1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
263
parçalardır. Bunlardan başqa saz şairlərinin yaratmış olduqları ədəbiyyat tarixşünaslarımız və lisançılarımızın çalışa bilməsi üçün ən geniş bir sahə və ən dəyərli materialdır. Hələ bu günkü şairlərimiz üçün dilin, təbiətin və fikrin
zənginliyini tərənnüm edən bu
ədəbiyyatın iqtibasən qələmə alınacaq nə qədər qiymətli mövzular vardır”. 95 Bu çağırış biz tədqiqatçıların da qarşısında yeni vəzifələr qoyur.
*** Aşıq sənəti, aşıq yaradıcılığı, yəni aşığın həm sazı, həm səsi, həm də sözü müxtəlif adlarla da olsa “Kitabi-Dədə Qorqud”a qədər də, ondan sonra da daimi bir inkişaf prosesi keçmişdir. El sənətkarlarından öyrəndiyimiz 80 saz
havasının 18-i gəraylılarla, 51-i
qoşmalarla. 3-ü bayatılarla, 2-si xalq mahnıları ilə, 1-i təxmislə, 2-si divani ilə, 3-ü isə müxəmməs kimi şeir formaları ilə əlaqəli meydana gəlmişdir. Başqa sözlə deyilsə, saz havalarının əksəriyyəti qoşmalarla əlaqəli yaranmışdır. Bu, o deməkdir ki, tarixən aşıq
95 Abdulla Şaiq. Əsərləri. Dördüncü cild, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, Bakı, 1977, səh.350.
264
şeirinin ən kütləvi forması qoşma olmuşdur. Ona görə də, uzaq keçmişlərdə, ümumiyyətlə, aşıq şeiri sadəcə olaraq “qoşqu” və “qoşma” adlandırılmışdır. Qoşqu və qoşma adı aşığın şeir yaratmaq vərdişi ilə əlaqədardır. Aşıq öz şeirini sazın köməyi ilə düzüb-qoşur. Saz pərdələrinin mərkəzində - ana xəttində Şah pərdə durduğu kimi, əsrlərdən bəri çağlayıb gələn çoxşaxəli aşıq poeziyasının ana xəttində də qoşma durur. Qoşmalarla bağlı saz havaları içərisində çoxluğu
“Koroğlu” və
“Əsli-Kərəm” dastanları ilə əlaqədar havalar təşkil edir. “Koroğlu” eposu ilə əlaqəli on dörd, “Əsli- Kərəm” dastanı ilə əlaqəli on iki saz havası vardır. Bu o deməkdir ki, əsrlərdən bəri vətənpərvərlik baş mövzusu olmuşdur, bunlardan da ən geniş yayılanları “Koroğlu” və Əsli-Kərəm”dir. Bəzi saz havalarını dinləyəndə insan kədərlənir, bəzisi insanda sevinc duyğuları yaradır, bəziləri isə insanı mübarizəyə, döyüşə, qəhrəmanlığa çağırır. Bu, aşıq şeirlərində ifadə olunan bəşəri hisslərlə əlaqədardır. Kədər duyğularını ifadə edən 30, sevinc hisslərini ifadə edən 40, insanı mübarizəyə,
265
döyüşə və qəhrəmanlığa çağıran 10 cəngi saz havası vardır. Bu, o deməkdir ki, el sənətkarı olan aşıqlar həmişə xalqa yaxın olmuş, onunla bir oturub durmuş, bir nəfəs almış, xalq kədərlənəndə o da kədərlənib sazında kədərli mahnılar, xalq sevinəndə o da sevinib sazında sevinc mahnıları, lazım gəldikdə isə xalqı döyüşə, mübarizəyə ruhlandırmaq üçün sazında qəhrəmanlıq mahnıları, cəngi havaları çalmışdır. Aşıq şeirini yazılı poeziya nümunə- lərindən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri də odur ki, o, musiqili şeirdir, daha doğrusu, o sazla, sazın kök və pərdələri ilə, ayrı-ayrı musiqi motivlərilə bir doğulur, birgə dil açır. Aşıq şeiri musiqili olduğu üçün tez əzbərlənir və müəyyən bir musiqi motivinə bağlılıq onu yaddaşda möhkəmləndirib saxlayır. Aşıq şeirinin zehinlərdə, şüurlarda, ürəklərdə uzun illər yaşamasının başlıca səbəblərindən biri budur. Hər hansı şairin şeirinə bəstəkar musiqi yazıb mahnı yaradır, aşıq şeiri isə başqadır. Onun öz aləmi, öz ahəngi, öz təbiəti vardır. Aşıq şeirinin formasını bəzən musiqi dəyişir. Aşıq poeziyasında şeirlə musiqi qarşılıqlı, bir-birinə təsir edə-edə, bir-birinin
266
qoynunda, ürəyində inkişaf edir. Aşıq şeirini bu qədər oynaq və məlahətli edən onun musiqili dilidir. Təkrirlər və rədiflər şeirdə musiqililiyi artırdıqları üçün, söz yaradıcısı olan aşıqlar çalışırlar ki, düzüb-qoşduqları şeirlər rədifli olsun. Hər bəndin sonunda təkrar olunan rədiflər şeirdə bir növ nəqarət rolunu oynayır. Sazın kök və pərdələrinə, ayrı-ayrı musiqi havalarına bələd olmadan, nəinki aşıq poeziyasının inkişaf xəttini öyrənmək olmaz, hətta şeir və musiqi yaradıcısı olan ustad aşıqların tarixi xidmətlərini də düzgün qiymətləndirmək mümkün deyil. Xüsusilə, sazın danışan (işlək) və lal pərdələri bu baxımdan hələlik oxunmamış, qatı açılmamış bir kitabdır. Saz on bir heca ölçüsündə düzəldil- mişdir. Şah pərdə sazın ana pərdəsi sayılır. Aşıq Şeirinin doğma janrı olan qoşma ilə bu pərdənin ölçüsü birdir. Daha doğrusu, Şah pərdə aşıq şeirinin ən kütləvi forması olan qoşma ilə əkiz yaranmışdır. Sazın kök və pərdələri ilə əlaqəli şeiri tənzim edən daxili ahəng qanunu vardır. Bu qanunun ölçü vahidi hecadır. Aşıq şeirinin vəznləri sazla əlaqəli, daha doğrusu, sazın kök və pərdələrinin təsiri Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|