsi məsələsidir. Sayaçı, ozan, aşıq yaradıcılıqları tarixən əski sayaçı sözlərinin köməyi ilə xalqın sayaçıya, “Dədə Qorqud” boylarının vasitəsi ilə ozana pay verdiyini, öz sənətkarlarını əzizlədiyini, yaşat- dığını öyrənirik. Biz qeyd etdik ki, ozan öz yaradıcı ömrünü aşığa vermişdir. Gəlin, “Bamsı Beyrək” boyundakı bir mənzərəni göz önünə gətirək. Dustaqlıqdan qayıdan Beyrək nişanlısı Banuçiçəkdən soruşur:
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|