1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
271
şiə görüşlərinin təsiri gündən-günə qüvvətlənirdi... Xətai adına saz havası və xüsusi qoşma şəkli (divani şeir janrı- S.P.Pirsultanlı) meydana çıxmışdır. Hətta, Xətainin əruz vəznində yazdığı qəzəllər də saz havalarına uyğunlaşdırılaraq aşıqlar tərəfindən oxunurdu.
Şah Xətai seyrə çıxdı, açdı Hürrün qəbrini, Ya İlahi, sən bilirsən günahkaram doğrusu-
beyti ilə bitən qəzəli aşıqlar son zamanlara qədər ustadnamələr sırasında oxuyurdular”. 97
Bizcə, elə həmin dövrdə, yəni XVI əsrin bu illərində sazla yoldaşlıq edən qəzəllər əsasında aşıq poeziyasının divani forması yaranmışdır: Fələk, sənlə əlləşməyə, bir belə meydan ola, Tut əlimi, fürsət sənin, lütf ilə ehsan ola. Getmiş idim mürşüdümə, dərdimə dərman qıla, Mən nə bilim, mən gəlincə, xak ilə yeksan ola.
*** Kölgəsində zülflərinin bir zaman yatmaq gərək, Tabutu sərv ağacından, kəfəni yarpaq gərək. Tez yuyun, tez götürün ki, mənzilə çatmaq gərək, Bari-ilham, necə qıydın, bir belə canan ölə.
97 H.Araslı, Aşıq yaradıcılığı, Bakı, 1960, səh.33-34.
272
*** Bir gülü ki, dərəmmirsən, dərib xəndan eyləmə! Bir könlü ki, hörəmmirsən, yıxıb viran eyləmə! Haqq-təaladan səda gəldi: Qurbani, qəm eyləmə! Qorxum budur:bu gün burda çoxları peşman ola!
Aşıq poeziyası yazılı poeziya ilə bu və ya digər şəkildə əlaqədə olsa da, öz təbiəti etibarı ilə şifahi xalq poeziyasına daha yaxındır. Şifahi xalq poeziyasından saza gələn yeddihecalı bayatı, yaxud səkkizhecalı xalq mahnıları, eləcə də, on bir hecalı şeirlər öz şəkillərini olduğu kimi saxladıqları halda, yazılı poeziyadan gələn şeirlər öz quruluşunu bəzən tamamilə, bəzən də qismən dəyişir, sazın kök və pərdələrinin təsiri ilə yeni formalar alır. Yazılı poeziyamızın qəzəl janrı əsasında formalaşan divani şeirləri də sazla ünsiyyətdə, yəni sazda ifa olunduqda əvvəlki şəklini itirməli olur. Başqa şəkildə deyilsə, misralar saza gələndə sınır, hər misra bir beytə çevrilir. 15 hecalı divaninin hər beytində misranın biri 8, o biri 7 hecalı olur. Məsələn: Fələk, sənlə əlləşməyə, Bir belə meydan ola.
273
Tut əlimi, fürsət sənin, Lütf ilə ehsan ola.
***
Getmiş idim mürşüdümə, Dərdimə dərman qıla. Mən nə bilim, mən gəlincə, Xak ilə yeksan ola.
***
Kölgəsində zülflərinin, Bir zaman yatmaq gərək, Tabutu sərv ağacından, Kəfəni yarpaq gərək.
***
Tez yuyun, tez götürün ki, Mənzilə çatmaq gərək. Bari- İlahim, necə qıydın, Bir belə canan ölə.
***
Bir gülü ki, dərəmmirsən, Dərib xəndan eyləmə! Bir könlü ki, hörəmmirsən, Yıxıb viran eyləmə!
***
Haqq-təaladan səda gəldi: Qurbani, qəm eyləmə, Qorxum budur: bu gün burda Çoxları peşman ola!
274
Bunun sirri və səbəbi ondadır ki, qəzələ bağlı olan tar 15-16 heca ölçüsündə, qoşmaya bağlı olan saz isə 11 heca ölçüsündə düzəldilmişdir. Aşıq şeirini sazın kök və pərdələri formalaşdırır, sənət süzgəcindən keçirir və bundan sonra ümumi yaradıcılığa daxil edir. Divani şeiri “Baş divani” və “Ayaq divani” kimi musiqi havalarının yaranmasına səbəb olduğu kimi, sazın qoluna da, kədər və sevinc duyğularını ifadə edən iki pərdə bağlamışdır. Şah pərdə sazın qolunda bütün pərdələrin mərkəzindədir. Kədər ifadə edən Divani pərdəsi Şah pərdədən yuxarıda, yəni başda, sevinc ifadə edən Divani pərdəsi isə Şah pərdədən aşağıda, yəni
ayaqda bağlanmışdır. Buna görə də birincinin pərdəsi başda bağlandığı üçün Baş divani, ikincinin pərdəsi ayaqda bağlandığı üçün Ayaq divani adlandırılmışdır. Çox maraqlı və tamamilə qanunauyğun haldır ki, Baş divaninin, Ayaq divaninin şeirləri də öz pərdələrinə, öz əhvali- ruhiyyəsinə uyğun olur. Yəni Baş divaninin şeiri kədərli, Ayaq divaninin şeiri isə sevincli, fərəhli olur. Yaxud əksinə: kədərli divanilər baş pərdədə, şux divanilər isə ayaq pərdədə çalınır.
275
Çox maraqlıdır ki, divani pərdələrinin və saz havalarının hər birinin dörd adı vardır: “Baş divani”nin ikinci adı “Şərxətai”, üçüncü adı “Qurbani”, dördüncü adı isə “Məclis divanisi”dir. “Ayaq divani”nin ikinci adı “Osmanlı divanisi”, üçüncü adı “Gövhəri”, dördüncü adı isə “Meydan divanisi”dir. Elə bil ki, bu adlar müəyyən bir tarixi sirri gələcək nəsillərə danışmaq, demək üçün belə sıralanmış, zəncir kimi bir-birinə bağlan- mışlar. “Baş divani”nin ikinci adı, yəni “Şərxətai “sözü bizcə əslində Şah Xətai imiş. Əsrlərdən bəri bu adla yaşayan havanın nə üçün belə adlandırıldığının fərqinə varmayan aşıqlar sadəcə olaraq onu bu şəkildə təhrif etmişlər. Bizcə, bu divanilərin hər ikisi, öz mətnləri və saz havaları ilə birlikdə eyni dövrdə, yəni Türkiyə ilə Azərbaycan arasında 1514-cü il Çaldıran müharibəsinin axırında yaranmışdır. “Məclis divanisi” çalınanda onun ahəngində dərin bir kədər, “Meydan divanisi” çalınanda isə ahəngində coşğun bir sevinc, şadlıq duyulur. Bu isə o dövrün vəziyyəti ilə çox uyğundur. Yəqin ki, məğlub olan tərəf öz sazında kədər mahnıları, qalib tərəf isə sevinc mahnıları çalıb-oxuyurmuş. Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|